Dolina Tatarska

7 maja 2019 Wyłączono przez admin

Miejsce o wielu nazwach: Tatarski Jar, Tatarskie Okopy lub Dolina Piekielnego Potoku. Całość stanowi mało znany ale bardzo piękny fragment Wzgórz Niemczańskich. Znajduje się tu jedno z największych grodzisk na terenie Dolnego Śląska, które jest ulokowane ponad malowniczą doliną. Płynący dołem potok meandruje pośród wysokich skał i urwisk. Jest to także teren pełen rzadkich lub chronionych roślin.

Typ ochrony: brak

Data utworzenia: –

Powierzchnia: ok. 55 ha

Powiat: Dzierżoniowski

Gmina: Niemcza

Nadleśnictwo: Świdnica

Położenie: Omawiany teren zlokalizowany jest w obrębie Wzgórz Gumińskich na północno-zachodnim fragmencie Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, które należą do Przedgórza Sudeckiego. Od zachodu graniczy bezpośrednio z zabudowaniami miejscowości Gilów. Dolina rozciąga się wzdłuż Tatarskich Okopów na zachodzie po osiedle Jasinek na wschodzie, leżące administracyjnie w mieście Niemcza. Sama dolina nie ma określonych granic, stąd przyjmujemy że są one nakreślone poprzez granice obszaru Natura 2000 Wzgórza Niemczańskie, które obejmują potok i okopy wraz z otaczającymi zalesieniami. W tym przypadku całość obejmuje oddziały leśne 69 i 70 nadleśnictwa Świdnica.

Budowa: Tereny doliny leżą na bloku przedsudeckim na styku dwóch jednostek geologicznych: masywu Gór Sowich i strefy Niemczy. Tutejsze ukształtowanie powstało na wskutek ruchów górotwórczych w orogenezie alpejskiej około 35-30 mln lat temu, gdy wydźwignięcie Sudetów spowodowało obniżenie bloku przedsudeckiego wzdłuż uskoku brzeźnego. Późniejsze ruchy lodowcowe oraz drążenie płynących potoków nadały tutejszemu miejscu obecny kształt. Jest to głęboko wcięta dolina o charakterze przełomowym zbudowana ze skalistych ścian, dochodzących miejscami do ponad 30 m wysokości. Przełomy są zbudowane głównie ze skał metamorficznych, stanowiących główny element budulcowy Wzgórz Gumińskich. Wcinający się w owe skały potok utworzył przełom epigenetyczny o bardzo stromych zboczach z nachyleniami przekraczającymi 50° i wąskim, skalistym dnie. Ten typ przełomu powstaje gdy płynący potok rozwija się na powierzchni skał osadowych pokrywających znacznie twardszy materiał. Wcinająca się rzeka natrafiając na twardy materiał rozpoczyna erozję wgłębną tworzącą wąską i głęboką dolinę przełomową.

Większość obszaru budują skały metamorficzne powstające w warunkach metamorfizmu regionalnego, głównie gnejsy mylonityczne przynależne do strefy Niemczy oraz gnejs warstewkowy przynależy do bloku sowiogórskiego, który obejmuje skały w północnej części. Miejscami występują także amfibolity oraz widoczne są strefy przejścia gnejsów do mylonitów (drobnoziarnista, laminowana skała o ciemnej barwie). Dno potoku utworzyły głównie czwartorzędowe piaski i muły.

Roślinność: Bogata. Na omawianym obszarze nie przeprowadzano dokładnych prac inwentaryzacyjnych, stąd nieznana jest liczba gatunków roślin, jednak badania przyrodnicze wykazały liczne i cenne siedliska, w tym siedliska naturowe z chronionymi lub rzadkimi gatunkami. Do najważniejszych siedlisk należy grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum), który porasta znaczne powierzchnie obszaru, m.in. dno doliny oraz niektóre zbocza. Grąd cechuje się wysokim poziomem naturalności. Drzewostan budują w większości gatunki liściaste, głównie lipa drobnolistna, grab pospolity i dąb szypułkowy z udziałem buka pospolitego i jesionu wyniosłego oraz pojedynczymi okazami świerka będącego efektem dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta, gdzie dominuje czeremcha zwyczajna i leszczyna a także młode okazy wcześniej wymienionych gatunków drzew. Runo leśne należy do wyjątkowo bogatych, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kuklik zwisły, kupkówka Aschersona, miodunka ćma, mozga trzcinowata, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Do gatunków tworzących rozległe kobierce należy szczyr trwały, porastający zarówno strome zbocza jak i stoki o łagodniejszym nachyleniu. Z rośliną konkuruje inwazyjny niecierpek drobnokwiatowy, który miejscami tworzy barwną mozaikę ze szczyrem (jeden ma liście ciemnozielone, drugi znacznie jaśniejsze).

