Odrzysko
20 listopada 2019Niewielki rezerwat obejmuje wąskie starorzecze Odry na wschód od Lubiąża. W wodach i na brzegach zbiornika występuje bogata i ciekawa flora oraz fauna. Miejsce to słynie szczególnie z obfitego wystąpienia chronionego gatunku rośliny kotewki orzech wodny, której płaskie, utrzymujące się na powierzchni rozety gęsto pokrywają taflę zbiornika. Jesienią i wiosną, możemy zobaczyć jej oryginalne, kolczaste orzechy wyrzucone na brzeg.
Typ ochrony: florystyczny
Data utworzenia: 1987
Powierzchnia: 5,15 ha
Powiat: Wołowski
Gmina: Wołów
Nadleśnictwo: Wołów
Położenie: Rezerwat leży na Nizinie Śląskiej, na północnym krańcu Pradoliny Wrocławskiej, w miejscu styku z Wysoczyzną Rościsławską i Obniżeniem Ścinawskim, około 700 m na północny-zachód od zabudowań miejscowości Lubiąż w zachodniej części gminy. Granice wyznaczają brzegi półkolistego starorzecza ulokowanego na prawobrzeżnej terasie Odry. Całość obejmuje oddział leśny 262b i 263d nadleśnictwa Wołów.
Budowa: Całość rezerwatu obejmuje wybitnie płaski teren stanowiący równinne, lekko sfałdowane terasy zalewowe prawobrzeżnej części Odry na wysokości ujścia Kaczawy. Różnice w wysokości na omawianym terenie nie przekraczają 2-3 m, gdzie najwyższym punktem są górne brzegi zbiornika w jego wschodniej części. Podłoże budujące omawiane starorzecze stanowią w większości mady rzeczne, tworzone z glin lekkich, średnich i ciężkich. Miejscami występują także frakcje pylaste, głównie piaski oraz iły, szczególnie w wierzchnich warstwach. Warstwy te ulegają wymieszaniu w obrębie brzegów, gdzie piach i ił ze skarp ulega osunięciom i przykrywa warstwy na brzegu zbiornika, część podłoża ulega także wymyciu w czasie naturalnych wiosennych wylewów i powodzi. Wtedy też osiadają nowe warstwy z naniesionych przez Odrę mułów, natomiast osady zalegające w zbiorniku zostają wymyte.
Sam zbiornik liczy około 0,8 km długości oraz ok 30 m średniej szerokości. Jest to płytkie starorzecze, gdzie maksymalna głębokość przy standardowym poziomie wody sięga w najgłębszym miejscu do 2 m (w części północnej), podczas gdy w południowych fragmentach przeciętna głębokość sięga 03,-0,7 m. Całość ma półkolisty kształt z szerszą częścią północną i zwężającą się częścią południową, która uległa silnemu zanikowi i obecnie znajduje się silnie podmokły teren z niewielkimi oczkami wodnymi. Linia brzegowa jest umiarkowanie rozwinięta, jedynie w południowym krańcu występują drobne zatoki i odnogi, w dużej mierze już silnie zarośnięte. Odrzysko jest zbiornikiem bez bezpośredniego dostępu do Odry. Jedynie w czasie większych powodzi, woda z Odry miesza się i uzupełnia koryto starorzecza.
