Śnieżne Kotły

11 lipca 2018 Wyłączono przez admin

Śnieżne Kotły stanowią jeden z najcenniejszych fragmentów nie tylko Karkonoszy ale ogólnie Sudetów. Jest to miejsce wybitne zarówno pod względem geologicznym, krajobrazowym ale przede wszystkim pod względem botanicznym. W kotłach koncentruje się największa bioróżnorodność parku narodowego, której wisienką na torcie stanowi niewielka Żyła Bazaltowa. Na tym wąskim pasie występuje cały szereg rzadkich gatunków roślin, w tym endemity i relikty glacjalne.

Położenie: Dwa kotły polodowcowe znajdują się w zachodniej części masywu Karkonoszy w Sudetach Zachodnich, na północnych stokach Śląskiego Grzbietu pomiędzy górami Wielki Szyszak (1509 m n.p.m.) i Łabski Szczyt (1471 m n.p.m.). Administracyjnie przynależą do gminy Piechowice w powiecie jeleniogórskim.

Budowa: Większa część kotłów zbudowana jest z tych samych skał, z których utworzony jest cały Śląski Grzbiet, czyli granitu karkonoskiego stanowiącego geologiczny trzon całego grzbietu. Został on wyniesiony w okresie trzeciorzędowych alpejskich ruchów górotwórczych na wysokość 1200 m ponad Kotlinę Jeleniogórską. Obecny kształt terenowi nadały trwające miliony lat procesy wietrzenia oraz procesy peryglacjalne. Miększe podłoża uległy erozji pozostawiając odporny na wietrzenie granit.

Oba kotły składają się z tzw. cyrków lodowcowych, które są oddzielone skalistą grzędą poprzecinaną mniejszymi i większymi żlebami oraz wychodniami, z których część nosi własne nazwy. Od strony Małego Kotła jest to Capie Żebro, Czarci Mur, Żleb pod Zamki i Żleb Schowany. Od strony Wielkiego Kotła jest to Mały Ganek, Żleb Szeroki. Żleb Narożny i Żleb Kryształowy. Same kotły także posiadają bogatą i ciekawą budowę.

Mały Kocioł Śnieżny zlokalizowany jest po zachodniej stronie. Jego ściany miejscami opadają nawet do 100 m w dół, podczas gdy głębokość całkowita wynosi około 300 m i sięga do 1175 m n.p.m. Sam kształt kotła jest kwadratowy o zaokrąglonych ścianach, które poprzecinane są licznymi żlebami, u podnóża których zbierają się stożki usypiskowe (piargi) z bardzo licznym rumoszem skalnym. Na zachodniej ścianie znajduje jest Żyła Bazaltowa będąca jednym z najcenniejszych obiektów w Karkonoszach.

Wielki Kocioł Śnieżny posiada podobny kształt z szerszą częścią wylotową. Jego wysokość całkowita sięga do około 250 m ze stromymi ścianami osiągającymi miejscami 150 m. Dno kotła usytuowane jest wyżej niż sąsiedniego kotła, na wysokości 1245 m n.p.m. Posiada on bardziej urozmaiconą rzeźbę z siedmioma głównymi żlebami, kilkunastoma mniejszymi oraz licznymi innymi formami sklanymi. Do najważniejszych, oprócz wcześniej wymienionych należą: Żleb ponad Skok, Rynna Świetego Elma, Rynna Skrzatów, Turnia Popiela, Żleb Biały, Zrąb Rekina, Żleb Ryglowy, Żleb Rekina, Filar Pierwszomajowy, Mokre Ściany, Mokre Zacięcie, Szeroka Grzęda, Żleb nad Mokrą, Zielarskie Spady i Smoczy Grzebień.

Wspomniana wcześniej Żyła Bazaltowa stanowi geologiczny unikat w monotonnej, granitowej budowie masywu. Jest to niewielkie ciało skalne wciśnięte pomiędzy starsze skały, którego wiek datowany jest na około 26 mln lat. Szerokość żyły jest zmienna i wacha się pomiędzy 30-60 m na długości około 120 m. Drobniejsze fragmenty, które oderwały się w czasie procesów erozyjnych użyźniają nieckę kotła w zasobniejsze, zasadowe podłoże.

