Siedliska Panońskie

Siedliska panońskie stanowią wyjątkową grupę notowaną w Polsce wyłącznie z Sudetów i to na zaledwie kilku lokacjach. Charakteryzują się niezwykłą roślinnością oraz wyglądem bardzo odmiennym od polskiego środowiska, przypominając śródziemnomorskie krajobrazy. Siedliska te porastają skrajnie nieprzyjazne fragmenty gór, gdzie inna roślinność nie jest w stanie przetrwać, co nadaje im jeszcze większej wyjątkowości. 

---

Nazwa: Murawy panońskie; Subkontynentalne zarośla okołopanońskie

Klasa: Festuco-Brometea; Rhamno-Prunetea

Rząd: Festucetalia valesiacae; Prunetalia spinosae

Związek: Festuco-Stipion; Berberidion

Kod siedliska: 6190; 40A0

---

Siedliska panońskie jest to grupa ekosystemów, które klasyfikuje się w osobnych grupach, jednak ze względu na bardzo bliskie podobieństwa są one połączone na potrzeby artykułu. Siedliska te występują w takim samym środowisku, często przeplatając się i tworząc mozaikę z ciężkimi do wytyczenia granicami. Oba siedliska występują na wybitnie nieprzyjaznych fragmentach gór i ich zboczy. Przeważnie jest to skaliste podłoże zbudowane z twardych skał wylewnych oraz osadowych (m.in. bazalty, szarogłazy, trachity) z bardzo niewielką warstwą podłoża, często ograniczoną jedynie do wąskich szczelin skalnych z nagromadzoną materią organiczną. Roślinność porasta nasłonecznione zbocza, przeważnie o wystawie południowej lub zachodniej. Jest to siedlisko wybitnie termofilne, gdzie w okresie wegetacji panują bardzo wysokie temperatury a poziom wilgotności jest niski, często ograniczony jedynie do porannej rosy.

Jak już wcześniej wspomniano, pojęcie „siedliska panońskie” jest terminem ukutym na potrzeby artykułu albowiem w klasyfikacji są to dwa różne siedliska z innych rzędów, które jednak posiadają pewną liczbę wspólnych gatunków roślin oraz często występują we wspólnych, mozaikowych układach. Ich klasyfikacja i charakterystyka wygląda następująco:

---

Murawy panońskie (Festuco-Stipion), jest to siedlisko będące wyjątkowym typem murawy kserotermicznej, które w Sudetach osiąga prawdopodobnie swój kresowy zasięg. Zwarty areał obejmuje południową część Europy Środkowej, od Czech po Rumunię z centrum występowania na Węgrzech i na południowej Słowacji. W Polsce siedlisko zostało odnotowane dotychczas z zaledwie kilku stanowisk w niższych położeniach Sudetów. Co ciekawe jest to ekosystem, który dopiero od niedawna został wyodrębniony i rozpoznany. Do tej pory murawy nie były badane w ramach monitoringu GIOŚ. Powodem jest fakt, że na oficjalnej liście referencyjnej siedlisko to znalazło się dopiero w roku 2010. Stąd jego areał w kraju nie jest jeszcze w pełni przebadany i rozpoznany. Samo siedlisko charakteryzuje się niską i bardzo luźną runią, gdzie miejscami występują sporej wielkości niezarośnięte roślinnością płaty skalistego podłoża. Często roślinność jest na tyle uboga, iż ogranicza się do szczelin i pęknięć w skałach. Murawy występują w miejscach o bardzo trudnych warunkach siedliskowych, które charakteryzują się wysokimi temperaturami, silnym nasłonecznieniem, niską wilgotnością i niewielką warstwą podłoża. Wszystko to sprawia, że występują tu tylko najlepiej przystosowane gatunki tworzące razem niezwykłą i wyróżniającą się roślinność na tle innych siedlisk. W części opracowań murawy występują pod nazwą murawy naskalne z kostrzewą bladą (Asplenio septentrionalis-Festucion pallentis).

Podstawowym i najpowszechniejszym gatunkiem występującym na murawach panońskich jest kostrzewa blada, która miejscami całkowicie dominuje w krajobrazie. W szczelinach skalnych licznie występuje zanokcica północna, będąca drugim gatunkiem budującym siedlisko. Towarzyszyć im mogą inne termofilne gatunki roślin zielnych jak czosnek skalny, czyścica drobnokwiatowa, macierzanka zwyczajna, marzanka barwierska, pięciornik srebrny, rojownik pospolity, rozchodnik ostry, rozchodnik wielki, turzyca niska i inne gatunki muraw naskalnych. Na terenie Sudetów spotykane są także paprocie z rodzaju zanokcica: zanokcica ciemna, zanokcica klinowata oraz zanokcica niemiecka, będąca mieszańcem zanokcicy północnej i zanokcicy skalnej. Miejscami występuje także irga zwyczajna, która stanowi dominujący gatunek zarośli okołopanońskich. Na południu Europy w siedlisku notuje się także inne gatunki roślin, m.in. koślaczek stożkowaty, smagliczka pagórkowata i wawrzynek główkowaty.

