Czarne Urwisko k. Lutyni
19 czerwca 2020Tereny z wygasłymi wulkanami kojarzyć się nam mogą głównie z Pogórzem Izerskim i Kaczawskim. Jednak tego typu obiekty występują także na przeciwległym obszarze Sudetów, dokładniej w Górach Złotych. Tutejsze bazaltowe urwiska cechują się wybitnymi walorami krajobrazowymi. Dodatkowo stoki porośnięte się cennymi siedliskami leśnymi wraz z licznymi roślin, w tym unikaty na skalę kraju do których należy zanokcica niemiecka.
Typ ochrony: Natura 2000 PLH020033
Kod: PLH020033
Data utworzenia: 2008
Powierzchnia: 36,1 ha
Powiat: Kłodzki
Gmina: Lądek Zdrój
Nadleśnictwo: Lądek Zdrój
Położenie: Obiekt ulokowany jest w środkowo-wschodniej części Gór Złotych w Sudetach Wschodnich, około 1,2 km na północny-wschód od ostatnich zabudowań przy ul. Granicznej w mieście Lądek Zdrój. Dokładniej Czarne Urwisko obejmuje bezimienne wzgórze o wysokości ok. 610 m n.p.m. położone pomiędzy dawnym przysiółkiem Ułęże, które okala górę od zachodu i południa a miejscowością Lutynia. Wschodnie stoki wzgórza łagodnie opadają w kierunku cieku wodnego Luty Potok. Część powierzchni zlokalizowana jest w oddziałach leśnych 2k,o,p,r, 51h nadleśnictwa Lądek Zdrój.
Budowa: Czarne Urwisko położone jest na bezimiennym wzgórzu stanowiącym przedłużenie południowego stoku Strzyżnika (720 m n.p.m.). Wg klasyfikacji geologicznej skały te należą do dolnośląskiej bazaltoidowej formacji wulkanicznej, przynależnej do synklinorium Lądka w Sudetach Środkowych. Całość stanowi pozostałość dawnego komina wulkanicznego przebijającego się pomiędzy metamorficznymi łupkami łyszczykowymi okresu prekambryjskiego. Do najbardziej spektakularnych fragmentów należy południowe zbocze, gdzie w wyniku działalności górniczej odsłonięto rozległą ścianę bazaltową. W najwyższym miejscu mierzy ona niemal 60 m. Ów kamieniołom funkcjonował tutaj w XIX w. Szczytowa krawędź dawnego kamieniołomu stanowi płaski taras, który ze względu na ukształtowanie został wykorzystany jako platforma widokowa. Same skały zbudowane są z bazaltu plagioklazowo-nefelinowego i tworzą w przekroju cztero-, pięcio- i sześcioboczne słupy. Powstały na wskutek naprężeń w stygnącej lawie. Powstające pęknięcia prostopadłe do powierzchni ochładzania zwane są ciosem termicznym. Charakteryzuje się on tutaj dużą regularnością.
Na powierzchni bazaltów widoczne są liczne elementy świadczące o dawnych procesach wulkanicznych jakie tu zachodziły. Do takowych należą pęcherzykowate pustki stanowiące pozostałość po odgazowywaniu się lawy w czasie wylewów na powierzchnię. W ciemnej bazaltowej skale widoczne są także porwaki, czyli fragmenty innych skał porwanych w trakcie wydobywania się lawy. Wśród owych porwaków widać m.in. gniazda oliwkowozielonych kryształów oliwinu z grupy ksenolitów, które są fragmentem dunitów. Skały te stanowią element górnego płaszcza Ziemi, z którego zostały wyrwane i wyniesione na powierzchnię wraz z przemieszczającą się ku powierzchni magmą. Oprócz oliwinu, na powierzchni bazaltowych słupów widać także fragmenty innych skał, m.in. skał krystalicznych, piroksenu oraz skupienia szkliwa wulkanicznego.
