Zbiorowiska Paproci Naskalnych
15 lutego 2018Cenne i bardzo rzadkie zbiorowiska ubogiej roślinności występującej na skałach, urwiskach, szczelinach skalnych i rumowiskach. Występowanie większości siedlisk z zespołów i klas tej roślinności ograniczone jest w Polsce do terenów wyżynnych i górskich z koncentracją stanowisk głównie na terenie Sudetów. Poza tym ekosystem rozproszony jest na terenie pasma Karpat i Wyżyny Małopolskiej.
Zbiorowiska Paproci Naskalnych
Nazwa: Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis, Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacion vandelii
Klasa: Asplenietea rupestria (A. trichomanis)
Rząd: Potentilletalia caulescentis
Androsacetalia vandellii
Kod siedliska: 8210, 8220
Siedliska charakteryzuje bardzo specyficzna budowa, albowiem zasiedlają one przede wszystkim tereny praktycznie pozbawione innej roślinności na obszarach wychodni i ścian skalnych, zarówno naturalnych jak i będących pozostałością po działalności kamieniołomów. Najczęściej gatunki zasiedlają liczne szczeliny i zagłębienia skalne oraz półki o nachyleniu umożliwiającym wytworzenie niewielkiej warstwy podłoża utrzymującego wilgoć. Zależnie od zbiorowiska, roślinność zasiedla skały wylewne, metamorficzne lub osadowe, o odczynie od kwaśnego, poprzez obojętny do zasadowego. Również poziom nasłonecznienia jest bardzo zróżnicowany, od stanowisk o wystawie południowej i stosunkowo dobrze nasłonecznionych (zbiorowiska Potentilletalia caulescentis) po miejsca półcieniste i cieniste lub pozbawione światła dna szczelin skalnych (niektóre zespoły Androsacion vandelii). Również poziom wilgotności jest tutaj bardzo zróżnicowany. Siedliska ze względu na bardzo niewielką zawartość próchnicy lub jego brak charakteryzują się występowaniem gatunków odpornych na susze. Nawet fragmenty położone na cienistych stronach skał muszą borykać się z długotrwałymi suszami i byciem całkowicie uzależnionym od opadów atmosferycznych lub wody skraplającej się z porannych mgieł.
Na terenie Dolnego Śląska wyróżniono dwa rzędy, z czego częstszy jest rząd Androsacetalia vandellii z jedynym zinwentaryzowanym związkiem – Androsacion vandellii. Jest to najważniejsza i dominująca roślinność na Dolnym Śląsku z klasy Asplenietea rupestria, charakteryzująca się występowaniem w postaci kilku zespołów paproci naskalnych skoncentrowanych na terenie Sudetów. Głównie Pogórze Wałbrzyskie, Góry i Pogórze Kaczawskie, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Kamienne, Masyw Ślęży i Góry Opawskie. Siedliska występują na terenach odsłonięć skał bezwapiennych, głównie skały bazaltowe, zieleńce, porfiry, trachybazalty, granity, gnejsy, andezyty i piaskowce. Rośliny wyrastają na cienkich warstwach próchnicy i glebach typu inicjalnego litosolu zalegających w szczelinach skalnych. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Ekosystem odpowiada priorytetowemu siedlisku naturowemu „8220 ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacion vandelii„.
Roślinność naczyniowa zdominowana jest przez liczne gatunki paproci, przede wszystkim z rodzaju zanokcica (Asplenium sp.) oraz w niektórych siedliskach przez paprotkę zwyczajną, paprotnicę kruchą, nerecznicę austriacką i włosocienia delikatnego. Oprócz paproci notuje się także gatunki roślin naskalnych jak kostrzewa blada, jastrzębiec blady, rozchodnik wielki czy dzwonek okręgłolistny. Warstwa mszaków i porostów jest dobrze rozwinięta i składa się z mozaiki wielu gatunków, zależnie od rodzaju skały i warunków wodno-świetlnych, m.in. skrzydlik grzebieniasty, płonnik włosisty, rokiet cyprysowy, zęboróg czerwonawy, szmotłoch prostolistny, kruszownica szorstwa, tarczownica skalna, płonnik strojny, borześlad zwisły i widłoząb miotłowy. Ze względu na występowanie skał w różnego rodzaju siedliskach (żyzne lub acydofilne lasy liściaste, murawy kserotermiczne, bory świerkowe) istnieje cały wachlarz roślin, które częściowo wnikają na siedliska naskalne tworząc mozaikę różnych fitocenoz.
