Purchawka jeżowata

Chodząc jesienią po lasach można napotkać na ściółce nie tylko kolczaste łupki kasztanów ale także zupełnie inne twory będące owocnikami naszej najbardziej charakterystycznej purchawki. Pomimo złowrogiego wyglądu jej kolce są miękkie i łatwo ulegają uszkodzeniom. Kto ujrzy te małe jeżyki może czuć wielkie szczęście albowiem jest to gatunek rzadki, który spotkać można głównie w lasach bukowych, gdzie łatwo ginie w tłumie równie kolczastych bukwi. 

Rodzaj purchawka (Lycoperdon) obejmuje kilkadziesiąt gatunków grzybów występujących w niemal wszystkich zakątkach globu. Na kontynencie europejskim stwierdzono 14 gatunków, w tym najbardziej charakterystyczną i niezwykłą purchawkę jeżowatą (Lycoperdon echinatum). Jest to niewielki grzyb, którego owocniki osiągają 2-6 cm średnicy i posiadają okrągławy kształt połączony z grzybnią krótką i zwężoną szyjką tzw. podglebie. Sam owocnik bardzo wyróżnia się na tle innych krajowych purchawek. Jego zewnętrzna część (egzoperydium) posiada liczne wyrostki o kształcie kolców. Są one jednak miękkie, początkowo jasnobrązowe, z czasem ciemnieją do koloru umbry. Kolce mają kształt klinowato-kanciasty, lekko wygięte ku dołowi i osiągają długość do 5 mm (u dołu są krótsze). Skórka ma kolor zbliżony do wyrostków. Wewnętrzna tkanka (endoperydium) w początkowej fazie jest biała, delikatna i miękka. W miarę dojrzewania owocnika ulega pociemnieniu do barwy oliwkowobrązowej. Podstawa purchawki tworzona jest przez białe, płonne podglebie o niewielkich komorach, które z czasem ulega poszarzeniu i przechodzi w kolumellę. Pomimo swojej oryginalności, niektóre osoby mogą pomylić purchawkę jeżowatą z purchawką brunatną (Lycoperdon umbrinum) o zbliżonym kolorze, która nie posiada kolców a jedynie silnie chropowatą powierzchnię z bardzo krótkimi wyrostkami, dodatkowo występuje w innych odcieniach brązu.

Purchawka jeżowata jest saprotrofem, tj. gatunkiem pobierającym składniki odżywcze z martwej materii jak butwiejące liście czy rozkładające się gałęzie. Posiada dość szerokie spektrum siedliskowe albowiem spotykana jest w wielu typach lasów zarówno liściastych jak i iglastych, na różnego rodzaju typach glebach (piaszczyste, próchnicze, gliniaste) oraz o różnym odczynie (kwaśne, obojętne, zasadowe). Przyjmuje się jednak iż najchętniej zasiedla lasy bukowe z bogatym rumoszem wapiennym. My spotkaliśmy je także w grądzie, kwaśnej dąbrowie i sztucznych nasadzeniach świerkowych. Wyrasta przeważnie na ziemi, gdzie rzadko przechodzi na butwiejące drewno. Purchawkę notowano na pojedynczych stanowiskach na całym terytorium Polski, zarówno na niżu jak i na obszarach górskich i podgórskich. Owocniki wyrastają latem i jesienią, głównie po obfitych opadach deszczu i następujących po nich falach upałów. Jednak nie jest to gatunek typowo ciepłolubny i purchawki mogą pojawiać się aż do pierwszych przymrozków. W początkowej fazie owocnik jest jasny a ze względu na początkowy niewielki rozmiar jego kolce wydają się być wtedy większe i gęstsze co jest złudzeniem. Wraz ze wzrostem kolce ulegają rozrzedzeniu oraz wizualnemu zmniejszeniu (owocnik rośnie natomiast kolce nie zmieniają swojej długości). Sam owocnik ciemnieje i w momencie pełnego dojrzenia pęka na szczycie kolistym otworem. Grzyby nie tworzą dużych grup jak to bywa w przypadku wielu gatunków purchawek i występują przeważnie pojedynczo lub w niewielkich grupkach po 2-4 osobniki.