W niektórych miejscach grąd stopniowo przechodzi w siedlisko łęgu jesionowo-olszowego (Fraxino-Alnetum) z dominującą w drzewostanie olszą czarną i jesionem wyniosłym. W warstwie podszytu notowana jest porzeczka czarna i kruszyna pospolita. Runo leśne zbliżone gatunkowo do grądu, gdzie dodatkowo wyróżnia się m.in. bodziszek cuchnący, czartawa drobna, pokrzywa zwyczajna, świerząbek orzęsiony, jaskier rozłogowy i jasnota plamista. Lokalnie występują duże płaty kokoryczy pustej, jednak do najbardziej charakterystycznych gatunków należy czosnek niedźwiedzi, który miejscami tworzy jednolity dywan na całej szerokości dna doliny. Dodatkowo wzdłuż cieku wodnego występują wąskie pasy ziołorośli lepiężnikowych (łopuszyny) z lepiężnikiem różowym oraz kępami turzyc i rzeżuchy gorzkiej. Powyżej potoku, głównie na stokach okopów występują płaty dobrze wykształconej żyznej buczyny sudeckiej (Dentario glandulosae-Fagenion), której drzewostan zdominowany jest przez buka pospolitego z niewielką domieszką innych drzew, głównie z sąsiadujących siedlisk, m.in. lipa drobnolistna, dąb bezszypułkowy i brzoza brodawkowata. W warstwie runa leśnego występują rozległe płaty konwalii majowej i marzanki wonnej a także pojedyncze kępy innych roślin jak kokoryczka wonna, przetacznik górski, przenęt gajowy, zawilec gajowy i zawilec żółty.

W północnej i wschodniej części doliny na górnych fragmentach zboczy występują płaty podgórskiej kwaśnej dąbrowy (Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae), której drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy z domieszką brzozy brodawkowatej i sosny zwyczajnej. Drzewa charakteryzują się skarlałym wzrostem o niskich koronach z silnie poskręcanymi konarami będącymi efektem ciężkich warunków środowiskowych. Podszyt stosunkowo rzadki, w którym występuje kruszyna pospolita, jarzą pospolity, jeżyna bezkolcowa, głóg jednoszyjkowy i dzika róża. Warstwa runa leśnego z ubogą roślinnością, w której dominują płaty borówki czarnej i konwalii majowej a także pojedyncze płaty pszeńca gajowego, dziurawca zwyczajnego, jastrzębca sabaudzkiego, jastrzębca leśnego i poziomki pospolitej. Miejscami, zwłaszcza wokół Tatarskich Okopów notuje się także płaty kwaśnej buczyny górskiej (Luzulo luzuloidis-Fagetum sylvaticae) z dominującym w drzewostanie bukiem, który dominuje także w warstwie podszytu. Runo leśne składa się głównie z mchów, paproci i kęp konwalijki dwulistnej, szczawika zajęczego, zawilca gajowego, wiechliny gajowej i kosmatki gajowej, gatunku typowego dla siedliska.

Fauna: Teren nie miał przeprowadzanej inwentaryzacji przyrodniczej. Ze względu na bogactwo siedlisk położonych pośród rozległych kompleksów pól i terenów miejsko-wiejskich, Tatarki Wąwóz stanowi ważną ostoję dla lokalnej zwierzyny, w tym licznych gatunków ssaków jak sarny, dziki, listy, borsuki oraz drobnych ssaków (wiewiórki, ryjówki, jeże, popielice) oraz ptaków. W sąsiedztwie lasu położona jest nieczynna kopalnia wapienia, która stanowi jedną z ważniejszych w rejonie stanowisk noclegowych nietoperzy. Stwierdzono tu około 95 zimujących nietoperzy z co najmniej 8 gatunków: nocek duży, nocek rudy, nocek wąsatek, nocek Brandta, nocek Natterera, mroczek pozłocisty, gacek brunatny, gacek szary i mopek. Wiele z nich w okresie letnim zalatuje do doliny, gdzie znajdują się ich żerowiska. W wodach potoku i okolicznych wilgotnych siedliskach schronienie znajdują liczne gatunki płazów jak ropucha szara, ropucha zielona, żaba trawna, traszka zwyczajna i traszka górska.

