Sztolnie Gór Ołowianych

Seria mniejszych i większych a także mniej i bardziej znanych sztolni położonych w bogatym geologicznie regionie Gór Ołowianych, dokładniej  w strefie kontaktu dwóch ważnych sudeckich jednostek tektono-stratygraficznych. Sztolnie te są od dawna nieużytkowane jednak stanowią ważne świadectwo górniczej przeszłości tego miejsca będącego obecnie ostoją dla lokalnych populacji nietoperzy. 

Sudety należą do najbogatszego geologicznie rejonu Polski, gdzie niemal każde pasmo charakteryzuje prawdziwa mozaika różnego rodzaju skał i minerałów. Z tego powodu od średniowiecza był to obszar zawsze intensywnie eksploatowany pod względem górnictwa i przemysłu kopalnianego. Podobna sytuacja jest z Górami Ołowianymi stanowiącymi najbardziej na południe wysunięte pasmo Gór Kaczawskich. Od południa odcięte jest od Rudaw Janowickich silnie meandrującym Bobrem, tworzącym tutaj Przełom Janowicki ze stromo opadającymi stokami. Całość położona jest na wyjątkowo interesującym geologicznie regionie, stanowiącym styk trzech ważnych jednostek strukturalnych Sudetów. Mianowicie chodzi tu o metamorfik kaczawski na północy, metamorfik Rudaw Janowickich na wschodzie oraz masyw Karkonoszy na zachodzie. Dodatkowo w miejscu tym przebiega strefa uskoku śródsudeckiego stanowiącego najważniejszą dyslokację (przesunięcie) w obrębie Sudetów, gdzie metamorfik kaczawskich został oddzielony od pozostałych dwóch jednostek. Dodatkowo uskok nie ma charakteru prostoliniowego. Przykładowo w rejonie Ciechanowic występują dwie główne strefy przemieszczeń w odległości 250-500 m od siebie. Część śladów owych uskoków można podziwiać w niektórych sztolniach.

Większość tutejszych sztolni zlokalizowana jest bezpośrednio w sąsiedztwie owego uskoku, gdzie północne skrzydło dyslokacji zbudowane jest głównie ze skał jednostki Dobromierza przynależnego do metamorfiku Kaczawskiego. Składają się na nie głównie metamorficzne skały jak zieleńce, łupki serycytowe (skała metamorficzna powstała z niewielkiego przeobrażenia łupka ilastego bądź mułowca w warunkach niskich temperatur, w zakresie 200–400 °C) i serycytowo-chlorytowe. Miejscami występują także skały metamorficzne (marmury, drobne soczewki pegmatytowe) a także  żyły ryolitów, metabazyty i łupki kwarcowo-skaleniowe jednostki kowarskiej. Miąższość żył poszczególnych skał mogła dochodzić nawet do 3 m. Mimo wszystko występujące w Górach Ołowianych rudy, głównie ołowiu ale także żelaza, srebra i arsenu, były dość ubogie. Z tego powodu w czasie kilkuset lat historii eksploatacja była wielokrotnie przerywana i wznawiana.

Sztolnia Wapienna w Ciechanowicach. (Akt prawny: Uchwała Nr XLI/200/17 Rady Gminy Marciszów z dnia 31 sierpnia 2017 r. w sprawie ustanowienia stanowiska dokumentacyjnego „Sztolnia Wapienna w Ciechanowicach”). Jest to jedyna sztolnia objęta ochroną w 2017 roku jako stanowisko dokumentacyjne o powierzchni 0,0162 ha. Otwór wejściowy ulokowany jest na wysokości 451 m n.p.m., na stromych południowo-zachodnich zboczach góry Ciechanówka, gdzie występuje tzw. amfiteatralne podcięcia zboczy doliny. Są one strome o półokrągłym kształcie. Dojście do sztolni jest dość utrudnione, należy odbić i przejść około 50-60 m w górę od zielonego szlaku biegnącego poniżej otworu. Główny korytarz ma około 90 m długości i biegnie w kierunku północno-wschodnim, a w jego końcowej części znajduje się komora wydobywcza, powstała w miejscu wydłużonej soczewy wapienia krystalicznego o przebiegu północno-zachodnim. Miejscami występują w ich obrębie drobne soczewki pegmatytowe oraz bogata kalcytowa szata naciekowa. Kilka metrów za wejście zamontowano kratę mającą zapobiec penetracji przez ludzi, którzy mogliby stanowić zagrożenie dla zimujących tam nietoperzy. W miejscu tym występuje szereg grzybów, w tym owadobójczych jak Isaria spp. czy Beauveria bas­siana. Około 500 m na południe zlokalizowany jest wapiennik, służący prawdopodobnie do wypalania kruszcu ze sztolni. Wybudowany został w XIX w. z pozyskiwanych w okolicy nieregularnych ciosów kamiennych. Sam piec posiada kubaturę ok. 200 m³.