Roślinność: W większości stosunkowo uboga i mało urozmaicona, za wyjątkiem jednego miejsca będącego najcenniejszym stanowiskiem w regionie i jednym z najważniejszych w skali kraju. Większą część kotłów porastają ubogie siedliska rozległych płatów z zespołu klasyfikowanego jako sudeckie zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo sudeticum), które występują w piętrze subalpejskim oraz częściowo zachodzą także na sąsiednie piętra. Jest to wszędobylskie siedlisko tworzące mozaiki z niemal wszystkimi innymi zbiorowiskami. Najbardziej charakterystycznym gatunkiem jest kosodrzewina, tworząca na większości płatów jednogatunkowe zarośla. Przeważnie tworzą one niedostępny mur o wysokości 1,5-2,5 m, który maleje wraz ze wzrostem wysokości. Miejscami sośnie towarzyszą pojedyncze osobniki innych krzewów charakterystycznych dla siedliska, głównie jarzębu górskiego i wierzby śląskiej a także skarlałe okazy świerka pospolitego. W zaroślach kosówki wyróżniamy podzespół ziołoroślowy, który cechuje się większym bogactwem gatunkowym. Na glebach suchych notuje się wietlicę alpejską, borówkę czarną, siódmaczka leśnego, podbiałka alpejskiego oraz trawy (trzcinnik owłosiony, śmiałek pogięty, bliźniczka psia trawka), podczas gdy na wariancie wilgotniejszym i żyźniejszym występują także byliny charakterystyczne dla wysokogórskich ziołorośli, m.in. goryczka trojeściowa, szczaw górski, ciemiężyca zielona i malina właściwa. Tworzą one bogatą mozaikę gatunkową. W zaroślach stwierdzono także występowanie żłobika koralowego, niewielkiego i rzadkiego gatunku storczyka.

Do ważniejszych siedlisk występujących w kotłach a dokładniej w dolnych partiach jest zespół czeremchy skalnej i jarzębiny górskiej (Pado-Sorbetum) mający endemiczny charakter. Jest to zbiorowisko krzewów liściastych i skarlałych drzew ze stosunkowo bogatym runem, które wykształciło się na usypiskach głazów i kamieni powstałych z oderwanych fragmentów ścian skalnych. Choć podłoże zawiera niewielką ilość gleby jest żyzne a ze względu na dużą zawartość rumoszu skalnego cechuje się dobrym natlenieniem oraz stałym przepływem wód powierzchniowych. Ze względu na specyficzne warunki tutejsze rośliny fizjonomią przypomina roślinność tundrową. Wśród gatunków typowych należy jarzębina pospolita w podgatunku górskim, która osiąga maksymalnie do 3 m wysokości ze względu na silne wiatry i dużą pokrywę śnieżną. Oprócz niej występuje tu także brzoza karpacka, porzeczka skalna, czeremcha skalna oraz wiciokrzew skalny. Krzewom towarzyszy bujna roślinność zielna, która ze względu na wilgotne i żyzne podłoże tworzy miejscami wysokie na 1,5 m zarośla przypominające składem ziołorośla miłosny górskiej. Do gatunków notowanych w siedlisku należy ciemiężyca zielona, kozłek bzowy, modrzyk górski, szczaw górski, świerząbek orzęsiony, tojad sudecki, trzcinnik owłosiony i wietlica alpejska.

Na stokach o łagodniejszym przebiegu, w wilgotniejszych miejscach i wokół wysięków wodnych utworzyły się wysokogórskie ziołorośla i traworośla z klasy Betulo-Adenostyletea, charakteryzujące się obecnością okazałych bylin dwuliściennych i wysokich traw, często z udziałem niższych krzewów. Utworzyły się one głównie w dolnych partiach, gdzie rumosz bazaltowy i spływająca woda utworzyły żyzne i wilgotne podłoże, miejscami o dobrym natlenieniu i systematycznym przepływie wód. Największe połacie tworzą ziołorośla zespołu miłosny górskiej (Adenostyletum alliariae) z dominacją tytułowej miłosny górskiej. Oprócz niej w skład siedliska wchodzi także modrzyk górski, wiechlina Chaixa, kokoryczka okółkowa, tojad sudecki, wierzbówka kiprzyca, starzec gajowy, czosnek siatkowaty i ciemiężyca zielona. Warto nadmienić, że na terenie ziołorośli występuje jedyne stanowisko w Karkonoszach, gdzie lepiężnik biały tworzy formy mieszańcowe z lepiężnikiem wyłysiałym – Petasites x celakovskyi. W mniej nasłonecznionych i chłodniejszych miejscach roślinność kwiatowa ustępuje paprociom, głównie wietlicy alpejskiej, tworząc ziołorośla paprociowe.