Roślinność: Rezerwat mimo niewielkich rozmiarów charakteryzuje bujna roślinność oraz duże bogactwo gatunków wodno-błotnych, w tym roślin brzegowych, głębokich wód, pływających i podwodnych. W literaturze są sprzeczne informacje co do liczby gatunków, gdzie podaje się 141 gatunków bezpośrednio w granicach rezerwatu lub łącznie z bliżej nieokreśloną okolicą, gdzie liczba ta wynosi 232 gatunki roślin naczyniowych, w tym gatunki leśne, łąkowe oraz tzw. terofitów letnich. Jedną z najszerzej rozprzestrzenionych grup roślinnych stanowią zbiorowiska słodkowodnych makrofitów w mezotroficznych i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych z klasy Potametea. Stanowią jeden z najbogatszych gatunkowo fragmentów, tworząc gęste kobierce roślinności w każdym fragmencie zbiornika. Występuje tu kilkanaście związków i zespołów tworzących liczne mozaiki, gdzie z powodu nakładania się gatunków, w większości przypadków ciężko wyodrębnić dokładne granice pomiędzy konkretnymi siedliskami. W mniejszych oczkach wodnych w południowej części oraz w fragmentarycznie wzdłuż płytkich brzegów Odrzyska występują wolnopływające zbiorowiska Lemno minoris-Salvinietum natantis, wśród których dominuje chroniona salwinia pływająca i rzęsa wodna z udziałem innych gatunków przeważnie zakorzenionych na dnie i o liściach zwykle pływających po powierzchni ze związku Nymphaeion. Dawniej a tafli wody tworzyły się liczne kobierce grążeli żółtych i grzybieni białych a także innych pospolitych gatunków jak żabiściek pływający, rdestnica pływająca i osoka aloesowata. Obecnie gatunki te ulegają stopniowemu zanikowi z powodu coraz częstszych problemów z przesuszaniem starorzecza w okresach z deficytami wody. To negatywne zjawisko coraz bardziej przybiera na sile w ostatnich lasach i dotyka większość zbiorników wodnych w regionie. Mimo wszystko wiele gatunków wciąż jest stwierdzanych w zbiorniku, m.in. we wszystkich strefach notowany jest rogatek sztywny, okrężnica bagienna, wywłówcznik okółkowy a także moczarka kanadyjska i rdestnica połyskująca.
W miejscach z całorocznie utrzymującymi się zastoinami wodnymi, głównie w części południowej występują liczne szuwary z klasy Phragmitetea. Są to przeważnie szuwary trawiaste, wielkoturzycowe i inne z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, występują w strefie przybrzeżnej i nadbrzeżnej stojących i płynących wód śródlądowych z dominującymi zaroślami trzciny pospolitej, pałki szerokolistnej i manny mielec oraz z dużym udziałem innych roślin m.in. jeżogłówka gałęzista, kropidło wodne, łączeń baldaszkowy, marek szerokolistny, mozga trzcinowata, strzałka wodna, szczaw lancetowaty i żabieniec babka-wodna. Występują tu także niewielkie płaty skrzypu i tataraku zwyczajnego oraz dwa gatunki turzyc, turzyca błotna i brzegowa. W pasie dobrze rozwiniętej roślinności strefowej, obejmującej pas szuwarów notuje się także gatunki przybrzeżne jak psianka słodkogórz, knieć błotna, kosaciec żółty, jaskier ostry, przytulia błotna, tojeść bukietowa, szczaw nadmorski i sitowie korzenioczepne. Miejscami na brzegach zbiorników, głównie w okresie spadku poziomu wody wytwarzają się dywanowe płaty nitrofilnych zbiorowisk letnich teorfitów z zespołu Polygono-Bidentatum. Występują one na nasłonecznionych, wysychających latem brzegach i płytszych dnach starorzecza. W siedlisku dominują gatunki szybkorosnące jak rdesty (m.in. rdest ostrogorzki), uczepy, wyczyniec, jaskier jadowity czy rzepicha błotna. Wraz jesiennym wzrostem poziomu wód siedlisko zanika by znów pojawić się w następnym roku, pod warunkiem późnowiosennego i letniego obniżenia tafli wody. Czasem roślinność utrzymuje się dłużej w wąskim pasie linii brzegowej. Płaty owego siedliska generalnie mają charakter nietrwały, tymczasowy. Są silnie uzależnione od okresowych zalewów.