Sztolnia Piastus, jest to jedyna sztolnia położona poza powiatem kamiennogórskim, dokładniej w gminie Janowice Wielkie (powiat jeleniogórski). Wlot znajduje się na wysokości 415 m n.p.m. tuż obok drogi na zachodniej stronie ściany przy wylotowym odcinku niewielkiej dolinki Księży Dół. Ściana ta stanowi ostrogę skalną w miejscu największego zwężenia doliny Bobru, zbudowaną z brekcji zboczowych i zieleńcowo-fyllitowych. W większości są to skały ostrokrawędzistych odłamków zieleńców i fyllitów spojonych lepiszczem żelazistym. Jest to jedna z najstarszych i najdłuższych sztolni w obrębie Gór Stołowych, której początki sięgają jeszcze średniowiecza. W tym czasie była zamykana i ponownie otwierana. Jedno z najwcześniej potwierdzonych ponownych uruchomień sięga 1742 r., kiedy wznowiono działalność przez gwarectwo działające wcześniej w Miedzance. Przybliżone szacunki mówią o łącznej długości korytarzy sięgającej około 500 m.

Sztolnia Gesellen Glück znajduje się w końcowej części wsi Ciechanowice w kierunku zachodnim, gdzie otwór ulokowany jest na wysokości 413 m n.p.m. tuż przy drodze. Długość korytarza głównego wynosi około 70 m, jednak posiada on kilka bocznych odnóg, które znacznie wydłużają łączną długość. Korytarz biegnie w kierunku północno-zachodnim po lekkim łuku, gdzie w końcowej części przebiega przez uskok śródsudecki. Ślady uskoku są dobrze widoczne na ścianach korytarza, jednak ze względu na ulokowanie ich w końcowej części sztolni dojście do nich jest utrudnione i możliwe tylko w towarzystwie osób doświadczonych. Pierwotnie sztolnia miała dwa wejścia schodzące się na 24 m długości. Drugi otwór zwany Barbora jest obecnie zawalony i częściowo zasypany a jego długość do skrzyżowania wynosiła 20 m. Występujące tu skały mają wyraźną strukturę smużystą i są pokryte cienką, naprzemienną laminą w kolorach jasnoszarych i niebieskawoszarych. Jest to w większości amfibolit smużysty. Miejscami skały pokryte są także mineralizacją kwarcową w postaci żyłek i soczewek oraz występują strefy mineralizacji rudnej siarczków miedzi i żelaza. W części korytarzy zbiera się wodna znacznie utrudniająca swobodne  poruszanie się.

Sztolnia Fröhlicher Anblick o długości poniżej 100 m, której otwór ulokowany jest na wysokości 404 m n.p.m., na południowym końcu wsi Ciechanowice, tuż przy asfaltowej drodze na wysokości ostrego skrętu ku domostwom położonym powyżej zbocza. Biegnie w kierunku północnym z lekkim skrętem w kierunku zachodnim, szczególnie w końcowej części. Powstała ona w 1770 r. przez gwarectwo Schweinitza w celu wydobywania galeny tj. rudy ołowiu. Ze względu na brak stwierdzonej mineralizacji głębienie wstrzymano dosyć szybko. Obecnie sztolnia jest niemal całkowicie zalana.