Na zboczach o dużym nachyleniu flora stopniowo zmienia skład gatunkowy, głównie z powodu zmieniających się warunków. Tutejsze siedlisko klasyfikowane jest jako naturalne traworośla wysokogórskie ze związku Calamagrostion, które wytworzyły się na mniej żyznym i suchszym podłożu o większym udziale rumoszu skalnego. Miejsca te są dużo bardziej narażone na lawiny śnieżne i lawiny kamieni, osuwanie się gleby oraz na silne wiatry, w tym mroźne powietrze w okresie wegetacyjnym. W efekcie roślinność cechuje się większą wytrzymałością na górskie warunki klimatyczne. Ruń tworzy głównie trzcinnik leśny, któremu towarzyszy wiele rzadkich lub chronionych gatunków roślin, m.in. zawilec narcyzowy, naparstnica zwyczajna, konwalia majowa, lilia złotogłów, zerwa kłosowa i sasanka alpejska.

Na najbardziej stromych skałach oraz w rumowiskach skalnych występuje skąpa i najwytrzymalsza roślinność tworząca mozaikę rozmaitych zespołów naskalnych reprezentujących klasę Asplenietea rupestria. Są to głównie zbiorowiska porastające szczeliny skalne w skalistych partiach gór, wśród której występuje m.in. bardzo rzadki gatunek paproci, zmienka górska oraz dwa relikty glacjalne: wierzba zielna i szarota drobna. Ta ostatnia w Polsce występuje tylko na kilku stanowiskach w Karkonoszach, w tym na rumowiskach Małego Kotła Śnieżnego. Z kotła tego warto wymienić także irgę pospolitą, której jeden udokumentowany okaz utrzymuje się nieprzerwanie na stanowisku od blisko 200 lat! Jest to prawdopodobnie jeden z najstarszych krzewów w Polsce. Z innych rzadkich gatunków warto wymienić fiołka żółtego sudeckiego, który w Wielkim Śnieżnym Kotle posiada jedyne stanowisko w Sudetach Zachodnich oraz przywrotnika płowego (jedyna populacja na Dolnym Śląsku). W niższych położeniach, gdzie roślinność tworzy miejscami zwarte kępy na półkach i w szczelinach skalnych wytworzyły się niewielkie płaty muraw wysokogórskich (Saxifrago–Festucetum versicoloris), gdzie można wyróżnić szereg roślin z rodzaju jastrzębiec, rojownika pospolitego, pierwiosnkę maleńską i przywrotnika górskiego. Na murawach notowano także naradkę tępolistną, mającą tu jedyne znane stanowisko w Sudetach, jednak obecnie takson uznawany jest za wymarły (Kwiatkowski 2008). Do innych gatunków wymarłych lub od dawna nie potwierdzonych na terenie kotłów należy goździk okazały, zimoziół północny i odmiana sasanki alpejskiej o żółtych kwiatach (Pulsatilla alba var. lutescens).

Do ewenementów Śnieżnych Kotłów należy Żyła Bazaltowa, będąca praktycznie jedynym większym obiektem geologicznym o odczynie zasadowym pośród całego karkonoskiego, kwaśnego granitu. Ta wyjątkowa cecha sprawiła, że na terenie żyły występuje największa różnorodność gatunkowa w całych Sudetach, gdzie swoje miejsce występowania posiada kilka endemitów, reliktów glacjalnych lub roślin mających tu swoje jedyne stanowiska w Sudetach lub nawet kraju. Do najważniejszych należą:

