Kamieniołom Miłek
23 listopada 2017Wyrobisko o stromych kilkudziesięciometrowych ścianach jest pozostałością po dawnym kamieniołomie marmuru, który utworzył ogromną wyrwę na zachodnich zboczach góry Miłek. Miejsce jest bardzo dobrze widoczne z dużej odległości, gdzie szczególnie dobrze wyróżniają się szarobiałe ściany z rozpoczynającą się sukcesją leśną. Na dnie wyrobiska i na jego ścianach notuje się bardzo liczną florę, w tym gatunki rzadkie i chronione, często są to uciekinierzy z rezerwatu, w którym polany już dawno zarosły lasem.
Typ ochrony: florystyczny
Data utworzenia: x
Powierzchnia: ok. 14 ha
Powiat: Złotoryjski
Gmina: Wojcieszów
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie: Kamieniołom znajduje się w środkowo-zachodniej części masywu Góry Miłek, na wschodnim grzbiecie Gór Kaczawskich w Sudetach Zachodnich, 50-100 metrów na wschód od miejskich zabudowań. Z większości stron okala go rezerwat przyrody Góra Miłek, jedynie od południowo-zachodniej części graniczy z zabudowaniami miejscowości Wojcieszów.
Budowa: Pod względem składu i budowy geologicznej wyrobisko nie różni się zbytnio od reszty masywu. Zbudowane jest z kambryjskich wapieni i krystalicznych dolomitów tzw. Wojcieszowskich a także licznych pomniejszych minerałów takich jak zieleńce, łupki zieleńcowe, marmury, keratofity i porfiroidy. Pomiędzy skałami występują unikatowe i rzadkie w Polsce szczoty kalcytowe oraz pręcikowe kryształy malachitu. Kamieniołom charakteryzuje ciekawa budowa przestrzenna, która jest spowodowana działalnością ludzką. Początki kamieniołomu sięgają końca XIX wieku i trwały aż do połowy lat 70. lub 80. XX wieku (w literaturze podaje się różne daty), kiedy to zakończono eksploatację złóż.
Obecnie ściany kamieniołomu liczą około 400-500 metrów długości. Wysokość jest zróżnicowana, sięgająca w najwyższych miejscach do 40-50 m. Liczne są tutaj jamy i niewielkie jaskinie pochodzenia naturalnego, stworzonym dzięki zjawiskom krasowym. Woda, która przez miliony lat krążyła między szczelinami osadziła się w skałach tworząc roztwory krzemionki. Dzięki procesom erozji powstały tutaj groty skalne ze stalaktytami i stalagnitami. Część z nich istnieje po dziś dzień, część została zniszczona w trakcie wydobywania kruszcu.
Flora: Stosunkowo bogata. Należy pamiętać, że oprócz samego kamieniołomu, do działki przynależy też fragment lasów bukowych okalających wyrobisko, które nie znalazły się w obszarze rezerwatu przyrody. Do najważniejszych ekosystemów leśnych należy zaliczyć zespół żyznej buczyny sudeckiej (Dentario enneaphyllidis-Fagetum), której płaty porastają górne partie, powyżej ścian kamieniołomu oraz wokół dróg prowadzących ku górze. Posiadają one bogate runo leśne, w którym możemy napotkać rzadkie i cenne rośliny, takie jak obuwik pospolity, buławnik mieczolistny, buławnik wielkokwiatowy, listera jajowata, przylaszczka pospolita, kopytnik pospolity, fiołek leśny, groszek wiosenny czy lilia złotogłów. Ogólnie ten fragment nie różni się od pozostałych lasów bukowych rosnących po sąsiedzku w rezerwacie. Siedlisko stopniowo przechodzi w termofilne okrajki charakteryzujące się występowaniem podrostu brzóz i wierzb oraz mozaiką roślin zarówno siedlisk leśnych jak i otwartych. Następuje tutaj stopniowa sukcesja leśna, powodująca iż większa część areału wyrobiska jest już siedliskiem leśnym. W miejscach okrajków możemy spotkać takie gatunki jak gruszyczka mniejsza, gruszyczka jednostronna, kruszczyk szerokolistny, podejźrzon księżycowy, orlik pospolity i lilia złotogłów. Siedlisko stopniowo przechodzi w nasłonecznione murawy.