Inne: Teren jest zagospodarowany turystycznie. W sąsiedztwie drogi znajduje się niewielki parking leśny z ławkami, altaną i miejscem do biwakowania. Tu też zaczynają się ścieżki dydaktyczne, które jednak są stosunkowo źle oznaczone. Występują trzy ścieżki:

ścieżka archeologiczna, najkrótsza obejmująca 5 przystanków tworzących pętlę we wnętrzu okopów. Opisuje tutejsze stanowiska archeologiczne a także historię oraz wydarzenia jakie miały miejsce w okresie średniowiecznym na tych terenach.
ścieżka przyrodnicza, tworzy pętlę po zewnętrznej części okopów oraz na górnych częściach po drugiej stornie doliny i składa się z kilku przystanków, gdzie opisywane są poszczególne typy lasów (nie tylko występujących konkretnie w dolinie) z przykładowymi gatunkami roślin jakie można spotkać w tychże siedliskach
ścieżka geologiczna, która istnieje wg niektórych map i składa się z kilku przystanków wzdłuż żółtego szlaku. Niestety wg rozpoznania w terenie (2019 r.) takowych tablic nie napotkaliśmy.
żółty szlak, prowadzący z Piławy poprzez Gilów i zachodnią część doliny w kierunku Niemczy i dalej na wschodnie fragmenty Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich.

Sama nazwa „Tatarska Dolina/Tatarskie Okopy” może wprowadzać w błąd albowiem tutejsze grodziska nie mają nic wspólnego z kulturą czy też historią Tatarów. Nazwa jest tłumaczeniem z niemieckiego „Tatarenschanze” i została przejęte po II wojnie światowej, gdy Dolny Śląsk wszedł pod polską administrację. Najprawdopodobniej nadanie temu terenu przydomku 'tatarski’ wiązało się z powszechnym zabiegiem zacierania słowiańskich śladów z historii ziem Śląska, które w XIX w. były niemal całkowicie zdominowane przez niemiecką ludność. W tamtych czasach (przed II wojną światową) większość wzgórz, zamiast lasów, porastały pastwiska i łąki, dzięki czemu rozpościerała się tutaj rozległa panorama na cały wąwóz a także na Masyw Ślęży i Sudety Środkowe (Góry Sowie, Góry Bardzkie).

Grodzisko: Położone na wzgórzu grodzisko obejmuje jedno z największych tego typu obiektów na całym Śląsku. Jest to grodzisko typu obronnego istniejące na tych ziemiach w okresie IX-X wieku, tj. w czasie powstawania pierwszej państwowości słowiańskiej w postaci Państwa Wielkomorawskiego. Jego powierzchnia obejmowała około 5 ha, na które składał się gród właściwy, podgrodzie a także wały obronne i ufortyfikowania. Sam gród założono około 890 r., jednak został on opuszczony przez mieszkańców po zaledwie kilkudziesięciu latach w okresie 910-915 r. Na terenie okopów prowadzono wielokrotnie liczne wykopaliska, w których odnaleziono liczne artefakty dające obraz codziennego życia tutejszych mieszkańców. Wiadomo m.in. że ludność prowadziła hodowlę zwierząt i uprawę roli, w tym winorośli. Znaleziono kości świń, bydła i koni a także harpuny i haczyki wskazujące na rozwijające się tu rybołówstwo.

W centralnej części grodziska rósł pierwotnie ogromny (chyba pomnikowy) dąb otoczony współczesnym murem. Niestety kilkanaście lat temu drzewo uległo przewróceniu, a jego próchniejący pień leży na miejscu upadku po dzień dzisiejszy. Obecnie jest on silnie porośnięty mchem ze śladami licznych owocników grzybów.