W miejscu wywyższenia terenu, głównie na granicznych fragmentach wykształciły się zbiorowiska łęgów jesionowo-olszowych (Fraxino-Alnetum). Luźny drzewostan składa się głównie z olchy czarnej, klonu pospolitego i jesionu wyniosłego z domieszką dębu szypułkowego. Warstwa podszytu zdominowana jest przez bez czarny, czeremchę pospolitą oraz trzmielinę pospolitą i różne gatunki wierzb, przez co miejscami siedlisko przechodzi w wąskie pasy wierzbowych łozowisk. Runo leśne charakteryzuje stosunkowo niska jak na łęgi bioróżnorodność z gatunkami typowymi dla siedliska, m.in. bodziszek cuchnący, czartawa drobna, czosnaczek pospolity, gwiazdnica gajowa, pokrzywa zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek orzęsiony, jaskier rozłogowy, jasnota plamista i ziarnopłon wiosenny. Lokalnie występują płaty konwalii majowej i kokoryczki wonnej, których większe populacje rosną już przeważnie poza rezerwatem w płatach grądu środkowoeuropejskiego. Latem miejscami spotykane są także pojedyncze osobniki kruszczyka szerokolistnego.
Najważniejszym przyrodniczo aspektem na tym terenie jest bogate stanowisko kotewki orzecha wodnego, którego bogata populacja była głównym powodem dla powołania rezerwatu przyrody. Fluktuacje populacji są duże i wahają od kilkuset do dziesiątek tysięcy osobników (wówczas pokrywa niemal całą powierzchnię tafli zbiornika). Jednak bogate wystąpienia należą obecnie już do rzadkości. Poziom liczebności zależy m.in. od poziomu fal powodziowych i temperatur wody w zimie a także konkurencyjności innych gatunków roślin, przeważnie gatunków tworzących pasy szuwarów i trzcinowisk. Rozrost roślinności brzegowej powodowany jest głównie eutrofizacją zbiornika, która jest regulowana przez sezonowe wylewy Odry wymywającej nadmiar żyznego mułu. Wołowski odcinek Odry należy do miejsc z wieloma stanowiskami kotewki, m.in. w niechronionych starorzeczach jak Przyborowski Meander i Staw Garncarz. Oba proponowane są do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne.
Fauna: Ze względu na bliskość Odry oraz długoletnią ochronę, występuje tu bogata różnorodność świata zwierzęcego, głównie gatunków związanych z siedliskami wodnymi i błotnymi. Do cennych gatunków chronionej ichtiofauny należy m.in. piskorz i różanka pospolita. Poza tym odnotowano kilka gatunków płazów (m.in. żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba śmieszka, żaba moczarowa, żaba trawna, traszka zwyczajna, traszka grzebieniasta, ropucha szara, kumak nizinny, rzekotka drzewna), które wiosną licznie składają skrzek w zakolach starorzecza i trzcinowiskach. Nad brzegami spotkać można także zaskrońca zwyczajnego oraz dwa gatunki jaszczurek, zwinkę i żyworódkę. Bogata jest szczególnie ornitofauna, gdzie na brzegach i wśród koron przybrzeżnych drzew stwierdzono 42 gatunki gniazdujących ptaków, w tym piękny i rzadki zimorodek.
Zagrożenia: Zróżnicowane. Wśród największych zagrożeń należy zmiana warunków środowiska, w tym systematyczne obniżający się poziom wód. Powiązane jest to ogólnokrajową tendencją stepowienia obszarów Europy Środkowej spowodowaną zmianami klimatu. Wysychanie zbiornika jest szczególnie groźnie, jako że niemal wszystkie przyrodnicze biocenozy rezerwatu obejmują gatunki i siedliska związane ze środowiskiem wodnym. Obecnie zauważany jest już spadek najważniejszego gatunku rezerwatu, czyli populacji kotewki orzecha wodnego. Poza tym zanikowi i wycofywaniu ulegają także stanowiska rzadkich i chronionych gatunków jak grzybienie białe, grążel żółty czy pływacz zwyczajny oraz stanowiska chronionych ryb i płazów. Dodatkowo zauważalna jest tu także ingerencja człowieka w postaci połowów ryb. Wędkarstwo wpływa negatywnie przede wszystkim na populacje ryb, które w wyjątkowych sytuacjach mogą uleć przerzedzeniu.