biedrzeniec mniejszy skalny (Pimpinella saxifraga subsp. rupestris), górski podgatunek biedrzeńca, który licznie zasiedla zarośnięte półki skalne.
dzwonek karkonoski (Campanula bohemica), endemit Masywu Czeskiego, który w Polsce występuje jedynie w obrębie parku narodowego, w tym licznie na żyle i jej okolicy.
gęsiówka alpejska (Arabis alpina), posiada na terenie żyły jedyne stanowisko w Sudetach, gdzie niewielka, licząca około 30 osobników populacja zasiedla wilgotniejsze półki i szczeliny skalne.
goryczuszka polna (Gentianella campestris), niewielka roślina dwuletnia notowana na Bazaltowym Żlebie. Jest to obecnie ostatnie znane stanowisko na Dolnym Śląsku. Druga znana populacja spod Kochanowa w Górach Kamiennych, jest od dawna niepotwierdzona.
gółka wonna (Gymnadenia odoratissima), jeden z najrzadszych składników dolnośląskiej flory występujący tylko na terenie Karkonoszy. Obecnie brak jest aktualnych danych na temat stanu populacji, jednak jeszcze na początku XXI w. notowano pojedyncze okazy na murawach bliźniczkowych.
lilijka alpejska (Gagea serotina), występuje w jednej szczelinie skalnej, gdzie tamtejsza populacja liczy kilkanaście osobników. Jest to jedyne izolowane stanowisko w kraju poza obrębem Tatr.
Leniec alpejski (Thesium alpinum), niewielka bylina o drobnych białych kwiatach zasiedlająca wilgotne murawy na żlebie. Populacje karkonoskie stanowią jedną z dwóch ostatnich znanych ostoi w województwie.
pierwiosnka wyniosła (Primula elatior cfr. subsp. corcontica), rzadki pogdatunek pierwiosnka, występujący pojedynczo na skałach w wyższych partiach żlebu.
podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria), drobna paproć o charakterystycznym kłosie zarodnionośnym. Notowana zarówno na murawach na żlebie jak i na murawach nad kotłami, gdzie jest zagrożona przez zadeptywanie. Populacja liczy setki osobników i jest prawdopodobnie największą na Dolnym Śląsku.
przytulia sudecka (Galium sudeticum), endemit mający tutaj jedyne stanowisko w Polsce. Gatunek pionierski, który występuje miejscowo na murawach bliźniaczkowych oraz wokół rumoszu bazaltowego.
rozrzutka alpejska (Woodsia alpina), bardzo rzadki gatunek paproci, mający tu jedyne znane stanowisko w Sudetach, gdzie zasiedla szczeliny skalne o odczynie zasadowym.
rzeżucha rezedolistna (Cardamine resedifolia), rzadki gatunek występujący w kraju jedynie na kilku stanowiskach w Karkonoszach. Na Żyle zasiedla niewielkie półki i szczeliny skalne a miejscami rośnie także na rumoszu bazaltowym.
skalnica darniowa bazaltowa (Saxifraga moschata subsp. basaltica), endemit mający tutaj jedyne znane stanowisko na świecie.
skalnica śnieżna (Saxifraga nivalis), relikt epoki polodowcowej, mający tu jedyne stanowisko w Europie Środkowej będące jednocześnie najdalej wysuniętym na południe stanowiskiem oderwanym od swojego naturalnego zasięgu, jakim jest daleka północ. Zasiedla szczeliny w niemal pionowych ścianach żyły.
żebrowiec górski (Pleurospermum austriacum), ma tutaj jedyne znane stanowisko w Karkonoszach, gdzie upodobał sobie niższe partie z żyźniejszą glebą, miejscami zasiedla także pozostałe siedliska ziołorośli w kotle.