Zagrożenia: Ciężkie do oszacowania. Dolina wraz z okopami i przylegającymi wzgórzami cechuje wybitnie wysoki poziom naturalności, który objawia się m.in. licznie występującym tu butwiejącym drenem oraz powalonymi pniami. Brakuje tutaj śladów po działaniach gospodarki leśnej, której objawem byłby liczne pnie po wyciętych drzewach oraz znacznie mniejsza ilość próchniejących kłód. Z informacji ustnej dowiedziałem się, że nadleśnictwo postanowiło nie interweniować na tym terenie i od 2008 r. pozostawiono dolinę samej sobie. Jest to bardzo pozytywna wiadomość, jednak nie dająca pełnej gwarancji. Wystarczy, że za kilka-kilkanaście lat zmienią się osoby zarządzające nadleśnictwem, które jednak stwierdzą iż należy lasy w dolinie odpowiednio zagospodarować. Jedyną gwarancją odpowiedniej ochrony nie są zapewnienia obecnie zarządzających a utworzenie obszaru chronionego jakim jest rezerwat przyrody. Dolina Tatarska spełnia wszystkie kryteria jako obszaru cennego przyrodniczo, stanowiącego ostoję dla wielu rzadkich i chronionych gatunków. Całość znajduje się w obszarze Natura 2000 Wzgórza Niemczańskie.

Wrażenia osobiste: Bardzo pozytywne. Mówiąc szczerze nie spodziewałem się iż na Wzgórzach Niemczańskich mogą występować tak cenne przyrodniczo i widowiskowo tereny, które spokojnie mogą konkurować pod względem bioróżnorodności i krajobrazu z innymi bardziej znanymi obiektami w Sudetach. Miejsce posiada wyjątkowy klimat, gdzie na niewielkiej powierzchni rozwinęła się cała mozaika bardzo dobrze wykształconych siedlisk, w tym grądy, buczyny i łęgi. Całość porasta malowniczą dolinę z wysokimi skałami o charakterze przełomów. Najbardziej w oczy rzucają się ogromne łany czosnku niedźwiedziego, które w szczycie kwitnienia tworzą niezapomniany widok. Pozytywnym zaskoczeniem jest postawa nadleśnictwa, która postanowiła nie interweniować w dolinie i pozostawić ją do pełnej naturalizacji. Dzięki temu mamy tutaj wysoką różnorodność gatunków we wszystkich warstwach leśnych a także liczne butwiejące kłody porośnięte mchami, paprociami i owocnikami grzybów. Jest to miejsce bardzo atrakcyjne zarówno dla przyrodników jak i wielbicieli geologii i archeologii. Każdy może znaleźć coś dla siebie.

Informacje praktyczne:

dobry dojazd, dolina ciągnie się wzdłuż drogi Gilów-Niemcza, gdzie stworzono niewielki parking leśny z infrastrukturą turystyczną
teren bardzo dobrze zagospodarowany turystycznie. Występują tu ścieżki dydaktyczne, szlak turystyczny i inne elementy jak ławki, punkty widokowe, tablice informacyjne. Minusem może być słabe oznakowanie ścieżek dydaktycznych, gdzie miejscami trzeba poruszać się intuicyjnie. Żółty szlak jest bardzo dobrze oznaczony.
teren o zróżnicowanym poziomie trudności. Obszary grodziska są bardzo łatwe do zwiedzania, gdzie występują szerokie ścieżki o niewielkim nachyleniu. Szlak ciągnący się w dolinie należy do średnio trudnych, miejscami trzeba pokonać strome zbocza lub potok, mając do dyspozycji kłodę lub pojedyncze (śliskie) kamienie. Dodatkowo przez część doliny szlak wiedzie bardzo wąskimi przejściami pomiędzy skałami a potokiem. Stąd też poruszanie się po dolinie zalecam osobom z chociaż lekkim doświadczeniem w poruszaniu się po górach
w promieniu najbliższych kilkunastu kilometrów nie ma obszarów chronionych w postaci rezerwatu lub użytku ekologicznego, zlokalizowane są za to inne cenne tereny przyrodniczo jak Dolina Siedmiu Stawów z występującymi tam pomnikami przyrody, Szwedzkie Okopy we wsi Przystronie, Dębowe Góry i grądy na zachód od Ligoty Wielkiej
najlepsze przyrodnicze terminy do zwiedzania: kwiecień (wczesnowiosenne geofity), maj (czosnek), czerwiec (lilie), jesień (grzyby, przebarwiające się liście)