Salamandra plamista
6 marca 2020Ognista jaszczurka, tak dawniej określanego to tajemnicze zwierzę, które ani jest jest jaszczurką ani nie lubi za bardzo ciepła. Mit o owym rodzeniu się salamander z ognia powstał zapewne na widok uciekających przed pożarem osobników, które zaczęły wypełzać spod płonących kłód i pni stanowiących tak naprawdę ich schronienie przed słońcem. Dodatkowo jaskrawe wzory na ciele podsycały mit o związkach salamander z ogniem. Tego uroczego płaza możemy spotkać jedynie w górach, gdzie spokojnie żyje w cienistych i wilgotnych dolinach górskich potoków.
Gromada: Płazy (Amphibia)
Rodzina: Salamandrowate(Salamandridae)
Wielkość: 10-24 cm (max. 32 cm)
Aktywność: nocna (za dnia tylko przy wilgotnej pogodzie)
Długość życia: do 20-kilku lat w hodowli
Kategoria zagrożenia: LC (najmniejszej troski)
Salamandra plamista (Salamandra salamandra), jest naszym największym krajowym płazem ogoniastym i jedynym przedstawicielem rodzaju salamandra w Polsce. Charakteryzuje się stosunkowo krępą i masywną budową ciała o długości 10-24 cm (rekordowo 32 cm. Posiada dużą, wyraźnie wyodrębnioną od tułowia, płaską głowę z szerokim pyskiem i parą dużych, czarnych oczu. Charakterystycznym elementem budowy są tzw. parotydy umiejscowione tuż za oczami. Jest to nerkowaty w kształcie twór zawierający liczne gruczoły jadowe (widoczne w postaci drobnych otworków) stanowiące system obronny przed drapieżnikami. W razie ataku gruczoły wydzielają toksyczną substancję o mlecznym kolorze. Substancja ta w zapachu przypomina wanilię, jest silnie piekąca, podrażniająca błony śluzowe oraz skórę i krzepnie w kontakcie z powietrzem. Dodatkowo po bokach ciała występują kolejne gruczoły jadowe w formie dwóch rzędów, które są rozmieszczone na słabo wzniesionych soczewkowatych brodawkach. Trucizna jest główną formą obrony, przeważnie zostaje aktywowana w chwili chwycenia salamandry w pysk przez drapieżnika (lub polizanie). W momencie tym dochodzi do uwolnienia toksyn, które silnie drażnią wrażliwe błony wewnątrz pyska uwalniające w tym momencie uścisk i puszczając salamandrę. Jest to jednak ostateczność albowiem pierwszym ostrzeżeniem mającym zniechęcać potencjalne drapieżniki jest ubarwienie o jaskrawych i dobrze widocznych wzorach sygnalizujących o trującym charakterze osobnika.
Ubarwienie salamandry należy do najbardziej rozpoznawalnych cech, albowiem w kraju nie występują inne płazy lub nawet gady o takim ubarwieniu (często ludzie nie odróżniają tych dwóch grup). Dorosłe osobniki charakteryzują się błyszczącym, intensywnie czarnym kolorem, na tle którego widnieją jaskrawe, żółte plamy o nieregularnym kształcie i różnej wielkości. Wbrew chaotycznemu na pierwszy rzut oka rozmieszczeniu plam, można tu wyróżnić pewien schemat. Układają się one w formie czterech rzędów, z których dwa biegną wzdłuż grzbietu, pozostałe natomiast ułożone są po bokach ciała na wysokości kończyn. Sama wielkość i kształt plam jest bardzo różnorodna i prawdopodobnie nie znajdzie dwóch osobników o jednakowym wzorze (podobnie jak odciski palców u ludzi). Na podstawie obserwacji wyróżniono w Polsce cztery grupy pod kątem uplamienia: forma paskowana, plamisto-paskowana, paskowo-plamista i plamista. Dodatkowo poza terenem kraju, pozostałych częściach Europy zidentyfikowano cały szereg podgatunków, odmian i form. Różnią się one barwą, rozmieszczeniem plam oraz drobnymi różnicami morfologicznymi a także liczbą potomstwa.