Do największych zagrożeń należy postępująca eutrofizacja zbiornika i okolicznych terenów, co negatywnie wpływa na rozwój pierwotnej roślinności i przyśpiesza ekspansję gatunków azotolubnych. Do tej grupy zaliczają się liczne rośliny segetalne, ruderalne i antropofity, które stopniowo zagłuszają i wypierają mniej konkurencyjne gatunki. Wzrost eutrofizacji jest częściowo niwelowany przez okresowe wezbrania Odry. Odrzysko leży w strefie zalewowej, dzięki czemu w czasie wiosennych wylewów zostają wymywane osady denne ze starorzecza. Proces ten opóźnia eutrofizacje powodującą wypłycanie się zbiornika oraz hamuje rozrost gatunków szuwarowych. Odpowiednia głębokość zbiornika z szeroką i niezarośniętą taflą ma bardzo ważne znaczenie dla tutejszej bogatej populacji kotewki. Obecnie najbardziej postępujące etapy wypłycania zauważalne są w części południowej oraz na zachodnich brzegach zbiornika.
Inne: Obiekt jest częściowo rozreklamowany w najbliższej okolicy poprzez umieszczanie tabliczek nakierowujących do rezerwatu przyrody. Poza tym istnieje tu niewielkie zagospodarowanie turystyczne w postaci tablic edukacyjnych, wyznaczonych miejsc do biwakowania oraz utworzenia ścieżki dydaktycznej, która tworzy pętlę wokół rezerwatu, obejmując m.in. skarpy nad Odrzyskiem, skarpy będące krawędzią Wysoczyzny Rościsławskiej, brzegi Odry, zarośla tarniny (czyżnie), lasy łęgowe oraz gospodarcze monokultury sosnowe.
Wrażenia Osobiste: Jest to bardzo niewielki rezerwat, jednak dosyć dobrze rozpoznawalny dzięki informacjom turystycznym oraz ulokowaniu obok Lubiąża będącego miejscem licznych wycieczek, głównie w kierunku tamtejszego klasztoru Cystersów. Samo Odrzysko prezentuje się ciekawie. Jest to wąskie ale długie starorzecze o kształcie rogala z wieloma rzadkimi lub chronionymi gatunkami roślin i zwierząt. Latem można podziwiać pływające na tafli rozety kotewki oraz zielone kępy salwinii w towarzystwie kwitnących grążeli i grzybieni. Przy odrobinie szczęścia można zaobserwować także licznie żerujące tu płazy, zaskrońce lub ptactwo wodne. W rezerwacie widać niestety skutki pogłębiających się od wielu lat susz, przez które poziom wody cały czas opada. Skutkuje to zanikiem roślinności pływającej i wkraczaniem pospolitych siedlisk szuwarowych i trzcinowisk a w dalszej konsekwencji także łozowiska wierzbowego. Ze względu na rozmiary rezerwat można obejść w kilkadziesiąt minut. Na szczęście ulokowane jest ono w regionie z wieloma cennymi obszarami, które niestety nie zostały objęte ochroną.
Informacje praktyczne:
- dobry dojazd, rezerwat znajduje się w bliskiej odległości od drogi głównej (około 400 m), gdzie zamontowane są tablice nakierowujące
- teren głównie płaski oraz stosunkowo niewielki, nadaje się na wycieczkę z dziećmi lub dla osób niewprawionych w dłuższe wyprawy. Należy tylko uważać w trakcie podchodzenia pod sam zbiornik, głównie ze względu na podmokły charakter oraz strome skarpy
- w bezpośredniej okolicy nie ma innych obszarów chronionych. W linii prostej, dość blisko ulokowany jest rezerwat przyrody Łęg Korea. Znajduje się on jednak po drugiej stronie Odry i dojazd do niego wynosi kilkanaście kilometrów. W podobnej odległości leży Uroczysko Wrzosy, choć wciąż jest to ta sama gmina
- w okolicy istnieje wiele cennych przyrodniczo obszarów, m.in. lasy grądowe na zachód od miejscowości Gliniany, śródpolne wyrobiska z murawami napiaskowymi na zachód od Lubiąża, bogate lasy łęgowo-grądowe na południe od Prawikowa
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: lato (szczyt wegetacji siedlisk wodno-błotnych), jesień (przebarwiające się liście)
