Starorzecze Matunin

Starorzecze Matunin

27 czerwca 2019 Wyłączono przez admin

Mało znany Matunin jest prawobrzeżnym starorzeczem Odry. Teren będący jednym z większych stanowisk rzadkiej i chronionej rośliny kotewki orzecha wodnego. Mimo licznej populacji zbiornik nie jest objęty jakąkolwiek formą ochrony.  Jest to obszar występowania także wielu cennych siedlisk z chronionymi gatunkami roślin, płazów, owadów oraz ptaków wodno-błotnych.


Typ ochrony: proj. rezerwat

Data utworzenia: –

Powierzchnia: – ha

Powiat: Oławski

Gmina: Jelcz-Laskowice

Nadleśnictwo: Oława


Położenie: Zbiornik położony jest we wschodniej części województwa, w regionie Pradoliny Wrocławskiej na odcinku powiatu oławskiego, ciągnąc się wzdłuż wału przeciwpowodziowego w południowej części miasta Jelcz-Laskowice na osiedlu Jelcz. Obszar nie ma zdefiniowanych granic i obejmuje podłużne starorzecze (około 1,2 km długości) wraz z otaczającymi je łąkami oraz lasami rozciągające się pomiędzy ulicami odrzańską i kukułczą. W odległości 300-400 m na południowy-wschód znajduje się rezerwat przyrody Łacha Jelcz.

Budowa: Całość obejmuje wybitnie płaski teren stanowiący równinne, lekko sfałdowane terasy zalewowe prawobrzeżnej części Odry. Różnice w wysokości na omawianym terenie nie przekraczają 3 m, gdzie najwyższym punktem są wały przeciwpowodziowe oraz niewielkie wywyższenie w środkowym odcinku starorzecza, które dawniej było wyspą, a obecnie stanowi lekko wysunięty cypel z ruinami średniowiecznego zamku. Podłoże budujące omawiany teren stanowią w większości mady rzeczne, tworzone z glin lekkich, średnich i ciężkich. Miejscami występują także frakcje pylaste, głównie piaski oraz iły.  Część piasku jest pochodzenia antropogenicznego w postaci resztek po budowie tymczasowych wałów z worków w czasie powodzi. Część worków uległa zniszczeniu rozsiewając piasek po omawianym obszarze, w tym na dno zbiornika.

Sam zbiornik liczy około 1,2 km długości oraz ok 50 m średniej szerokości. Jest to płytkie starorzecze, gdzie maksymalna głębokość przy standardowym poziomie wody sięga w najgłębszym miejscu do 2 m (w części wschodniej), podczas gdy w zachodnich fragmentach przeciętna głębokość sięga 03,-0,7 m. Linia brzegowa jest umiarkowanie rozwinięta, jedynie w zachodnim krańcu występują drobne zatoki i odnogi. 200 m na południe znajduje się drugie, znacznie mniejsze starorzecze będące długim, wąskim i silnie wijącym się zbiornikiem, niemal całkowicie zarośniętym roślinnością. Matunin jest zbiornikiem bez dostępu do Odry, mimo że w jego pobliżu istnieją kanały melioracyjne. Jedynie w czasie powodzi, woda z Odry miesza się i uzupełnia koryto starorzecza.


Flora: Matunin obejmuje bogatą sieć siedlisk, głównie zbiorowiska roślinne otwartych wód, płytkich zbiorników, zbiorników ulegających wypłycaniu i zarastaniu oraz zbiorowiska leśne i łąkowe naokoło zbiornika. Liczną grup stanowią zbiorowiska słodkowodnych makrofitów w mezotroficznych i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych z klasy Potametea. Stanowią jeden z najbogatszych gatunkowo fragmentów, tworząc gęste kobierce roślinności w każdym fragmencie zbiornika. Występuje tu kilkanaście związków i zespołów tworzących bogate mozaiki, gdzie z powodu nakładania się gatunków, w większości przypadków ciężko wyodrębnić dokładne granice pomiędzy siedliskami. W mniejszych oczkach wodnych oraz w fragmentarycznie wzdłuż brzegów Matunina występują zbiorowiska Lemno minoris-Salvinietum natantis, wśród których dominuje chroniona salwinia pływająca z udziałem innych gatunków przeważnie zakorzenionych na dnie i o liściach zwykle pływających po powierzchni ze związku Nymphaeion. Na tafli wody tworzone są liczne kobierce grążeli żółtych i grzybieni białych a także innych pospolitych gatunków jak żabiściek pływający, rdestnica pływająca i osoka aloesowata. We wszystkich strefach licznie notowany jest rogatek sztywny, okrężnica bagienna i wywłówcznik okółkowy.