Gatunek występuje głównie w Europie Zachodniej i Południowej oraz częściowo w Europie Środkowej. Zwarty areał obejmuje Portugalię, zachodnią i północną Hiszpanię, Francję, Belgię, Włochy, Szwajcarię, Austrię, południowe i zachodnie Niemcy, Czechy, Słowację, południową Polskę, kraje karpackie (pd-zach. Ukraina, zachodnia Rumunia) oraz większość Bałkanów, w tym Grecja i europejska część Turcji. W zwartym areale notowane są też enklawy bez stanowisk salamandry (północne Włochy, nizinne części Węgier, południowa Słowacja). W Polsce przebiega północno-wschodnia granica zasięgu, gdzie gatunek został stwierdzony wyłącznie w regionach górskich i podgórskich rejonach południowej Polski, tj. Sudety wraz z Pogórzem na południowym-zachodzie i Karpaty na południu. Najwyższe stanowisko odnotowano na wysokości 1125 m n.p.m. (Polana Kopieniec), jednak przeciętnie pionowy zasięg wynosi 250-1087 m n.p.m. W Karpatach notowana była w większości pasm, gdzie najliczniej występuje w Bieszczadach i Beskidzie Żywieckim. Stanowiska najdalej wysunięte na północ sięgały Pogórza Karpackiego w okolicach Kalwarii Zebrzydowskiej. Poza tym pojedyncze i później niepotwierdzone stanowiska notowano także w regionach nizinno-wyżynnych w okolicach Byczyny, Chrzanowa, Ojcowa i na Roztoczu. Najprawdopodobniej były to osobniki celowo wypuszczone lub przetransportowane w stadium larwalnym przez wezbrane wody górskich strumieni (dorosłe osobniki nie potrafią pływać i przeważnie toną). W Karpatach chroniona jest we wszystkich tamtejszych parkach narodowych (Babiogórski, Bieszczadzki, Gorczański, Magurski, Pieniński i Tatrzański) oraz wielu rezerwatach przyrody.
Na Dolnym Śląsku zwarty areał występowania obejmuje pasmo Sudetów, gdzie pierwotnie notowana była w niemal wszystkich fragmentach a także na pogórzu i przedgórzu. Obecnie inwentaryzacje wykazały spadek stanowisk. Współcześnie potwierdzone lokalizacje obejmują m.in. Karkonosze (niżej położone tereny parku narodowego a także okolice Szklarskiej Poręby i Grzybowca), Dolina Bobru (okolice zalewu Pilchowickiego, Pokrzywnik), Góry Kaczawskie (wiele stanowisk, m.in. Wojcieszów, Świerzawa, Podgórki, Płoszczyna), Góry Stołowe (Darnków, Podgórze, Duszniki Zdrój), Rudawy Janowickie (Janowice Wielkie, Czarnów), Pogórze Wałbrzyskie (rezerwat Przełomy pod Książem, Struga), Masyw Ślęży (Sady), Masyw Śnieżnika (Kletno, Nowa Wieś) oraz Góry Suche (jedno z większych zagęszczeń stanowisk, m.in. okolice góry Borowa, Kamienna, Dłużyca, Leśniak i Wołowiec, miejscowości Rybnica, Łomnica, Trzy Strugi, Sokołowisko). W obszarze Sudetów występują dwa szczególne regiony, gdzie notowana jest obecnie największa liczba stanowisk. Owymi obszarami jest teren Pogórza Kaczawskiego na Pogórzu Zachodniosudeckim (rezerwaty przyrody Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki, Nad Groblą, miejscowości Leszczyna, Wilków, Grobla, Prusice, Muchów, Półwsie) i teren Gór Bardzkich w Sudetach Wschodnich (rezerwaty przyrody Cisy i Cisowa Góra, doliny wokół Barda, miejscowości Opolnica, Dębowina, Morzyszów, Laskówka, Srebrna Góra, Mikołajów, Żdanów, Nowa Wieś i osiedle Boguszyn w Kłodzku). Gatunek jest chroniony w obu sudeckich parkach narodowych oraz w wielu rezerwatach przyrody, przy czym najbardziej znane są populacje w rezerwacie Wąwóz Lipa, z którego owe miejsce jest najlepiej znane. Warto także nadmienić iż w Prusicach na Pogórzu Kaczawskim zlokalizowane jest najdalej na północ wysunięte istniejące stanowisko salamandry w Polsce. Pojedyncze i później niepotwierdzone odnotowania na Nizinie Śląskiej i Wale Trzebnickim miały prawdopodobnie ten sam charakter co jednorazowe pojawy na północ od Karpat, tj. celowe wypuszczenie lub spłynięcie larw wraz z wezbranymi wodami górskich strumieni.