Związek reprezentowany jest przez szereg związków i zbiorowisk, z czego najważniejsze na Dolnym Śląsku jest:
- zespół zanokcicy północnej i ciemnej (Asplenietum septentrionali-adianti-nigri)
- zespół zanokcicy klinowatej (Asplenietum cuneifolii)
- zbiorowisko zanokcicy skalnej i zanokcicy północnej (Asplenium trichomanes-Asplenium septentrionale)
W systemie Natura 2000 dodatkowo wyróżniono:
- zespół paprotki pospolitej i rokietu cyprysowego (Hypno–Polypodietum)
- zespół zanokcicy skalne i paprotki pospolitej (Asplenio-Polypodietum)
- zbiorowisko włosocienia delikatnego (Pseudotaxiphyllum elegans-Trichomanes speciosum)
- zbiorowisko z nerecznicą austriacką (Dryopteris dilatata)
Potentilletalia caulescentis, jest to drugie zbiorowisko o znacznie mniejszym areale występowania na Dolnym Śląsku, którego bardziej zróżnicowane płaty występują głównie na Ziemi Kłodzkiej i w Górach Kaczawskich. Poza terenem Dolnego Śląska najwięcej stanowisk, o bogatszym składzie gatunkowym, stwierdzono przede wszystkim w Małopolsce (Jura Krakowsko-Częstochowska, Krakowskie Dolinki, Tatry, Pieniny, Ponidzie). Jest to szereg siedlisk obejmujących roślinność zasiedlającą ściany kamieniołomów i półkach skalnych o silnym nachyleniu (większym niż 70°), głównie o południowej wystawie, w miejscach występowania skał zawierających węglan wapnia, m.in. skały wapienne, margle, dolomity, często także marmury i wapniste piaskowce. Najczęściej tworzą bardzo niewielkie płaty na izolowanych skałach i ostańcach. W wielu miejscach graniczą lub tworzą mozaikę z innymi zbiorowiskami muraw naskalnych lub nawapiennymi murawami wysokogórskimi. Wyrastają na cienkich warstwach próchnicy i glebach typu inicjalnego litosolu zalegających w szczelinach skalnych. Roślinność naczyniowa często rośnie bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Siedlisko odpowiada priorytetowemu siedlisku naturowemu „8210 Wapienne ściany skalne ze zbiorowiskami Potentilletalia caulescentis”
Roślinność naczyniowa zdominowana jest przez liczne gatunki paproci, przede wszystkim z rodzaju zanokcica (Asplenium) oraz w niektórych siedliskach przez języcznika zwyczajnego, paprotkę zwyczajną, paprotnicę kruchą i zachyłkę Roberta. Oprócz paproci notuje się także gatunki roślin naskalnych jak bodziszek cuchnący, porzeczka agrest, czerniec gronkowy, buk zwyczajny i rzeżusznik piaskowy. Warstwa mszaków i porostów jest umiarkowanie rozwinięta i składa się z mozaiki gatunków kalcyfilnych, zależnie od rodzaju skały i warunków wodno-świetlnych, m.in. pędzlik murowy, miechera spłaszczona, miechera kędzierzawa, grzebieniowiec piórkowaty. Ze względu na występowanie skał w różnego rodzaju siedliskach (żyzne lub acydofilne lasy liściaste, murawy kserotermiczne, bory świerkowe) istnieje cały wachlarz roślin, które częściowo wnikają na siedliska naskalne tworząc mozaikę różnych fitocenoz.
Związek reprezentowany jest przez szereg związków i zbiorowisk, z czego najważniejsze na Dolnym Śląsku jest:
- zespół zanokcicy skalnej i murowej (Asplenietum trichomano-rutae-murariae) ze związku Potentillion cauliescentis
- zespół zanokcicy zielonej i paprotnicy (Asplenio viridis-Cystopteridetum), ze związku Cystopteridion
W systemie Natura 2000 dodatkowo wyróżniono m.in.
- zespół języcznika pospolitego (Asplenio-Phyllidetum scolopendrii)
- zespół paprotki pospolitej i grzebieniowca piórkowatego (Ctenidio-Polypodietum)
Występowanie
Masyw Ślęży: teren stanowi jeden z najważniejszych regionów z występowaniem siedliska 8220 wraz z rzadkimi i chronionymi gatunkami zanokcic serpentynowych. Siedlisko rozlokowane jest na całym masywie oraz jego wzgórzach rozchodzących się w kierunkach zachodnim (Wzgórza Kiełczyńskie) i wschodnim (Wzgórza Oleszeńskie), głównie w nieczynnych wyrobiskach i kamieniołomach. Największe i najważniejsze płaty objęte są ochroną w postaci rezerwatów przyrody (Góra Radunia, Góra Ślęża) lub jako seria użytków ekologicznych. Wiele mniejszych płatów jest usianych głównie na południowych zboczach. Ze względu na powierzchnię nie są one często brane pod uwagę w ramach inwentaryzacji siedlisk Natura 2000. Do ważniejszych stanowisk (poza rezerwatami) należą: Gozdnik, Przemiłów, Winna Góra, Glinica, Kamienny Grzbiet i Wzgórza Kiełczyńskie.