Roślinność: Bogata i zróżnicowana. Mimo niewielkiej powierzchni obszar charakteryzuje występowanie szeregu siedlisk o dobrze zachowanej strukturze oraz bogatej roślinności, w tym gatunku rzadkie lub chronione. Przeważającą część zajmują łąki i tereny nieleśne. Wśród siedlisk leśnych, największą powierzchnię zajmują lasy klonowo-lipowe (Aceri-Tilietum) reprezentujące podtyp sudecki, porastające strome i kamieniste stoki opadające od szczytu w kierunku południowym, zachodnim i wschodnim, jedynie od strony północnej siedlisko nie zostało odnotowane. Drzewostan bogaty gatunkowo składa się na dorodne okazy lipy szerokolistnej, lipy drobnolistnej, klonu jaworu i klonu zwyczajnego z niewielkim udziałem jesionu zwyczajnego i wiązu górskiego. Ze względu na bogaty rumosz skalny oraz strome stoki, wiele drzew wytworzyło rozległy system korzeniowy, który w dużej mierze jest odsłonięty i dobrze widoczny. Warstwa runa leśnego jest bardzo dobrze wykształcona, gdzie pomimo licznych skał, większość powierzchni zajęta jest przez roślinność zielną, m.in. bluszcz pospolity, czerniec gronkowy, czosnaczek pospolity, dzwonek jednostronny, fiołek leśny, kopytnik pospolity, marzanka wonna, miodunka ćma, podagrycznik pospolity i stokłosa benekena. Dobrze rozwinięta jest też grupa paproci. Miejscami dominują w krajobrazie runa, do najczęstszych należy nerecznica samcza, paprotka zwyczajna, paprotnica krucha i paprotnik kolczysty. Część roślinności występuje także w sąsiednich siedliskach, tworząc miejscami mozaikę o ciężkich do określenia granicach.
Fragmenty na łagodniejszych fragmentach stoków północnych i południowych zajęte są przez niewielkie płaty żyznej buczyny (Galio odorati-Fagetum sylvaticae), której drzewostan zdominowany jest przez buka zwyczajnego z niewielkim udziałem innych gatunków drzew. Runo leśne bardzo bogate, w którym występuje wiele gatunków z sąsiedniego siedliska lasów klonowo-lipowych, m.in. kopytnik pospolity, marzanka wonna czy miodunka ćma. Jednak odnotowano tu także roślinność typową dla żyznych buczyn m.in. gajowiec żółty, szczyr trwały, wawrzynek wilczełyko czy pierwiosnek wyniosły. Dodatkowo w runie występuje wiele gatunków chronionych, m.in. lilia złotogłów, orlik pospolity oraz storczykowate (buławnik wielkokwiatowy, gnieźnik leśny, kruszczyk szerokolistny, listera jajowata). W obszarze występuje także inny typ buczyny, mianowicie kwaśna buczyna (Luzulo luzuloidis-Fagetum sylvaticae) porastająca płytkie i ubogie gleby na stromych, podszczytowych partiach o wystawie południowej, gdzie roślinność jest stosunkowo uboga. W runie dominuje trzcinnik leśny z udziałem gatunków typowych dla siedliska jak borówka czarna, nawłoć pospolita, paprotka zwyczajna, szczawik zajęczy oraz pojedynczymi kępami smółki pospolitej, która wkracza tu z sąsiednich siedlisk.
Do istotnych siedlisk występujących na terenie Czarnego Urwiska są siedliska roślinności naskalnej, które porastają bardzo licznie występujące tu bazaltowe ściany skalne, wychodnie oraz rozległy rumosz skalny ulokowany u podstawy ścian. W miejscach cienistych notuje się zbiorowiska roślinności ścian skalnych i urwisk krzemianowych ze zbiorowiskami ze związku Androsacion vandellii, które obejmują roślinność naskalną porastającą liczne powierzchnie obejmujące zarówno rumosz skalny w runie leśnym jak i rozległe pionowe ściany. Występują najczęściej w miejscach cienistych i półcienistych, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Do najważniejszych należy paprotka pospolita, paprotnica krucha, nerecznica samcza, zanokcica skalna oraz bardzo liczny gatunek inwazyjny – niecierpek drobnokwiatowy. Bogata jest flora mszaków, gdzie zidentyfikowano takie gatunki jak rokiet cyprysowy, złotowłos strojny, widłoząb miotlasty i Cynodontium polycarpum. Tereny nasłonecznione w górnej części urwiska, porośnięte są przez roślinność termofilną, gdzie przez większą część dnia docierają promienie słoneczne. W szczelinach oraz na półkach skalnych wytworzyła się bogata flora. W siedlisku dominuje smółka pospolita wraz rozchodnikami, jastrzębcami i kępami wrzosu zwyczajnego, dziewięćsiła bezłodygowego oraz licznych traw. W szczelinach notuje się zanokcicę północną, zanokcicę skalną oraz ich bezpłodnego mieszańca, zanokcicę niemiecką, dla której jest to jedno z zaledwie kilku znanych stanowisk w Sudetach oraz kraju.