Oprócz buczyny kamieniołom charakteryzują bogate przyrodniczo murawy kserotermiczne i ekosystemy łąkowe. Pusta, niezalesiona przestrzeń stanowi dużą atrakcję zarówno wizualnie, jak i botanicznie. Do najcenniejszych zbiorowisk należą siedliska terenów otwartych, w tym murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) występujące w postaci silnie rozdrobnionej mozaiki z innymi siedliskami oraz tworzącymi się zaroślami. Murawy wytworzyły się głównie w środkowych i górnych partiach, gdzie nie zaszła jeszcze w pełni sukcesja leśna. Na środkowej półce ulokowany jest najlepiej wykształcony płat, który jest jednocześnie najbardziej odsłonięty i najsilniej nasłoneczniony. W sezonach deszczowych powstaje tam gęsta i wysoka ruń o bogatej szacie. Wśród roślinności można wyróżnić liczne storczykowate (listera jajowata, kruszczyk rdzawoczerwony, podkolan biały) a także inne gatunki jak podejźrzon księżycowy, irga zwyczajna, centuria pospolita, dziewięćsił bezłodygowy, babka pośrednia, len przeczyszczający, krzyżownice, chabry, krwawniki, świetliki, macierzanki i driakwie. Na stosunkowo niedawno porzuconych terenach górniczych stopniowo ale systematycznie wkracza roślinność pionierska, w postaci bardzo bogatej flory mszaków i wątrobowców ale także licznych drzewek brzozy brodawkowatej, wierzby purpurowej, wierzby iwy oraz świerka pospolitego. Na górnych półkach szata roślinna jest dopiero w początkowych stadiach sukcesji i ulega stałym przemianom polegającym na wycofywaniu się gatunków pionierskich z fragmentów od dawna nieużytkowanych i wkraczaniu kolejnych faz roślinności.
Na części kształtujących się siedlisk, dzięki swobodnemu dostępowi promieni słonecznych, stwierdzono występowanie murawy kserotermicznej z zespołu goryczki i strzęplicy piramidalnej (Gentiano-Koelerietum pyramidatae) w runi której występuje pospolicie babka pośrednia, chaber driakiewnik, wilczomlecz sosnka, krwiściąg mniejszy, krzyżownica czubata oraz liczne jastrzębce i dzwonki. Z gatunków rzadkich i chronionych warto nadmienić takie rośliny jak gółka długoostrogowa, podkolan biały, goryczuszka orzęsiona, gruszyczka mniejsza, gruszyczka okrągłolistna, centuria pospolita i ożanka pierzastosieczna. Kolejnym rzadkich ekosystemem jest nawapienny zespół skalnicy trójpalczastej (Saxifrago-Poetum compressae), znany z okolicznych gór i wzgórz. Porasta on skaliste zbocza i półki skalne wyrobiska, gdzie gatunkiem dominującym jest wiechlina spłaszczona. Poza tym notuje się takie gatunki jak skalnica trójpalczasta, zanokcica murowa i driakiew gołębia.
Charakterystyczną cechą kamieniołomu jest występowanie gatunków, które wyginęły na terenie samego rezerwatu a przynajmniej nie stwierdzono ich w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Należy do nich m.in. kilka gatunków storczykowatych (podkolan zielonawy, gółka długoostrogowa, kruszczyk rdzawoczerwony) a także gruszyczki, nasięźrzał pospolity, podejźrzon księżycowy i krzyżownica czubata. Głównym powodem „ucieczek” światłolubnych gatunków jest znaczny wzrost zacienienia runa leśnego przez rozrastające się buki. Szczytowe partie góry, na których występują jeszcze szczątkowe płaty muraw także są zagrożone przez rozrost drzew. Z tego też powodu, należy czynnie chronić murawy w kamieniołomie. Niestety znaczna jego część zarosła ekspansywnymi gatunkami pospolitych drzewek i krzewów jak wierzby, brzozy, bez czarny, kalina oraz czeremcha.
