Lipnik Lepki

Niektóre osoby mogą wypatrzeć na butwiejących kłodach zgromadzenie niezwykłych zapałek o białych główkach. Jest to bardzki rzadki i objęty ochroną lipnik lepki, który spotykany jest głównie w dojrzałych lasach o charakterze naturalnym z dużymi pokładami butwiejącego drewna. Mimo niewielkich rozmiarów jest to gatunek niezwykły o dwóch postaciach zwanych formą doskonałą i niedoskonałą. 

Lipnik (Holwaya) to rodzaj niewielkich i bardzo specyficznych w wyglądzie grzybów. Jest to rodzaj monotypowy, co oznacza iż w obrębie rodzaju wyróżniono tylko jeden gatunek, jest nim omawiany tu lipnik lepki (Holwaya mucida). Rodzaj został zakwalifikowano do rodziny prószykowatych (Bulgariaceae). Gatunek charakteryzuje się bardzo drobnymi owocnikami osiągającymi 1-2 cm wysokości oraz specyficznym cyklem rozwojowym albowiem zarodniki pojawiają się w dwóch formach (postaciach). Stadium generatywne tworzą niewielkie telemorfy. Jest to tzw. stadium doskonałe, gdzie forma ta pojawia się bardzo rzadko. Przybiera ona kształt płaski, miseczkowaty lub na kształt odwróconego stożka osadzonego na krótkim trzonku. Ściany są pomarszczone i częściowo pofałdowane w ciemnym kolorze brązowo-oliwkowym, prawie czarnym, powierzchnia miejscami matowa lub błyszcząca. W okresie obfitych opadów silnie wchłonie wodę i pęcznieje. Druga forma tworzy anamorfy i określana jest mianem niedoskonałej (konidialnej). Są to niewielkie twory osiągające 1-2 cm wysokości i w wyglądzie przypominają zapałki. Stosunkowo gruby trzon o ciemnej barwie i lekko porowatej powierzchni zakończony jest szerszym, okrągławym tworem określanym jako główka. Główka pokryta jest galaretowatą i lepką substancją o jasnym kolorze, zależnie od osobnika kolor ten określany jest jako mlecznobiały, żółtawy lub jasnoszary. Substancja jest częściowo przeźroczysta (hialinowa), dzięki czemu miejscami prześwituje czarny kolor tworząc złudzenie występowania czarnych kropek lub oczek. Duże różnice w wyglądzie spowodowały iż początkowo obie formy uważano za osobne gatunki i formie niedoskonałej nadano nazwę Crinula caliciiformi. Dodatkowo na Wyspach Japońskich wyróżniono podgatunek H. mucida subsp. nipponica wyróżniający się wydłużonymi zarodnikami.

Lipnik lepki jest saprotrofem, tj. gatunkiem pobierającym składniki odżywcze z martwej i rozkładającej się materii jak butwiejące liście czy gałęzie. Przeważnie grzyb bytuje na martwym drewnie w zaawansowanej fazie rozkładu, kiedy to tkanki są już silnie rozłożone (drewno zapada się po naciśnięciu lub nadepnięciu) i przerośnięte przez grzybnię oraz obrośnięte różnego rodzaju mchami i wątrobowcami. Przeważnie spotykany jest na butwiejących kłodach drzew liściastych, głównie drzew z rodzaju lipa, buk i olcha, ale zdarza się także na innych gatunkach (dąb, klon, grab, topola). W Polsce stwierdzony został najczęściej na drewnie lipowym, stąd wywodzi się jego nazwa rodzajowa lipnik. Ze względu na preferencje co do rodzaju drewna gatunek ten spotykany jest w żyznych i mezotroficznych lasach liściastych (grąd środkowoeuropejski, grąd subkontynentalny, żyzna buczyna górska i niżowa, lasy łęgowe i lasy klonowo-lipowe na stokach). Gatunek stwierdzony został zarówno na terenach górskich jak i niżowych, przeważnie w dobrze rozwiniętych drzewostanach o charakterze lasu naturalnego z dużą ilością martwego i butwiejącego drewna. Jednak odnotowuje się stanowiska także w stosunkowo młodych drzewostanach lub nawet na terenach zurbanizowanych (miejskich). Forma niedoskonała pojawia się przeważnie w drugiej połowie roku tj. późnym latem i jesienią, głównie po okresie obfitych opadów deszczu. Zarodniki występują zawsze gromadnie, często nawet po kilkaset osobników. Charakteryzują się dużą odpornością na chłody albowiem można je spotkać także w okresie zimowym, gdy krótkie dodatnie temperatury powodują stopnienie zalegającego na kłodach śniegu i odsłonięcie stada lipników.