Zanokcica niemiecka jest mieszańcem międzygatunkowym powstałym z naturalnego skrzyżowania zanokcicy skalnej i północnej. Powstają od czasu do czasu w sąsiadujących populacjach obu gatunków rodzicielskich. Jednak z powodu niemożności utworzenia stałej populacji (bezpłodny mieszaniec) rozmieszczenie jej stanowisk jest bardzo dynamiczne i podlega nieustannym zmianom w liczbie osobników. Stąd też dane z różnych prac inwentaryzacyjnych mogą być bardzo odmienne od siebie. Na chwilę obecną zanokcica niemiecka stwierdzona została głównie w Górach i na Pogórzu Kaczawskim oraz w Górach Złotych, gdzie zasiedla bazaltowe lub krzemianowe skalne zbocza. Przeważnie rośnie w szczelinach skalnych lub na wielkich półkach z warstwą mszystą utrzymującą wystarczający poziom wilgoci, nawet w okresie długotrwałej suszy.
Największą powierzchnię w obszarze obejmują zbiorowiska żyznych łąk na świeżych glebach mineralnych z rzędu Arrhenatheretalia elatioris. W większości jest to podgórskie antropogeniczne siedlisko łąk konietlicowych utworzonych na łagodnych stokach wschodnich i południowych na żyznych i świeżych glebach mineralnych. W runi dominują gatunki pospolite i typowe dla siedliska jak barszcz zwyczajny, chaber łąkowy, chaber ostrołuskowy, groszek żółty, jaskier ostry, konietlica łąkowa, krwawnik pospolity, kupkówka pospolita, ostrożeń polny, przytulia pospolita, przywrotnik pasterski, rajgras wyniosły, szczaw zwyczajny i tymotka łąkowa. W miejscach wilgotniejszych oraz żyźniejszych występuje także pokrzywa zwyczajna, trybula leśna i świerząbek korzenny, natomiast na skrajniach oraz przy rowach zapoczątkowane są pierwsze stadia sukcesji leśnej, gdzie wkraczają krzewy (brzoza brodawkowata, głóg jednoszyjkowy, kalina koralowa, jeżyna fałdowana, róża pospolita)
Grzyby: Tereny Urwiska nigdy nie miały przeprowadzonej kompleksowej inwentaryzacji mykologicznej, jednak odnotowano tu kilka ciekawszych gatunków, jak choćby chroniony gwiazdosz workowaty (Geastrum saccatum). Ten niezwykły gatunek notowany jest na południowych stokach góry, gdzie liczne owocniki widoczne są już ze szlaku. Jest to gatunek wymierający, objęty ochroną ścisłą. Wyróżnia się zewnętrzną osłoną, która nieznacznie odchyla się, co powoduje, że osłona wewnętrzna umieszczona jest w zgłębieniu. Wyraźny talerzyk ograniczony jest wałeczkiem wokół ujścia zarodników. Oprócz gwiazdoszy można spotkać także borowika ceglastoporego, borowika usiatkowanego, kustrzebki, koralówki, goździeńce, sromotniki, purchawki i wiele innych.
Fauna: Podobnie jak w przypadku grzybów, fauna obszaru nie była przedmiotem kompleksowych badań. Ze względu na niewielki obszar oraz ulokowanie w sąsiedztwie rozległych kompleksów leśnych Gór Złotych, opisywane tu wzgórze nie stanowi ważnej ostoi dla zwierząt, które są tutaj bardziej tymczasowymi gośćmi. Z gatunków rzadkich lub chronionych stwierdzono m.in. populację popielicy występującą w drzewostanie bukowym a także dwa gatunki ptaków z Dyrektywy Siedliskowej: dzięcioł czarny i sóweczka zwyczajna.
Inne: Teren obecnie posiada minimalne zagospodarowanie turystyczne, które ogranicza się jedynie do oznakowania dojścia na punkt widokowy. Brakuje tutaj tablic informacyjnych, jest za to wytyczona jedna droga, żółty szlak, a dokładniej odnoga szlaku, która poprowadzona jest asfaltową drogą przez przysiółek Ułęże aż na sam szczyt. W czasach niemieckich na szczycie istniała wiata. Obecnie nie istnieje a w jej miejscu został ułożony kamienny okrąg w celach rozpalania ogniska.
Zagrożenia: Umiarkowane. Tereny leśne na chwilę obecną wykazują dobrze zachowany poziom naturalności, gdzie występują liczne przestoje starych i dorodnych drzew, szczególnie bukowych. Warstwę runa charakteryzuje także duża ilość martwego i rozkładającego się drewna, które bezpośrednio przyczynia się do tworzenia warstwy próchnicy bogatej w składniki potrzebne dla rozwoju tutejszej roślinności oraz mykoflory. Do negatywnych elementów w obszarach leśnych należy bardzo duża ekspansja gatunków inwazyjnych lub obcych siedliskowo, dotyczy to szczególnie niecierpka drobnokwiatowego oraz trzcinnika leśnego. Miejscami rośliny te całkowicie dominują w runie, co powoduje wypieranie słabszych konkurencyjnie gatunków rodzimych lub prawidłowych dla danego siedliska. Potencjalnym zagrożeniem dla drzewostanu jest możliwość prowadzenia gospodarki leśnej bez uwzględnienia wymagań ochrony siedliska. Na chwilę obecną oddziały leśne na Czarnym Urwisku zostały włączone do lasów referencyjnych, co oznacza iż nie są tu prowadzone żadne zabiegi gospodarcze. Jednak lasy takie w każdej chwili mogą zmieć status w zależności od decyzji nadleśnictwa.