Do gatunków cennych i wartych wyróżnienia należą:
- Gruszczyka mniejsza (Pyrola minor), drobna i niepozorna roślina kłączowa wytwarzająca drobne białe kwiaty o kulistym kształcie. Od 2014 r. objęta ochroną. Liczne kępki tej rośliny występują na terenie wyrobiska w zaroślach brzozowych oraz w miejscach cienistych, gdzie miejscami tworzą płaty o powierzchni kilku m². Towarzyszą jej inne gatunki z rodziny gruszeczkowatych.
- Irga zwyczajna (Cotoneaster integerrimus), rzadki krzewu będący gatunkiem interglacjalnym. Występuje na obszarach skalistych, gdzie porasta miejscami skrajnie strome stoki oraz szczeliny skalne z niewielką warstwą inicjalnej gleby. W kamieniołomie rośnie głównie w środkowych partiach, gdzie jest składnikiem ciepłolubnych zarośli. Populacja liczy kilkanaście krzewów.
- Kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens), gatunek rzadki w Sudetach, mający tu jedną z ostatnich ostoi albowiem należy on do grupy uciekinierów z rezerwatu. Występuje głównie na termofilnych okrajkach, w zaroślach brzozowych i na siedliskach początkowej sukcesji leśnej.
- Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), wiele osobników rozsianych pojedynczo na terenach zarośli brzozowych i innych cienistych ekosystemów góry. Jest to obecnie jedyny kruszczyk, którego obecność nie jest zagrożona. Sama roślina występuje zarówno w kamieniołomie jak i w leśnych partiach sąsiadującego rezerwatu.
- Podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria), drobna i rzadka paproć, która charakteryzuje się wytwarzaniem „kwiatu paproci” będącym w rzeczywistości kłosem zarodnionośnym. Obszar kamieniołomu stanowi jedną z zaledwie kilku ostoi w Górach Kaczawskich, gdzie pojedyncze osobniki rosną w miejscach lekko zacienionych.
- Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), pierwotnie odnotowywany w zaroślach kamieniołomu. Obecnie nie jest potwierdzony a populacja prawdopodobnie wyginęła na wskutek słabej konkurencyjności lub celowego wykopania. Być może przy prowadzeniu odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych gatunek powróci.
- Ożanka pierzastosieczna (Teucrium botrys), niewielka roślina o drobnych, różowych kwiatach, która występuje w Sudetach jedynie na obszarze Gór kaczawskich i Pogórza Wałbrzyskiego. W kamieniołomie znajduje się stosunkowo liczna populacja, głównie na terenach półek skalnych i w miejscach o niskiej i rzadkiej runi.
- Zanokcica murowa (Asplenium ruta-muraria), niewielka paproć, która jest niemalże obowiązkowym składnikiem każdego nieczynnego kamieniołomu wapieni. Jej pojedyncze kępki występują pospolicie w wielu szczelinach skalnych, zarówno umiejscowionych w miejscach nasłonecznionych jak i cienistych.
Fauna: Zbliżona do okolicznych terenów, jednak ze względu na występowanie licznych nasłonecznionych muraw i skał, można tutaj spotkać stosunkowo bogatą faunę gadów (m.in. jaszczurka zwinka i żyworódka, padalec zwyczajny, żmija zygzakowata). Z innych grup, liczne są tutaj owady. Jest to jedno z dwóch znanych stanowisk w Polsce motyla powszelatka sertora, który jest powiązany z zespołem skalnicy trójpalczastej. Poza tym na skałach kamieniołomu swoje żerowiska i miejsce gniazdowania ma puchacz, jedna z najrzadszych krajowych sów.
