Wodospad Szklarki

Szklarka jest jednym z najbardziej znanych elementów Karkonoszy, odwiedzanym rocznie przez setki tysięcy turystów. Stanowi drugi co do wysokości wodospad parku, którego wody opadają do malowniczej doliny, która opiewa w wiele niezwykłych struktur geologicznych oraz pięknej i rzadkiej roślinności.

Położenie: Wg najnowszego podziału fizycznogeograficznego Polski, wodospad położony jest w Sudetach Zachodnich pomiędzy północno-zachodnimi stokami Karkonoszy a południowo-wschodnią częścią Gór Izerskich, dokładniej potok Szklarka wyznacza granicę pomiędzy tymi dwiema jednostkami geograficznymi. Dolina obejmująca potok wcina się głębokim wąwozem na odcinku około 1,5 km pomiędzy górę Szklarz (593 m n.p.m.) ulokowaną od zachodniej strony i rozległymi stokami góry Bucznik (670 m n.p.m.) od wschodu. Jest to eksklawa Karkonoskiego Parku Narodowego o powierzchni 54,63 ha, która obejmuje oddziały leśne 214 i 215. Wschodnią i północną granicę wyznacza droga krajowa nr 3. Administracyjne eksklawa parku leży w granicach miasta Szklarska Poręba.

Budowa: Eksklawa obejmuje fragment doliny potoku Szklarki oraz prawobrzeżne stoki opadające ku potokowi Kamienna (sam potok wyznacza częściowo granicę parku). Podłoże oraz stoki opadające do doliny są zbudowane w całości z granitu karkonoskiego, powstałego w okresie orogenezy waryscyjskiej (późny karbon) około 300-330 mln lat temu, który został zaklasyfikowany do bloku karkonosko-izerskiego. Sama dolina stanowi efekt procesów erozyjnych trwających tysiące lat. Zaszło tu do tzw. erozji wstecznej, która prowadzi do cofania się progów w korycie rzeki lub potoku i rozcinania zamknięcia doliny, a przez to najczęściej do wydłużania doliny w górę rzeki. Płynąca woda mechanicznie niszczyła skały oraz usuwała rozdrobniony rumosz skalny powiększając dolinę i prowadząc do cofania się progów w krycie rzecznym. Usuwanie miększego i drobniejszego materiału uwidoczniło rozległe głazowiska usytuowane wzdłuż całego potoku, które miejscami przybierają formę wielkich bloków granitu. Podobna sytuacja dotyczy stoków, gdzie w czasie erozji odsłoniły się monumentalne i efektowne granitowe ściany w postaci urwisk, baszt i innych formacji skalnych. Głazy w potoku mają różne pochodzenie, które rozpoznajemy po ich kształcie. Głazy o zaokrąglonych krawędziach zostały przetransportowane przez wodę. W czasie transportu ocierały się o inne głazy powodując ścieranie się krawędzi i ich zaokrąglenie. Bloki o ostrych i kanciastych bokach nie zostały toczone przez wodę. Są one odłamkami skalnymi, które uległy oderwaniu się od skały macierzystej w czasie erozji wstecznej.

Sam wodospad ulokowany jest na wysokości 525 m n.p.m., około 400 m od głównego wejścia do eksklawy. Obejmuje on szeroką kaskadę u góry, która opada wąskim lejem 13,3 m w dół, gdzie na wskutek ruchów wirowych utworzył się rozległy kocioł eworsyjny. Formowanie wodospadu do obecnego kształtu trwało wiele tysięcy lat. Szybki nurt wody tworzył w tym miejscu liczne wiry, które wraz ze spadkiem z kaskady wywierały silne działanie erozyjne u podstawy. Skutkowało to regularnym podmywaniem i rozkruszaniem skał, które odpadając w dół powodowały zawalanie ściany wznoszącej się nad nią i systematycznym przesuwaniem wodospadu w górę potoku. Dolina i kaskady wciąż ulegają procesom erozji. Ich śladami są szczeliny ciosowe, czyli regularne spękania przebiegające w pionowej linii. Ciosowość jest procesem polegającym na rozpadaniu się skał wzdłuż określonej powierzchni z powodu ich budowy strukturalnej. Budowa ta powstała w momencie kurczenia się zastygającej lawy setki milionów lat temu w okresie kształtowania się bloku karkonosko-izerskiego.