W przypadku roślinności naskalnej głównym zagrożeniem jest sukcesja leśna skutkująca powolnym ale systematycznym zarastaniem ścian i półek skalnych przez krzewy a w dalszej kolejności także drzewa sosnowe i dębowe. Rozrastająca się roślinność powoduje wykruszanie skał. Zasypywanie rumoszem i narastająca biomasa stanowią główne zagrożenia dla naskalnych siedlisk. Dotyczy to szczególnie stanowisk w górnej części urwiska. Paprocie, które rosną na stromych łomach i w ich szczelinach skalnych, w dużej mierze nie są narażone na konkurencję ze strony innych gatunków. Na stanowiskach mocno nasłonecznionych lub świetlistych część osobników znajduje się pod silną presją szybko rozrastających się traw (trzcinnika leśnego, kostrzewy owczej) a także smółki pospolitej. Do szczególnie zagrożonych należą pojedyncze okazy zanokcicy niemieckiej. Mieszaniec jest sterylny a tym samym jego pojawianie się jest ściśle zależne od stałego występowania we wzajemnym sąsiedztwie gatunków rodzicielskich. Tylko wtedy będzie dochodzić do spontanicznego powstawania mieszańców. Tak więc zachowanie prawidłowych parametrów siedliska jest elementem priorytetowym dla zachowania tutejszej populacji zarówno mieszańca jak i gatunków rodzicielskich, z których zanokcica północna została objęta ochroną od 2014 r..
Wrażenia osobiste: Pozytywne. Czarne Urwisko stanowi jeden z rzadkich widoków, gdzie gospodarka leśna jest w recesji. Nie są prowadzone tutaj wzmożone wycinki, w runie leśnym widocznych jest wiele powalonych i butwiejących pni, naokoło których występuje prawdziwa mnogość gatunków zarówno roślin jak i grzybów. Jedyną wadą jest całkowicie przysłonięte urwisko, rozległa ściana bazaltowa w dużej mierze chowa się za gęstym drzewostanem. Stosunkowo dobre widoki oferowane są w okresie bezlistnym tj. od późnej jesieni do wczesnej wiosny. Same skały dobrze prezentują się ewentualnie w górnej części, gdzie drzewostan nie był w stanie wytworzyć zwartych koron. Tam jednak należy zachować szczególną ostrożność. Obiekt nie posiada zagospodarowania turystycznego a więc nie ma tam żadnych barierek lub schodów umożliwiających podziwianie skał z bliska z zachowaniem odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa.
Informacje praktyczne:
- dojazd utrudniony, teoretycznie wzdłuż góry poprowadzona jest droga pełniąca rolę drogi dojazdowej dla zabudowań przysiółka Ułęże, jednak droga jest wąska i pozbawiona jakichkolwiek poboczy. Z tego względu najbliższym miejscem jest niewielki parking ulokowany przy ośrodku wypoczynkowym Geovita, ok. 700 m w linii prostej, jednak realna droga od parkingu do punktu widokowego wynosi niemal 2 km (kręte zawijasy wydłużające faktyczną odległość)
- droga na sam punkt jest łatwa, prowadzi w większości po asfalcie a następnie ubitą drogą. Trasa nadaje się dla większości osób, w tym rodzin z dziećmi. Zwiedzanie lasu i muraw naskalnych polecane jest tylko i wyłącznie dla osób wprawionych w poruszaniu się po stromych skarpach, szczególnie gdy w kilku miejscach występują 20-30 m wysokości przepaście
- w bezpośredniej okolicy nie ma rezerwatów przyrody lub użytków ekologicznych, natomiast istnieje cała sieć obszarów Natura 2000: Biała Lądecka, Góry Złote oraz Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika. Poza tym w Lądku Zdrój występuje seria pomników przyrody (buki, dęby, aleja klonowo-lipowa) oraz Jaskinia Radochowska k. Radochowa
- najlepsze przyrodniczo terminy do zwiedzania: maj/czerwiec (roślinność leśna), czerwiec/lipiec (roślinność naskalna), sierpień/wrzesień (grzyby), zima (bazaltowe urwisko)