Mimo rzadkości, grzyb ten został stwierdzony w wielu miejscach północnej półkuli, w tym na terenach Ameryki Północnej, Europy i Azji. W Europie notowany w obszarze północnym, środkowym i wschodnim, w takich krajach jak Niemcy, Czechy czy Belgia. Brak informacji o stanowiskach z obszarów południowoeuropejskich tj. śródziemnomorskich. W Polsce gatunek jest bardzo rzadki, stwierdzony oficjalnie na mniej niż 20 stanowiskach, które ulokowane są głównie we wschodniej i północnej części kraju. Najlepiej przebadane są obszary Pomorza Gdańskiego, gdzie potwierdzono trzy stanowiska (rezerwat przyrody Jar Rzeki Raduni, Lasy Oliwskie i składowisko odpadów na gdańskim osiedlu Brętowo). Poza tym odnotowany jest na rozległych kompleksach leśnych Polski północno-wschodniej, gdzie został odnaleziony w dwóch parkach narodowych (Białowieski Park Narodowy – 1 stanowisko, Wigierski Park Narodowy – 4 stanowiska), a także w Parku Krajobrazowym Wysoczyzny Elbląskiej, w Puszczy Piskiej, Puszczy Knyszyńskiej oraz na południu Polski w Puszczy Niepołomickiej (rezerwat Koło w okolicach Zabierzowa Bocheńskiego), okolicach Rymanowa Zdroju (powiat krośnieński), na Śląsku Cieszyńskim (rezerwat przyrody Kopce) i w Kazimierskim Parku Krajobrazowym. Na Dolnym Śląsku nie istnieją żadne oficjalnie potwierdzone stanowiska, jednak udało nam się znaleźć jedno stanowisko tego gatunku we wrocławskim lesie na osiedlu Rędzin, gdzie tutejsza populacja porasta silnie zbutwiałe drewno lipowe na wschodnich krańcach Lasu Rędzińskiego w obszarze Natura 2000 Dolina Widawy.

Lipnik lepki jest drobnym gatunkiem o stosunkowo skrytym trybie życia. Z tego powodu najprawdopodobniej wiele jego stanowisk jest przeoczanych lub niezauważanych w czasie przeprowadzania inwentaryzacji przyrodniczych danego terenu. Z powodu niewielkiej liczby oficjalnie znanych stanowisk, grzyb ten został uznany za gatunek rzadki i objęto go ochroną częściową w 2014 r. Nie jest to gatunek trujący jednak ze względu na wielkość oraz rzadkość nie ma on większego znaczenia konsumpcyjnego. Forma niedoskonała jest bardzo charakterystyczna, nie do pomylenia z innymi rodzimymi grzybami. Natomiast forma doskonała jest zbliżona wyglądem do prószyka brudzącego (Bulgaria inquinans), którego najłatwiej jest rozpoznać metodą dotykową. Prószyk pozostawia ciemny nalot na dotkniętej powierzchni, podczas gdy miseczki lipnika nie brudzą. Inna sytuacja jest natomiast w przypadku dotknięcia formy niedoskonałej, która zawsze pozostawi ślad albowiem biaława maź jest bardzo lepka i łatwo przylepia się do innych powierzchni. Spotkanie tego niewielkiego grzybka można uznać za duże szczęście. Jest to nie tylko rzadki ale też ciężki do wypatrzenia, szczególnie gdy porasta butwiejące drewno, gdzieś w zarośniętych i niedostępnych puszczańskich kniejach.

Bibliografia:

• Bujakiewicz A., Kujawa A. 2010. Grzyby wielkoowocnikowe wybranych rezerwatów przyrody Puszczy Białowieskiej. In: Parki Nar. Rez. Przyr. 29, 1: 3-26.
• Dorda A., Fiedor M. 2013. A locality of the Holwaya mucida (Schulzer) Korf & Abawi (Ascomycota) in the Silesian Foothills in Cieszyn. Przeg.Przyr. XXIV, 2: 68-70
• Wilga M.S., Wantoch-Rekowski M., Chojnacki W. 2010. Grzyb Holwaya mucida (Schulzer) Korf & Abawi (Ascomycota) w rejonie Gdańska na tle jego rozmieszczenia w Polsce. Przegl. Przyr. 21, 4: 23-28