Zagrożenia: Kamieniołom jest najbardziej zaśmieconą częścią masywu. Graniczy bezpośrednio z zabudowaniami co powoduje, że trafia tu wiele śmieci poczynając od hałd starych opon, poprzez zardzewiałe elementy żelazne, aż po próchniejące meble i tapczany. Poza tego typu rodzajem „ludzkich pamiątek”, w północno-zachodniej części zachowały się resztki dawnych budowli zakładów kamieniarskich, głównie w postaci ceglanych ścian bez dachów i elementów wyposażenia.
Oprócz działalności ludzkiej, dużym zagrożeniem dla muraw jest naturalna sukcesja leśna. Otwarte tereny są szybko zarastane ekspansywnymi gatunkami drzew i krzewów (głównie brzoza brodawkowata, wierzba iwa, wierzba płacząca, dziki bez, czeremcha amerykańska) a także roślinnością zielną (pospolite gatunki traw, nawłoć, niecierpek drobnokwiatowy, pokrzywa zwyczajna). Z powodu szybkiego zarastania muraw, wiosną 2013 roku rozpoczęto systematyczne wykaszanie zarośli. Akcja została powołana przez Sudeckie Towarzystwo Przyrodnicze, które planuje podobne akcje w przyszłych latach na kolejnych zarastających murawach. Wykaszanie objęło najcenniejszy fragment kamieniołomu znajdujący się w najwyżej położonej części o powierzchni około 50 arów. Już po kilku latach widać pozytywne skutki wykaszania. W kamieniołomie pojawiają się rzadkie i chronione gatunki roślin, które w większości wyginęły już w rezerwacie. Dotyczy to m.in. gółki, kruszczyka rdzawoczerwonego i podejźrzona księżycowego.
Inne: Gmina lub powiat nie planują w najbliższych latach objęcia kamieniołomu jakąkolwiek formą ochrony. Nawet sam teren nie posiada oficjalnej nazwy. Najczęściej nazywa się go Kamieniołomem na Miłku, Kamieniołomem „Miłek” lub Kamieniołomem na Górze Miłek. Przez kamieniołom poprowadzona jest tzw. Miłkowa Droga. Jest to ścieżka edukacyjna, która prowadzi wokół góry tworząc pętlę. Część owej ścieżki zahacza o górne partie, na których prowadzone są akcje wykaszania zarośli. Zamontowano tam tablice informacyjne oraz ulokowano ławki do odpoczynku.
Informacje praktyczne:
- dobry dojazd, teren znajduje się w sąsiedztwie głównej drogi miasta oraz prowadzi do niego ścieżka dydaktyczna Miłkowa Droga
- teren o zróżnicowanym stopniu trudności. Niższe partie są łatwe do zwiedzana, szczególnie dotyczy to obszaru koszonej murawy, gdzie teren jest niemalże całkowicie płaski. Zwiedzanie wyższych partii kamieniołomu zalecam osobom z doświadczeniem w poruszaniu się po trudnym terenie. Dojście do wyższych partii poprowadzone jest krętymi drogami w zalesionej części (często już w obrębie rezerwatu). Jest to teren bez jakichkolwiek zabezpieczeń (np. barierki), stąd zwiedzanie wyższych fragmentów jest wyłącznie na własną odpowiedzialność
- wokół znajduje się wiele chronionych terenów, m.in. w bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowany jest rezerwat Góra Miłek. W dalszych odległościach ulokowane są inne kaczawskie rezerwaty jak Buczyna Storczykowa na Białych Skałach i Buki Sudeckie
- oprócz terenów chronionych w bliskiej odległości znajdują się inne cenne przyrodniczo tereny jak góra Połom, kamieniołom Gruszka, kamieniołom Sobocin, dolina Olszanki i bogate florystycznie łąki w dolinie Kaczawy na południe od Wojcieszowa
- najlepsze przyrodniczo terminy do zwiedzania: maj (paprocie, skalnica), czerwiec (podkolany, gruszeczki, krwiściągi, dzwonki), lipiec (gółki, kruszczyki, ożanki), jesień (goryczuszka)