---

Subkontynentalne zarośla okołopanońskie (Junipero communis-Cotoneasteretum integerrimi). Ogólnie rzecz ujmując tego typu zarośla występujące w Polsce są siedliskiem o niezbyt dokładnie wyjaśnionej pozycji systematycznej. Obecnie przyjmuje się, że jest to prawdopodobnie zespół zarośli okołopanońskich, które są notowane u naszych południowych sąsiadów (Czechy, Słowacja). Centrum występowania obejmuje głównie Węgry z rozproszonymi stanowiskami Europie Środkowej (wspomniane wcześniej Czechy i Słowacja, a także Rumunia, Bułgaria, południowa Polska i południowe Niemcy). Ze względu na zawirowania klasyfikacyjne, jest to siedlisko dopiero rozpoznawane w kraju, którego pełen areał występowania nie jest jeszcze w pełni poznany. Samo siedlisko występuje na stromych i silnie nasłonecznionych zboczach o skalistym podłożu i cienkiej warstwie podłoża, gdzie często tworzy mozaikę z murawami panońskimi. Pojawia się przeważnie w strefach ektonowych, gdzie nie wykształcają się już ekosystemy leśne. Ze względu na zasiedlenie skrajnie nieprzyjaznych terenów, zarośla nie są zagrożone przez sukcesję leśną albowiem większość drzew nie jest w stanie prawidłowo rozwijać się w takich warunkach. Jedynie w centrum swojego zasięgu (obejmującego region pontyjsko-panoński) w zaroślach zwiększa się udział gatunków drzewiastych, głównie dębów, dzięki czemu siedlisko przyjmuje postać lasostepu. W Sudetach zarośla często sąsiadują z podgórskimi świetlistymi i kwaśnymi dąbrowami, gdzie część gatunków naturalnie występuje w obu ekosystemach (lepnica, smółka, poziomka).

W samym siedlisku gatunkiem dominujący i charakterystycznym jest irga zwyczajna, która często tworzy niemal jednogatunkowe, wielkopowierzchniowe zarośla z niewielkim udziałem innych krzewów jak róża dzika, trzmielina pospolita, głóg jednoszyjkowy, dereń świdwa i szakłak pospolity a także silnie skarlałymi formami niektórych drzew (dąb bezszypułkowy, wiąz pospolity, klon polny). W warstwie runa notowane są zarówno gatunki muraw pannońskich (kostrzewa, rozchodniki, rojowniki) jak i roślinność muraw naskalnych oraz muraw kserotermicznych. Do typowych przedstawicieli występujących w zaroślach należy bylica piołun, bylica polna, ciemiężyk białokwiatowy, lepnica zwisła, pięciornik wiosenny, poziewnik polny i smółka pospolita. W centrum swojego zasięgu (obszar pontyjsko-pannoński) jako gatunki typowe wymienia się także czosnek główkowaty, klon tatarski, migdałowiec karłowaty, szparag lekarski, świdośliwa jajowa i zawilec wielkokwiatowy.

---

Występowanie

Większość muraw i zarośli występuje wspólnie na kilku silnie rozproszonych i izolowanych stanowiskach w Sudetach, głównie w niższych położeniach górskich oraz na pogórzu. Do takowych należą:

Góry Bardzkie. Niewielkie płaty występują na stromych i skalistych zboczach opadających w kierunku Nysy Kłodzkiej w miejscowości Podtynie (na północny-zachód od miejscowości, na lewobrzeżnej skarpie), Młynów (lewobrzeżna skarpa określana jako „Skała Napoleona”, na wschód od zabudowań) oraz w okolicach Barda Śląskiego. Całość chroniona jest w ramach obszaru Natura 2000 Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa oraz w obszarze Góry Bardzkie. Jest to największe znane połacie siedlisk panońskich na terenie Sudetów. W obu stanowiskach występuje mozaika muraw i zarośli.