Półki i szczeliny skalne upodobały sobie także inne rzadkie gatunki, często mające w Karkonoszach jedyne sudeckie stanowiska. Do najciekawszych gatunków należy: różeniec górski, przetacznik alpejski, skalnica mchowata, skalnica naprzeciwlistna, macierzanka halna, fiołek dwukwiatowy, rozchodnik alpejski, paprotnica krucha, pierwiosnka maleńka, turzyca luźnokwiatowa, podejźrzon księżycowy, leniec alpejski oraz irga zwyczajna. W niższych położeniach na żyźniejszym podłożu swoje stanowiska mają rzadkie gatunki jak goryczuszka polna, świetlik maleńki, rutewka orlikolistna, lilia złotogłów, ciemiężyca zielona i bodziszek leśny. Miejscami na podłożu uboższym w składniki pokarmowe wytworzyły się górskie murawy bliźniaczkowe (Nardion), których ewenementem na skalę Sudetów jest bogata flora obfitująca m.in. w gatunki z rodziny storczykowatych (gółka długoostrogowa, gołek białawy i gółka wonna, dla której jest to jedyne stanowisko na Dolnym Śląsku) oraz inne rośliny rzadkie (wawrzynek wilczełyko, macierzanka halna, jaskier wielkokwiatowy, podejźrzon księżycowy). Jest to także miejsce bytowania przytuli sudeckiej. Z Małego Śnieżnego Kotła warto wymienić także siedliska endemiczne, takie jak wysokogórska naskalna murawa z kostrzewą pstrą Saxifrago oppositifoliae-Festucetum versicoloris, która występuje na Żyle Bazaltowej w postaci niewielkich płatów z rzadkimi gatunkami, m.in. świetlik maleńki, kostrzewa pstra i różeniec górski. Siedlisko to cechuje występowanie głównie roślin zielnych porastających strome ściany skalne o cienkiej warstwie inicjalnej gleby wciśniętej pomiędzy szczeliny i półki skalne.

Zagrożenia: Potencjalnie duże w przypadku Żyły Bazaltowej. Żleb stanowi niewielki fragment o bardzo dużym zagęszczeniu wielu gatunków roślin. Część z nich ogranicza się do pojedynczych niewielkich populacji, które mogą być bardzo podatne na zdarzenia losowe takie jak spadające obrywy skalne, zejścia lawin czy osuwanie się całych połaci gruntu wraz z rumoszem skalnym. Fakt, że wiele gatunków posiada tutaj jedyne populacje stanowi duże ryzyko braku możliwości naturalnego odtworzenia populacji w wypadku zdarzeń losowych. Zagrożenia z powodu ludzkiej działalności są stosunkowo niewielkie. Żleb nie leży przy żadnym szlaku turystycznym a najbliższemu zielonemu szlakowi została zmieniona trasa, znacząco oddalając jego przebieg na skraj Małego Kotła. Teren nie jest udostępniany do zwiedzania, a żeby móc wejść w celu badań naukowych potrzeba odpowiednich pozwoleń udzielanych przez władze parku narodowego.

Inne: Jest to jeden z najpopularniejszych fragmentów w Karkonoszach, szczególnie ze względu na panoramę rozciągającą się z górnych partii oraz krajobraz wokół Śnieżnych Stawków. Z tego powodu istnieje tutaj kilka szlaków turystycznych:

czerwony, tzw. Główny Szlak Sudecki, który ciągnie się grzbietem ponad kotłami. Na jego trasie rozlokowane są trzy punkty widokowe wokół większego kotła
zielony, który prowadzi dolnymi partiami pomiędzy Rozdrożem pod Wielkim Szyszakiem i Halą pod Łabskim Szczytem, zahaczając o Śnieżne Stawki oraz piargi z których rozpościera się panorama na niemal całe Sudety Zachodnie i Pogórze. Pierwotnie szlak szedł wnętrzem małego kotła, gdzie można było z bliska obejrzeć Żyłę Bazaltową. Obecnie trasa poprowadzona jest po zewnętrznej osi kotła
żółty, prowadzący od schroniska Pod Łabskim Szczytem, poprzez Łabski Upłaz w kierunku budynku RTV nad kotłami i dalej przez czeską granicę aż do schroniska Labská bouda i źródeł Łaby.

