Centuria nadobna

Centuria nadobna (Centaurium pulchellum)

Goryczkowate (Gentianaceae )

Okres kwitnienia: VII-IX

Gatunek występuje głównie w Europie, gdzie zwarty areał rozprzestrzeniony jest od płw. Iberyjskiego poprzez Europę Zachodnią, obszar śródziemnomorski, kraje środkowoeuropejskie, kraje płw. Bałkańskiego aż po Ukrainę oraz  europejską część południowej i środkowej Rosji. Poza tym występuje także w południowej Anglii i na wybrzeżach południowej Norwegii, Dani, południowej i środkowej Szwecji, Finlandii, krajów Bałtyckich oraz Irlandii.  Notowana także na płw. Krymskim, Sycylii, Sardynii, Balearach, Cyprze i wyspach greckich. W Azji stanowiska są silnie rozproszone, m.in. na Bliskim Wschodzie (kraje Lewantu, Irak, Iran, wschodnia Turcja, Kaukaz), w Azji Środkowej, południowej Syberii i Afganistanie. Poza tym notowana także w Afryce Północnej (Góry Atlasu, wybrzeża śródziemnomorskie, delta Nilu, Etiopia) oraz jako gatunek zawleczony w Ameryce Północnej.

W Polsce występuje na stosunkowo licznych ale silnie rozproszonych stanowiskach, których największa koncentracja przypada na rejony Podkarpacia, Małopolski, Lubelszczyzny, Kujaw, środkowej i północnej Wielkopolski oraz Pomorza Zachodniego. Głównie w dolinach rzecznych Wisły, Sanu, Noteci, Odry oraz obszarach rozległych kompleksów stawów hodowlanych, m.in. w Kotlinie Oświęcimskiej. Roślina jest znacznie rzadsza na północy (Pomorze, Podlasie, Mazury) oraz w środkowej Polsce (Mazowsze, Świętokrzyskie, Śląsk). Gatunek chroniony w kilku parkach narodowych oraz licznych rezerwatach przyrody obejmujących jeziora, stawy i fragmenty rzek, m.in. Dolina Żabnika (śląskie), Ptasi Raj (pomorskie), Wyspy na Jeziorze Bytyńskim (wielkopolskie).

Na Dolnym Śląsku jest to gatunek rzadki, notowany z kilkunastu stanowisk rozlokowanych głównie w środkowej i zachodniej części województwa, m.in. tereny Pradoliny Wrocławskiej na odcinku powiatu oławskiego, wrocławskiego i wołowskiego a także niektóre obszary Sudetów (Góry i Pogórze Kaczawskie, Masyw Ślęży, Pasmo Krowiarek) oraz z terenów nizinnych z okolic Legnicy, Głogowa i Doliny Baryczy. Chroniona w niektórych rezerwatach przyrody (Stawy Milickie, Uroczysko Wrzosy) i rezerwatach społecznych (Polder). Poza obszarami chronionymi występuje także w nieckach kamieniołomów, zarówno czynnych (góra Połom) jak i wyeksploatowanych (Nowe Rochowice). Warto nadmienić, że ze względu na niewielkie rozmiary oraz krótki okres wegetacyjny, część stanowisk może być przeoczana lub nieznana a tym samym pełen obraz występowania gatunku w regionie jak i kraju jest najprawdopodobniej niepełny.

Roślina preferuje stanowiska otwarte, dobrze nasłonecznione, na glebie wilgotnej, mineralnej, przeważnie piaszczystej, gliniastej, piaszczysto-gliniastej lub żwirowej. Rośnie w różnego rodzaju siedliskach krótkotrwałych, które występują przez określony czas w roku a następnie zanikają, jak zbiorowiska drobnych bylin wodnych lub ziemnowodnych w mezotroficznych wodach śródlądowych, zbiorowiska roślinności jednorocznej na brzegach lub osuszanych dnach zbiorników wodnych, namuliskach, śródlądowych i przybrzeżnych solniskach, dnach kamieniołomów oraz na wilgotnych łąkach o niskiej i rzadkiej runi. Jest to gatunek charakterystyczny dla drobnych terofitów na wilgotnych i mokrych podłożach mineralnych dostępnych dla roślinności tylko przez krótki czas w ciągu roku z klasy Isoeto-Nanojuncetea oraz stanowi gatunek wyróżniający dla zbiorowiska Centaurium pulchellum-Pottia. Od 2014 r. roślina podlega ochronie częściowej (w latach 2004-2014 ochrona ścisła). Do głównych zagrożeń należą niekorzystne zmiany siedliskowe, głównie w postaci trwałych zmian obszarów wodno-błotnych (osuszenie, zaoranie, eutrofizacja). Centuria przeważnie rośnie na siedliskach wymagających specyficznych warunków, które powstają tylko przez krótki okres w roku, m.in. osuszane i następnie zalewane zbiorniki wodne, odsłonięte namuliska w czasie spadku poziomu wody w rzekach etc. Do tego dochodzą niewielkie rozmiary a tym samym słaba konkurencyjność w stosunku do większych i ekspansywniejszych roślin.