Pogórze Kaczawskie. Niewielkie płaty występują w szczytowych partiach Ostrzycy, gdzie porastają bazaltowe wychodnie skalne. W stanowisku tym notuje się także rzadką zanokcicę niemiecką. Prawdopodobnie murawy panońskie mogą występować na wielu innych bazaltowych nekach pogórza, gdzie występują odpowiednie warunki siedliskowe. Jednak ze względu na niedawne rozpoznanie tego siedliska, potrzebne są kolejne prace inwentaryzacyjne aby to potwierdzić. Do potencjalnych stanowisk należy m.in. Trupień, Wilcza Góra, Bazaltowa Góra, Krzyżowa Góra, Kozia Góra i Wołek.

Pogórze Wałbrzyskie. Jest to obecnie miejsce o największej liczbie drobnych i silnie rozproszonych płatów, z których najlepiej wykształcone i największe płaty stwierdzono na terenie góry Czyżynki oraz na skarpach w rezerwacie Przełomy pod Książem (m.in. wokół ruin Starego Książa, wokół żółtego szlaku oraz na wschodnich stokach). Mniejsze płaty notowane są także nad wschodnim brzegiem zbiornika Dobromierz oraz na zboczach Koziej Góry i Wieżycy, gdzie jednak siedliska mają charakter zubożony i ulegają zanikowi.

Masyw Ślęży. Siedlisko notowane jest przede wszystkim z rezerwatu Góra Radunia, porastając szczytowe partie oraz południowo-zachodnie stoki w mozaice z murawami kserotermicznymi, przez co wnikają tu liczne gatunki roślin obcych siedliskowo jak czosnek skalny, przetacznik kłosowy, kostrzewa owcza, tymotka Boehmera, goździk kartuzek i rumianek bezpromieniowy. Generalnie siedlisko w rezerwacie w znaczący sposób utraciło swoje cechy. Z tego też powodu zmieniono przebieg szlaku turystycznego wyprowadzając go z obszaru rezerwatu. Działania te mają w znaczący sposób ograniczyć ruch turystyczny stanowiący główne zagrożenie dla muraw muraw poprzez wydeptywanie i rozpalanie ognisk.

Góry Kamienne. Na omawianym paśmie, stwierdzono jedynie siedlisko zarośli okołopanońskich, które występuje na stromych skałach w rezerwacie Kruczy Kamień, gdzie wykształciło prawidłowy skład oraz strukturę. Jest to jednocześnie jedno z największych i najlepiej zachowanych zbiorowisk w obszarze Sudetów, które miejscami tworzy mozaikę z pozostałymi siedliskami jak murawy kserotermiczne i murawy naskalne.

Góry Sowie. Na całym i rozległym obszarze zinwentaryzowano jeden niewielki i skrajnie ubogi płat murawy panońskiej znany z gnejsowej skały Czepiec, zlokalizowanej w przełomowej dolinie Bystrzycy, pomiędzy miejscowościami Olszyniec i Zagórze Śląskie.

---

Murawy i zarośla panońskie mimo bardzo niewielkiego areału nie są ogólnie rzecz ujmują zagrożone a ich stan określany jest przeważnie jako właściwy dla siedliska. Na większości stanowisk stwierdzono prawidłową strukturę oraz występowanie gatunków charakterystycznych (kostrzewa, zanokcica północna, irga zwyczajna). Także perspektywy ochrony określane są jako dobre, głównie ze względu na brak naturalnych
zagrożeń. Sukcesja leśna praktycznie nie występuje ze względu na ciężkie warunki siedliskowe dla drzew. A dzięki słabej dostępność tych siedlisk, nie notuje się także poważniejszych skutków w postaci presji ludzkiej czy niszczenia przez zwierzynę. Także gatunki inwazyjne lub obce siedliskowo są stosunkowo rzadkie i notowane tylko w niektórych płatach (m.in. na Raduni, gdzie murawy praktycznie zatraciły swój prawidłowy układ). Część stanowisk znajduje się w obszarze rezerwatów przyrody (Kruczy Kamień, Ostrzyca Proboszczowicka, Przełomy pod Książem, Góra Radunia) oraz obszarach Natura 2000 (Góry Bardzkie, Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa). Na większości stanowisk obserwuje się trwały charakter zbiorowisk i naturalne pochodzenie (murawy nie wykształciły się dzięki działalności ludzkiej, jak to jest w przypadku wielu siedlisk łąkowych). Dzięki powyższym cechom zalecana jest przede wszystkim ochrona bierna z niewielką ingerencją polegającą na usuwaniu sporadycznie pojawiających się gatunków obcych siedliskowo (świerk, brzoza, rdestowiec). Przyszłość siedlisk panońskich w Polsce nie jest zagrożona, w przeciwieństwie do wielu innych siedlisk, które często wymagają regularnych zabiegów pielęgnacyjnych. Murawy i zarośla mogą spokojnie egzystować i stanowić jedną z prawdziwych perełek Dolnego Śląska.

---