Na brzegach potoku występuje wiele form erozji, w tym tzw. marmity, inaczej garnce lodowcowe, które są zagłębieniem powstałym na skutek procesów eworsyjnych w okresie zlodowacenia. Garniec taki przybiera formę mniej lub bardziej głębokiego cylindra z zaokrąglonym dnem. Do jego powstania dochodzi w monecie, gdy wody subglacjalne i supraglacjalne spływają po ukrytej pod lodowcem litej skale poprzez tzw. młyn lodowcowy (otwór w lodzie o spiralnie uformowanych ścianach, przypominający lejek). Spływająca do środka woda nanosi także drobny rumosz skalny i wprawiała go w ruch wirowy dzięki kształtowi lejka drążąc w skale zaokrąglone zagłębienie. Zależnie od grubości pokrywy lodowej oraz intensywności wirowania, garnce mogły osiągać nawet kilkanaście metrów głębokości. Oprócz marmitu przy wodospadzie występuje rozległy kocioł eworsyjny. Charakterystyczna struktura tego basenu powstała w litym granitowym podłożu dzięki procesom erozyjnym. Opadająca z kaskady woda, na wskutek pionowego opadania wytwarzała wiry wodne niosące drobniejszy materiał skalny, który powoli i stopniowo ścierał wierzchnie warstwy skały tworząc rozległą misę. Kotły eworsyjne i marmity wyglądają podobnie, jednak różnią się pochodzeniem.

Roślinność: Ze względu na niewielką powierzchnię oraz występowanie kwaśnych gleb tutejsza roślinność nie jest bogata. Występują tu gatunki i siedliska typowe dla podgórskich lasów oraz górskich potoków, z których największą powierzchnię zajmuje kwaśna buczyna górska (Luzulo-nemorosae-Fagetum) porastająca stoki opadające w kierunku potoku i składająca się głównie z dorodnych i wiekowych okazów buka. Poza tym w drzewostanie występuje także jodła oraz sztucznie nasadzona świerczyna, będąca efektem dawnych nasadzeń. Ze względu na obecność potoku oraz wąskość doliny panuje tu chłodny i wybitnie wilgotny klimat. Runo leśne jest stosunkowo bogate, jednak nie posiadające wybitnie rzadkich lub cennych gatunków. Występują tu stosunkowo pospolite taksony typowe dla acydofilnych górskich buczyn jak kosmatka gajowa, borówka czarna, wrzos zwyczajny, przenęt purpurowy, siódmaczek leśny, starzec Fuchsa szczawik zajęczy oraz liczne paprocie (m.in. podrzeń żebrowiec, wietlica samicza, nerecznice). Na skałach i w ich szczelinach wytworzyły się liczne siedliska roślinności naskalnej, wśród której można wyróżnić bardzo liczną florę mszaków i wątrobowców a także niektóre gatunki paproci jak paprotka zwyczajna i zachyłka oszczepowata.

Drugim leśnym siedliskiem notowanym w bezpośredniej bliskości potoku jest nadrzeczna olszyna górska (Alnetum incanae). Drzewostan buduje niemal wyłącznie olsza szara. Runo leśne jest stosunkowo bogate jednak występują tu głównie pospolite, wieloletnie byliny dwuliścienne takie jak bodziszek żałobny, dzięgiel leśny, lepiężnik biały, lepiężnik różowy, starzec gajowy, oset łopianowaty oraz świerząbek orzęsiony. Siedlisko jest tutaj stosunkowo rzadkie, większe płaty porastają brzegi wzdłuż potoku Czarna Płóczka, która płynie tuż przy granicy eksklawy parku. W miejscach pozbawionych olchy i innych zadrzewień wytworzyły się nadpotokowe ziołorośla lępiężnikowe (łopuszyny), których skład gatunkowy jest bardzo zbliżony do olszyny, gdzie notuje się także inne gatunki jak modrzyk górski, pierwiosnek lekarski, naparstnica purpurowa (gatunek obcy siedliskowo). Zbiorowisko występują w miejscach ze stałym przepływem wartkiej wody, a silnie wilgotne podłoże jest przepuszczalne i pokryte warstwą żyznej próchnicy.