W strefie brzegowej występują siedliska z klasy Phragmitetea, stanowiące trawiaste szuwary, wielkoturzycowe szuwary a także siedliska z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, które występują w strefach przybrzeżnych i nadbrzeżnych, głównie na mulistym podłożu. Dominującym gatunkiem są zarośla trzciny pospolitej, pałki szerokolistnej i manny mielec z dużym udziałem innych roślin m.in. jeżogłówka gałęzista, kropidło wodne, łączeń baldaszkowy, marek szerokolistny, mozga trzcinowata, strzałka wodna, szczaw lancetowaty i żabieniec babka-wodna. Występują tu także niewielkie płaty skrzypu bagiennego i tataraku zwyczajnego. W pasie dobrze rozwiniętej roślinności strefowej, obejmującej pas szuwarów notuje się także gatunki przybrzeżne jak psianka słodkogórz, knieć błotna, kosaciec żółty, jaskier ostry, przytulia błotna, tojeść bukietowa, rzadki arcydzięgiel litwor nadbrzeżny i zamokrzyca ryżowa (rzadka na Dolnym Śląsku), która w zadrzewionych miejscach tworzy jednorodne szuwary.

W większej odległości od zbiornika wykształcają się różnego rodzaju zbiorowiska łąkowe żyznych łąk kośnych wilgotnych trwale lub okresowo, głównie zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych, które są półnaturalnymi siedliskami pochodzenia antropogenicznego wykształcającymi się na eutroficznych, niezabagnionych glebach mineralnych oraz podsuszonych madach. Największy powierzchniowo w łąkowym krajobrazie jest zespół wyczyńca łąkowego (Alopecuretum pratensis) z dominującą trawą wyczyńcem łąkowym. Jest to zwarta, niemal monogatunkowa ruń z niewielkim udziałem innych roślin. Jedynie w wilgotniejszych fragmentach występują gatunki typowe dla łąk trzęślicowych jak olszewnik kmninkolistny, koniopłoch łąkowy, przytulia północna, przytulia właściwa i bukwica lekarska. Na tutejszej roślinności pasożytuje kanianka pospolita. W tych wilgotnych płatach notowane są także rośliny związane z zalewowymi łąkami selernicowymi (Cnidion dubii), m.in. czosnek kątowy, rutewka wąskolistna i turzyca wczesna. Pomiędzy brzegowymi szuwarami a łąkami występują także rozdzielające je pasy roślinności siedlisk półnaturalnych lub częściowo naturalnych będących ziołoroślami porastającymi wilgotne fragmenty wzdłuż cieków wodnych i starorzecza ze związku Filipendulion ulmariae. Stanowią one formę pośrednią, gdzie oprócz mozaiki gatunków łąk trzęślicowych i szuwarów notowany jest także czyściec błotny, kosaciec żółty, krwawnica pospolita, tojeść pospolita, tojeść bukietowa, przetacznik długolistny rutewka żółta, oraz liczne turzyce i trawy.

W miejscu wywyższenia terenu, głównie wokół ruin zamku na południowej stronie zbiornika wykształciły się zbiorowiska łęgów wiązowych (Ficario-Ulmetum minoris). Zwarty drzewostan składa się głównie z dębu szypułkowego, klonu pospolitego i jesionu wyniosłego, podczas gdy warstwa podszytu zdominowana jest przez bez czarny, czeremchę pospolitą oraz derenia świdwę, głóg jednoszyjkowy i trzmielinę pospolitą. Runo leśne charakteryzuje stosunkowo niska jak na łęgi bioróżnorodność z gatunkami typowymi dla siedliska, m.in. bodziszek cuchnący, czartawa drobna, czosnaczek pospolity, gwiazdnica gajowa, pokrzywa zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek orzęsiony, jaskier rozłogowy, jasnota plamista i ziarnopłon wiosenny. Lokalnie występują płaty kokoryczy pustej, jednak do najbardziej charakterystycznych gatunków należy czosnek niedźwiedzi, występujący w  postaci licznych kęp rozsianych po lesie. Latem miejscami spotykane są także pojedyncze osobniki kruszczyka szerokolistnego.


Najbardziej rzucającym się w oczy aspektem na tym terenie jest bogate stanowisko kotewki orzecha wodnego. Fluktuacje populacji są skrajnie duże i wahają od kilkuset do dziesiątek tysięcy osobników (wówczas pokrywa niemal całą powierzchnię tafli zbiornika). Jednak takie bogate wystąpienia należą do rzadkości. Poziom liczebności zależy m.in. od poziomu fal powodziowych i temperatur wody w zimie a także konkurencyjności innych gatunków roślin, przeważnie gatunków tworzących pasy szuwarów i trzcinowisk. Rozrost roślinności brzegowej powodowany jest głównie eutrofizacją zbiornika, która jest regulowana przez sezonowe wylewy Odry wymywającej nadmiar żyznego mułu. Jak widać, właśnie dzięki powodziom tutejsza populacja kotewki nie budzi większych zastrzeżeń, pod warunkiem zachowania obecnego stanu jaki panuje na starorzeczu.