Sztolnie stanowią ważne miejsce bytowania i hibernacji kilku gatunków nietoperzy, w tym gacek brunatny, mopek, mroczek pozłocisty (sztolnia Helena I), nocek Bechsteina, nocek Brandta, nocek duży (średnio zimuje 5-10 osobników w poszczególnych sztolniach), nocek rudy, nocek wąsatek i podkowiec mały (przeważnie 1 zimujący osobnik). Nocek łydkonosy nie został zinwentaryzowany w sztolniach jednak jego żerowiska znajdują się bezpośrednio w ich okolicy. Wszystkie sztolnie w obszarze Gór Ołowianych należą do obszaru Natura 2000 Góry i Pogórze Kaczawskie, gdzie ogólny stany zachowania zimowych populacji nietoperzy oceniono w większości jako właściwy, a stan zachowania zimowisk jako niezadowalający, jednak główną tego przyczyną są złe warunku panujące w działających kamieniołomach, które obniżyły ranking. Ogólnie do największych zagrożeń dla nietoperzy w sztolniach jest ingerencja ludzka, która może doprowadzać do przypadkowego lub celowego zabijania hibernujących nietoperzy w czasie nieodpowiedniego zwiedzania sztolni. Dodatkowo rozpalanie ognisk w wejściu lub w środku sztolni również powoduje płoszenie a w skrajnych wypadkach może prowadzić do śmierci nietoperzy. Miejscami w sztolniach może dochodzić także do naturalnych procesów związanych z zawaleniem się stropu sztolni. Sztolnia Piastus i Gesellen Glück uległy częściowemu zawaleniu a sztolnia Fröhlicher Anblick jest w dużej mierze zalana co uniemożliwia pełnienia funkcji schronienia dla nietoperzy.

Informacje praktyczne:

• dobry dojazd w przypadku sztolni ulokowanych w Ciechanowicach (Fröhlicher Anblick i Gesellen Glück), które ulokowane są tuż przy drodze udostępnionej do ruchu pojazdami. W przypadku dwóch pozostałych (wapiennej i Piastus) należy samochód pozostawić w Ciechanowicach lub na końcu zabudowań Janowic Wielkich przy ul. Skalistej (uwaga, jest tylko kilka pojedynczych miejsc na poboczach a droga wąska)
• do kopalń prowadzi zielony szlak, który jednak omija najważniejszą sztolnię (wapienną), do której należy podejść kilkadziesiąt metrów pod górkę w miejscu, gdzie szlak przechodzi z leśnej (wąskiej) dróżki na szeroką drogę ciągnącą się wzdłuż rzeki. Miejsce ciężkie do opisania, należy mieć dobrą mapę
• kopalnie należy zwiedzać tylko i wyłącznie mając doświadczenie lub posiadając w grupie osobę doświadczoną. W innym przypadku pozostaje tylko zwiedzanie przedniej części. Sztolnia wapienna jest nieudostępniona do zwiedzania (zamontowana krata)
• w najbliższej okolicy nie ma terenów chronionych. Dopiero w odległości kilkunastu km na północ znajdują się kaczawskie rezerwaty przyrody (Góra Miłek, Buki Sudeckie). Poza tym w promieniu kilku km rośnie kilkanaście pomników przyrody, głównie w Janowicach Wielkich (aleja jarzębowa, buki i wiązy wokół zamku Bolczów)
• w bezpośredniej okolicy jest wiele terenów cennych przyrodniczo, zaczynając od lasów porastających stoki wokół sztolni, gdzie notuje się płaty żyznej buczyny sudeckiej, podgórskiej kwaśnej buczyny, zboczowych lasów klonowo-lipowych i łąk kośnych. Na zachodnim krańcu Gór Ołowianych znajduje się Popiel z nieczynnym kamieniołomem, będącym jedynym znanym stanowiskiem zanokcicy serpentynowej w Górach Kaczawskich. Poza tym w górach tych notuje się lilię złotogłów, storczyka męskiego, podkolana białego, czerńca gronkowego czy naparstnicę zwyczajną.
• najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: brak, są to obiekty geologiczne, które można zwiedzać praktycznie cały rok. W przypadku okolicznej przyrody ożywionej, najlepsze terminy to kwiecień-czerwiec