Purchawka jeżowata notowana jest w wielu rejonach świata, od wschodniej i środkowej Afryki po kraje azjatyckie (Chiny, Japonia, Iran), Amerykę Północną i Europę. W Polsce gatunek rzadki. Z tego powodu purchawka znalazła się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski, gdzie nadano jej status R, tj.  potencjalnie zagrożony z powodu ograniczonego zasięgu geograficznego i małych obszarów siedliskowych. Gatunek występuje w dużym rozproszeniu niemal na całym terytorium kraju, jednak większość stanowisk nie jest odnotowywana w inwentaryzacjach czy pracach naukowych. Dobrze rozpoznane jest występowanie na Pomorzu Gdańskim i w Puszczy Bukowej. Na obszarze Dolnego Śląska jedyne oficjalne prace badawcze podają ten gatunek z Pasma Krowiarek (góra Kamiennik) oraz z obszaru Książańskiego Parku Krajobrazowego (okolice Przełomów pod Książem i Jeziorka Daisy). W dobie szybkiego przepływu informacji drogą internetową, udało się znaleźć dane o stanowiskach z Lasów Milickich, okolic Złotego Stoku i Masywu Ślęży. Poza tym sami osobiście znaleźliśmy stanowiska purchawki jeżowatej w rezerwacie Buki Sudeckie (Góry Kaczawskie), z okolic Starościańskich Skał (Rudawy Janowickie), Prusickiego Lasu (Pogórze Kaczawskie) i Pogórza Karkonoskiego. Jak więc widać pełny obraz występowania tego gatunku w regionie jak i kraju nie został jeszcze w pełni poznany.

Podobnie jak wszystkie inne purchawki owocniki purchawki jeżowatej nie są trujące jednak powszechnie uważa się je za niejadalne, głównie z powodu nikłych walorów smakowych oraz trudności w obróbce (skórka z kolcami jest trudna do usunięcia). Za jadalne uważane są tylko młode owocniki, tj. takie których miąższ jest jeszcze w białym kolorze. Ze względów na niewielką smakowitość oraz rzadkość występowania nie zaleca się zbierania i spożywania owocników. Dodatkowo badania wykazały, że purchawki zebrane w pobliżu miejsc skażonych arsenem bioakumulują ów pierwiastek, głównie w postaci arsenobetainy. Owocnikami żywi się wiele gatunków bezkręgowców, z czego szczególnie istotne jest to dla muszek z rodziny zadrowatych (Phoridae) jako pokarm dla larw. Purchawka jeżowata nie jest przedmiotem badań nad jej właściwościami chemicznymi, jednak badania nad innymi gatunkami w obrębie rodzaju wykazały właściwości przeciwdrobnoustrojowe, w tym przeciwbakteryjne na patogeny atakujące ludzi (Salmonella typhimurium, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes i Mycobacterium smegmatis). Jak widać purchawka ma wiele do zaoferowania, jednak spotkanie tego małego jeżyka nie należy do łatwych, szczególnie jesienią. Purchawka nie tylko charakteryzuje się drobnymi rozmiarami to jeszcze jej kolor powoduje, że łatwo znika na tle runa leśnego pełnego pożółkłych liści, drobnych gałązek oraz bukwi.

Bibliografia:

• Reczyńska K., Halama M. 2018. Nowe stanowiska grzybów makroskopijnych w Sudetach i na ich Przedgórzu. Przyroda Sudetów 21: 63-76
• Rudnicka-Jezierska W., 1991 — Flora Polska. Grzyby (Mycota). Tom XXIII. Purchawkowe (Lycoperdales), tęgoskórowe (Sclerodermatales), pałeczkowe (Tulostomatales), gniazdnicowe (Nidulariales), sromotnikowe (Phallales), osiatkowe (Podaxales). p.26
• Władysław Wojewoda: Checklist of Polish Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003
• http://www.dzpk.pl/pl/parki-krajobrazowe.html