Wrażenia osobiste: Stosunkowo pozytywne. Śnieżne Kotły stanowią najcenniejsze miejsce w Karkonoszach pod względem flory. Jednak dla wszystkich miłośników przyrody, jak i dla wszystkich turystów, jest to teren w większości niedostępny. Wszystkie cenne siedliska i występujące tam rośliny znajdują się daleko poza szlakami, od których oddziela turystów kilkusetmetrowy mur z gęstych zarośli kosodrzewiny. Pierwotnie fragment szlaku szedł dołem Małego Kotła, zaraz przy cennej żyle, jednak kilka lat temu uległ przesunięciu i obecnie tereny można podziwiać jedynie z daleka. Wprawne oko dostrzeże drobne kolorowe punkciki, jednak odległość jest zbyt duża by móc rozpoznać konkretne gatunki. Te najcenniejsze są zbyt małe by móc je dostrzec nawet przez dobrą lornetkę. Podziwiać je mogą jedynie pojedynczy szczęśliwcy, którzy otrzymają bardzo rzadko dawane pozwolenie na wejście do kotła i na Żyłę Bazaltową. Może to i dobrze. Tamtejsza roślinność obejmuje tak niewielki obszar, że wszelkie częstsze ingerencje mogą mieć fatalny wpływ na zachowanie odpowiedniej równowagi. Część roślin została rozmnożona w Banku Genów, gdzie można oglądać wyhodowane przez pracowników parku egzemplarze niektórych gatunków z Żyły Bazaltowej jak i innych terenów Karkonoszy.

Informacje praktyczne:

brak dojazdu, jest to teren w parku narodowym, gdzie nie ma dróg udostępnionych do ruchu samochodowego. Najkrótsza droga wiedzie z Jagniątkowa (niebieski szlak) lub od strony czeskiej
większość cennych przyrodniczo miejsc znajduje poza szlakami, często w znacznej odległości (m.in. Żyła Bazaltowa, murawy naskalne, ziołorośla wewnątrz kotłów)
teren o średnim stopniu trudności. Jak w przypadku wszystkich obiektów w wyższych partiach Karkonoszy, dojście na górę zajmuje ok. 3 godziny i wymaga dobrej kondycji. Można dostać się długą drogą z Jagniątkowa lub ewentualnie jechać kolejką na Szrenicę i stamtąd po głównym grzbiecie bez większych różnic wysokościowych
w bezpośredniej bliskości istnieją pozostałe ciekawe obiekty przyrodnicze, jednak głównie po czeskiej stronie
u podnóża znajduje się Bank Genów parku narodowego, gdzie w dni robocze można zwiedzić tamtejsze kolekcje roślin karkonoskich, w tym endemity i relikty glacjalne. Ogród umożliwia zobaczenie wielu gatunków, które są niedostępne ze szlaku
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: czerwiec (sasanki, kukliki, podejźrzony, pierwiosnki), lipiec (dzwonki, przetaczniki, nawłocie, jastrzębce), sierpień (wrzosy, przebarwiające się sity), cały sezon wegetacyjny (porosty)

BIBLIOGRAFIA

Krukowski, M., Malicki, M. and Szczęśniak, E. 2013. New isolated European location of Lloydia serotina (Liliaceae) in Karkonosze Mts( Western Sudety Mts, Poland). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 20(1): 3–9. Kraków. PL ISSN 1640-629X
Kwiatkowski P. 2006a. Rośliny naczyniowe kotłów polodowcowych Karkonoszy. Przyroda Sudet. 9: 25-46.
Kwi atkowski P. 2007b. Stan poznania i przegląd systematyczny zbiorowisk roślinnych polskich Karkonoszy. Przyroda Sudet. 10: 29-50.
Kwiatkowski P. 2008. Rośliny naczyniowe Karkonoszy i Pogórza Karkonoskiego. – Przyroda Sudetów 11: 3–42
Migoń P..: Karkonosze – rozwój rzeźby terenu, W: P. Mierzejewski (red.): Karkonosze, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, ISBN 83-229-2675-8
Szczęśniak E., Żołnierz L. 2013. Paprotniki. W: R. Kapnik, A. Raj (red.) Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego, Karkonoski Park Narodowy, Jelenia góra. s. 207-216.
Szeląg Z. 2000. Rośliny naczyniowe Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich. Fragm. Flor. Geobot. Polonica Suppl. 3: 1-255.
Żołnież L., Wojtuń B., Przewoźnik L. 2012. Ekosystemy nieleśne Karkonoskiego Parku Narodowego, „Dimograf”, Bielsko-Biała, ISBN: 978-83-935532-5-9