Salamandry są zwierzętami typowo leśnymi, żyjącymi w środowisku lądowym. W przeciwieństwie do wielu płazów, ich dorosły tryb życia nie uwzględnia przebywania w środowisku wodnym lub często nawet w jego pobliżu. Kontakt z wodą ogranicza się wyłącznie do etapu rozmnażania, kiedy to samice częściowo zanurzają się w wodzie aby złożyć skrzek. Dorosłe osobniki pływają bardzo słabo, co skutkuje tym iż mogą utonąć w przypadku powodzi lub wezbrania wody. Tylko na etapie larwy (kijanki) ich tryb życia związany jest ze środowiskiem wodnym. Gdy już ulegną przeobrażeniu, całe swoje życie w formie dorosłej przebywają na lądzie. Jednak wciąż są płazami i nie potrafią przeżyć w środowisku całkowicie suchym. Z tego powodu żyją w miejscach wilgotnych, głównie cienistych lasach liściastych o wysokim poziomie wilgotności. Przede wszystkim są to doliny górskich strumieni, stoki o wystawie północnej, miejsca źródliskowe oraz pobliża leśnych moczarów i torfowisk. W Sudetach notowane są przeważnie na terenach lasów liściastych (buczyny, grądy, rzadziej dąbrowy) oraz w mniejszym stopniu w lasach mieszanych i borach iglastych. Unika siedlisk na glebach wapiennych, preferując środowisko ze skałami marglowymi i granitowymi. Ich aktywność jest ściśle związana z poziomem wilgoci. Są aktywne o zmierzchu i nocą, za dnia możemy je spotkać głównie w czasie chłodnej i wilgotnej pogody (po opadach deszczu, w czasie porannej mgły). W ciągu słonecznego i ciepłego dnia ukrywają się we wszelkich możliwych kryjówkach zapewniających wilgoć i cień, mogą to być nory wykopane przez inne zwierzęta lub same salamandry (potrafią wykopać tunel o długości 40 cm i o szerokości zwykle 4–6 cm), a także butwiejące pnie drzew, szczeliny pomiędzy kamieniami lub sterty liści.
Mimo stosunkowej rzadkości na terenach Polski oraz ograniczenia wyłącznie do południowej i południowo-zachodniej części terytorium, gatunek nie został sklasyfikowany jako zagrożony a jego status określany jest mianem LC (least concern – najmniejszej troski). Wiele stanowisk salamandry objętych jest ochroną w ramach parków narodowych i sieci Natura 2000, a niektóre populacje podlegają monitorowaniu (jak chociażby w Górach Złotych we wschodnich Sudetach). Od 1952 r. gatunek objęty jest ochroną, pierwotnie podlegał ochronie ścisłej, jednak w 2014 r. został przeniesiony do częściowej mimo systematycznego zaniku stanowisk w wielu regionach oraz utraty siedlisk. W Polsce do największych zagrożeń należy przede wszystkim owa utrata siedlisk bytowania oraz miejsc rozwoju kijanek. Dotyczy to m.in. nieracjonalnej gospodarki leśnej w czasie której wycinane są starodrzewia bukowe zastępowanie monokulturami. Dodatkowo w czasie zrywek i wjeżdżania ciężkiego sprzętu ginie duża liczba osobników dorosłych. Melioracje oraz modernizacje wiążą się niejednokrotnie ze zniszczeniem miejsc dla rozwijających się kijanek (osuszanie zbiorników, tamowanie i betonowanie strumieni). Groźnym czynnikiem są zmiany klimatu oraz choroby dziesiątkujące niektóre populacje. W Hiszpanii stworzenia te padają ofiarami grzybicy (chytridiomycosis), a w innych regionach notowane są pasożytnicze protisty: w jelitach Coccidium salamandrae, a w układzie rozrodczym Micrococcydium. Mimo tego ogólnoeuropejska populacja salamandry nie jest zagrożona, w niektórych regionach jest wręcz gatunkiem licznym. Nie figuruje na liście CITES, jednak obejmuje ją aneks III do konwencji berneńskiej. Być może wraz z postępującymi zmianami klimatu oraz powszechną tendencją do globalizacji i intensyfikacji przemysłu status salamandry plamistej ulegnie zmianie, o tym jednak dowiemy się dopiero w przyszłości.