Inne: Wodospad znany był już od średniowiecza, kiedy uwieczniano go na malowidłach i rycinach. Dzięki popularności od dawna posiada bardzo dobrze rozwinięte zaplecze turystyczne. Już w 1868 r. powstało schronisko górskie Kochanówka (Kochellfalbaude), umiejscowione w bliskim sąsiedztwie wodospadu na lewym brzegu skalnego progu.  Jednak pierwsze wzmianki o nieistniejącym innym schronisku pochodzą z drugiej połowy XVII w.

Obecnie przez eksklawę poprowadzone są trzy szlaki:

• czarny szlak ze Szklarskiej Poręby Dolnej poprowadzony jest wzdłuż potoku w kierunku południowych osiedli miasta
• niebieski szlak ciągnący się od Piechowic wzdłuż potoku, gdzie dalej kieruje się na południe w stronę schroniska Pod Łabskim Szczytem
• zielony szlak idąc z Michałowic wzdłuż północnej granicy eksklawy i potoku Kamienna  w kierunku centrum Szklarskiej Poręby (jest to szlak omijający wodospad)
• ścieżka dydaktyczna, jest to krótka ścieżka poprowadzona od budki biletowej do wodospadu. Posiada trzy przystanki opisujące tutejszą przyrodę oraz historię powstania wodospadu i całej doliny

Zagrożenia: Stosunkowo niewielkie. Obszar należy do parku narodowego, stąd ingerencja w przyrodę odbywa się tylko w ramach modernizacji głównego szlaku do wodospadu, który jest reperowany co kilka lat z powodu uszkodzeń (podmycia, obrywy skalne). Dawniej nagminne było schodzenie turystów ze szlaku w kierunku wodospadu i potoku w celu zrobienia zdjęć. Obecnie proceder ten jest powstrzymany dzięki montażowi barierek na całej długości drogi. Jest to bardzo popularne miejsce, jednak cały ruch jest skierowany na jeden szlak ciągnący się wzdłuż potoku, dzięki czemu reszta terenu jest wolna od presji turystycznej.

Wrażenia osobiste: Pozytywne. Teren Wodospadu Szklarki należy do bardzo widowiskowych. Chodzi tu nie tylko o sam wodospad, który jest bardzo malowniczy ale także o pozostałe elementy przyrodnicze jak dolina bystrego i rwącego potoku Szklarka, widowiskowe ściany skalne i baszty porośnięte zielonożółtymi, niemal świecącymi, porostami a także dorodne i wiekowe drzewa, w tym okazy o wymiarach pomnikowych. Głównym minusem jest zbyt duże zagospodarowanie turystyczne. Wejście do doliny przypomina wiejski jarmark pełen straganów z wszelką możliwą tandetą. Podobna sprawa ma się przy wodospadzie. Wszechobecna kostka brukowa, barierki bardziej przypominają drogę w miejskim parku aniżeli w dzikiej ostoi. Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest możliwość udostępnienia wodospadu dla osób niepełnosprawnych. Jestem w stanie to zrozumieć ale jarmarczności już nie za bardzo. Sam wodospad jest eksklawą parku, co oznacza iż nie ma bezpośredniego połączenia z resztą parku od której jest oddalony ok. 3 km w linii prostej.

Informacje praktyczne:

• bardzo dobry dojazd, eksklawa znajduje się tuż przy drodze krajowej nr 3, gdzie ulokowany jest także parking. W weekendy i wakacje jest on często całkowicie zapełniony. Około 1 km w dół potoku zlokalizowany jest drugi parking, który jest niemal zawsze pusty
• teren bardzo łatwy do zwiedzania, jak już wcześniej wspomnieliśmy, odcinek do wodospadu stanowi brukowaną drogę, pozostałe szlaki poprowadzone są już leśnymi duktami o nieutwardzonej nawierzchni
• okolice eksklawy obfitują w bardzo wiele atrakcji geologicznych, głównie ulokowanych po przeciwnej stronie potoku Kamienna. Należą do nich: Chybotek, Żółta Skała, Mszaki, Baszta, Skalne Ściany, Orla Skała oraz punkt widokowy Złoty Widok (nie mylić z pomnikiem przyrody Złoty Widok znajdującym się kilka km dalej w miejscowości Michałowice)
• w Szklarskiej Porębie występuje wiele pomnikowych drzew, m.in. lipy drobnolistne, buki zwyczajne, świerki pospolite, sosny greckie, jodły i wiele innych
• najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: wiosna (wiosenne geofity oraz roztopy powodujące wyjątkowe wezbrania wody), cały rok (twory skalne, wodospad)