Fauna: Ze względu na bliskość Odry oraz rezerwatu Łacha Jelcz, występuje tu bogata ichtiofauna obejmująca ponad 30 gatunków ryb, w tym chronione: piskorz, różanka pospolita i śliz pospolity. Poza tym odnotowano kilka gatunków płazów (m.in. żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba śmieszka, traszka zwyczajna, ropucha szara, kumak nizinny, rzekotka drzewna, łącznie 9 gatunków), które wiosną licznie składają skrzek w zakolach starorzecza i w trzcinowiskach. Na brzegach i wśród koron przybrzeżnych drzew stwierdzono kilkanaście gatunków gniazdujących ptaków. Nieliczne gady ograniczają się głównie do zaskrońca zwyczajnego, występującego w łęgach i nad brzegami oraz jaszczurki zwinki i żyworódki, które bytują na nasłonecznionych skarpach.

Inne: Teren nie posiada zagospodarowania turystycznego w postaci szlaków, ścieżek edukacyjnych lub tablic informacyjnych. Jedną z nie-przyrodniczych atrakcji są ruiny zamku pochodzące z XIV-XIX wieku. Obiekt położony jest na południowym brzegu starorzecza w miejscu niewielkiego wywyższenia terenu. Pierwsze wzmianki w dokumentach pochodzą z XIV wieku. Po tym okresie został on wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. na początku XV wieku oraz po pożarze w 1623 r., kiedy to planowano stworzyć fortyfikacje. Planów tych jednak nigdy nie zrealizowano. Ostatnie zmiany nastąpiły w 1797 r., gdy zmodernizowano zamek wpasowują go do obecnie panującego stylu neoklasycystycznego. W XIX w. przeniesiono siedzibę panującego tu rodu Sauerman do sąsiednich Laskowic, gdzie do tej pory istnieje piękny pałac będący obecnie siedzibą władz gminy. Przenosiny spowodowało spadek spadek ważności zamku i jego stopniowe popadanie w ruinę. Do czasów współczesnych zachowały się jedynie fragmentaryczne części obiektu, głównie część ścian nośnych i fragmenty piwnic, w których pod koniec istnienia zamku urządzono browar. Same ruiny nie są zagospodarowane w jakikolwiek sposób. Władze gminy na razie nie mają w planach utworzyć tu ścieżki dydaktycznej lub przeprowadzenie jakichkolwiek renowacji. W okresie wegetacji roślinnej zamek jest ukryty w zielonym gąszczu, niemal niewidoczny. Jedynie w okresie zimowym widać jego mury na tle zamarzniętej tafli starorzecza.

Zagrożenia: Zróżnicowane. Pomimo braku ochrony rezerwatowej jest to miejsce o wysokim poziomie naturalności bez większych śladów ingerencji ludzkiej, która ogranicza się głównie do wędkarstwa. Proceder ten wpływa negatywnie przede wszystkim na populacje ryb, które w wyjątkowych sytuacjach mogą uleć przerzedzeniu. Do największych zagrożeń należy postępująca eutrofizacja zbiornika i okolicznych terenów, co negatywnie wpływa na rozwój pierwotnej roślinności i przyśpiesza ekspansję gatunków azotolubnych. Do tej grupy zaliczają się liczne rośliny segetalne, ruderalne i antropofity, które stopniowo zagłuszają i wypierają mniej konkurencyjne gatunki. Wzrost eutrofizacji jest częściowo niwelowany przez okresowe wezbrania Odry. Matunin leży w strefie zalewowej, dzięki czemu w czasie wiosennych wylewów zostają wymywane osady denne ze starorzecza. Proces ten opóźnia eutrofizacje powodującą wypłycanie się zbiornika oraz hamuje rozrost gatunków szuwarowych. Odpowiednia głębokość zbiornika z szeroką i niezarośniętą taflą ma bardzo ważne znaczenie dla tutejszej bogatej populacji kotewki.

Do poważniejszych zagrożeń ze strony człowieka należą renowacje i przebudowy wałów przeciwpowodziowych. Pierwotnie wały na południe od miasta nie były odpowiednio skonstruowane co powodowało zalewanie terenów mieszkalnych na osiedlu Jelcz. W efekcie przeprowadzono na szeroką skalę prace remontowe wzdłuż Odry na całej długości miasta. Część wałów poprowadzonych jest wzdłuż zbiornika, czego efektem było zniszczenie szerokiego pasa roślinności brzegowej w północnym fragmencie Matunina. Obecnie roślinność ulega stopniowej naturalizacji, jednak wciąż widoczny jest bardzo duży udział gatunków segetalnych, ruderalnych a także rodzimych gatunków, będących roślinami obcymi siedliskowo. Część z nich ulega ekspansji zagłuszając florę brzegową i lasów łegowych. Do najbardziej inwazyjnych i ekspansywnych roślin należy niecierpek drobnokwiatowy, dąb czerwony, trzcina pospolita, chmiel zwyczajny, nawłoć kanadyjska i wyka wąskolistna. Dotyczy to szczególnie gatunków azotolubnych  Pomimo zagrożeń związanych z działalnością ludzką, populacje kotewki uznawane są za niezagrożone i nie budzą większego niepokoju mimo braku istnienia tu jakiejkolwiek formy ochrony. Gdyby powołano tu rezerwat przyrody, byłby on jednym z trzech chroniących kotewkę w województwie dolnośląskim. Pozostałe dwa to sąsiednia Łacha Jelcz i położony daleko na zachód rezerwat Odrzysko koło Lubiąża (powiat wołowski).

Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Jest to piękne i bogate florystycznie starorzecze, które od dawna posiada udokumentowaną populację kotewki. Mimo tego wciąż brakuje realnych planów powołania jakiejkolwiek formy ochrony na tym terenie lub zwyczajnego poszerzenia o obszary Matunina istniejącego po sąsiedzku rezerwatu Łacha Jelcz. Wszak na Matuninie populacja kotewki ma się znacznie lepiej niż w rezerwacie i prawdopodobnie jest także liczniejsza. Sam zbiornik nie należy do zagospodarowanych turystycznie. Nie ma tu szlaków, ścieżek dydaktycznych ani tablic edukacyjnych. Jedynymi oznakami obecności ludzkiej są wydeptane dzikie ścieżki oraz niewielkie pomosty zbudowane przez okolicznych wędkarzy. Miejsce polecane jest głównie dla miłośników rzadkich roślin albowiem zwiedzanie zbiornika nie należy do przyjemnych, głównie z powodu braku jakichkolwiek dróg a jedynie zarastających, wąskich ścieżek pomiędzy wysoką roślinnością. Jednak mnogość rzadkich i ciekawych gatunków szybko wynagradza trudy podróży.


Informacje praktyczne:

  • dobry dojazd, przy starorzeczu (za wałem) poprowadzona jest droga do okolicznych domostw, ul. odrzańska. Poza tym można tutaj dostać się od parkingu przy rezerwacie Łacha Jelcz, który jest po sąsiedzku z Matuninem
  • wzdłuż starorzecza ciągnie się wał przeciwpowodziowy z wysokim murkiem. Z tego powodu dostanie się od północy jest częściowo utrudnione i możliwe tylko w miejscach, gdzie kończy się mur. Od strony Łachy Jelcz i ul. Kukułczej nie ma muru
  • na terenie starorzecza nie ma wytyczonych szlaków a jedynie sieć udeptanych ścieżek, które nie są naniesione na żadną mapę
  • ze względu na błotno-wodny charakter większości siedlisk zwiedzanie ich w okresie letnim może być mało przyjemne (liczne komary, wybujała roślinność trawiasta i turzycowa, podmokła gleba)
  • w bezpośredniej okolicy znajdują się pomnikowe drzewa (3 dęby w sąsiedztwie Łachy Jelcz i 2 dęby przy drodze w kierunku Janikowa) oraz rezerwat Łacha Jelcz, które charakteryzuje równie bogata roślinność i oraz populacja kotewki
  • w odległości kilku minut jazdy autem znajdują się kolejne rezerwaty oławskie: Zwierzyniec, Kanigóra, Grodzisko Ryczyńskie oraz kilka kolejnych pomników przyrody
  • najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (wiosenne geofity), czerwiec (roślinność łąk i szuwarów), lipiec (kotewka, szczyt wegetacji roślinności wodno-brzegowej)

BIBLIOGRAFIA


  • Kazuń A. 2005. Plant communities of the projected nature reserve „Matunin” near Jelcz, Oława district. Acta Botanica Silesiaca 2: 25-77.
  • Kazuń A. 2005. Flora projektowanego rezerwatu „Matunin” koło Jelcza w powiecie oławskim. Acta Botanica Silesiaca 2: 5-23
  • Plan Zadań Ochronnych dla Obszaru Natura 2000 Grądy w Dolinie Odry PLH020017 w Województwie Dolnośląskim na lata 2013-2022
  • Tyszkowski M. 1997. Szata roślinna Odry i jej doliny. W: Jankowski W., Świerkosz K. (red.) Korytarz ekologiczny doliny Odry. Stan – Funkcjonowanie – Zagrożenia. Fundacja IUCN Poland, Warszawa, s. 77-99