Góry i Pogórze Kaczawskie: Stanowi obok Masywu Ślęży najważniejszy region z występowaniem siedlisk naskalnych, zarówno wapiennych jak i o odczynie kwaśnym. Siedlisko 8210 jest znacznie częstsze w części górskiej. Stwierdzone m.in. na terenie nieczynnych kamieniołomów (Miłek, Mysłów-Sobocin, Nowe Rochowice, Bukowa Góra oraz wyłączone z wydobycia fragmenty kamieniołomu na górze Połom. Poza tym występuje licznie na naturalnych wychodniach skalnych na zboczach Miłka, Bukowej Góry, Bielicy, Rochowickiej Skały i Maślaka. Siedlisko 8220 jest znacznie rzadsze i stwierdzone tylko w obrębie góry Popiel i Wielisławki.
Pogórze stanowi główne miejsce występowania płatów siedliska 8220, rozsianych głównie w południowej i wschodniej części, znacznie rzadziej występuje w regionach północnych i zachodnich. Do największych wystąpień należą płaty w Dolinie Jawronika (m.in. Lisi Język, Paprotnik, Skała Elfów) a także na terenie rezerwatów Wąwóz Lipa, Wąwóz Siedmicki, Nad Groblą, Ostrzyca Proboszczowicka, Wilcza Góra. Poza tym zidentyfikowano siedlisko na terenie Panieńskich Skał, Karczmarza, wąwozu Nysy Szalonej w okolicach Grobli, Wilczej Jamy, bezimiennego wzgórza koło Swarnej i Krucza Skała koło Złotoryi.
Góry Sowie i Bardzkie: na terenie obu pasm górskich lokalizuje się przede wszystkim siedlisko 8210, głównie w obrębie stanowisk Lubachów, Michałkowa, pod zamkiem Grodno, Przygórze, północne i południowe brzegi zbiornika Bystrzyckiego, Grochowa Góra, Lisiura, Stawna Góra, Janowiec i przełom Nysy na wysokości Barda. Na terenie Gór Sowich występuje bardzo wiele stanowisk jednak są one w dużym rozproszeniu, głównie w na bezimiennych wzgórzach i zboczach okalających Kamionki. Siedlisko 8810 jest znacznie rzadsze i stwierdzone do tej pory tylko w okolicach miejscowości Zdanów.
Masyw Śnieżnika: na masywie zlokalizowane jest przede wszystkim siedlisko 8210, głównie w obrębie nieczynnych kamieniołomów i licznych wychodni skalnych, m.in. kamieniołomy w Dolinie Kleśnicy koło Kletna (zarówno mniejszy w obrębie rezerwatu Jaskinia Niedźwiedzia, jak i większy określany jako Kletno II) oraz wzgórza w paśmie Krowiarek (Wapniarka, Słupiec, Kamiennik, Ostróg), gdzie liczne i drobne płaty rozlokowane są na wielu górach, głównie w płatach żyznych buczyn i buczyn storczykowych. Krowiarki stanowią jeden z 4 obszarów kluczowych dla zachowania siedliska w Polsce południowo-zachodniej. Siedlisko 8220 jest znacznie rzadsze i stwierdzone do tej pory m.in. na terenie nieczynnego wyrobiska Rogóżka, gdzie wytworzyło się specyficzne siedlisko albowiem roślinność porasta płaty na silnie przekrystalizowanych marmurach.
Góry Kamienne: Siedlisko 8220 występuje na pojedynczych stanowiskach głównie w obrębie rezerwatu Kruczy Kamień oraz na skałach w okolicach Mieroszowa i Unisławia.
Góry Stołowe: na terenie gór lokalizuje się przede wszystkim siedlisko 8210, m.in. Jar Zidowki koło Jeżowic, Kozi Potok, Rogowa Kopa, oraz pojedyncze wystąpienia wzdłuż potoku Czermnica. Siedlisko 8220 jest znacznie rzadsze i na chwilę obecną zidentyfikowano jedno stanowisko na Czartowskiej Skale w dolinie Czermnicy.
Inne regiony: Siedlisko 8220: Czarne Urwisko koło Lutyni, Orłowiec i Chwalisław (Góry Złote), Hucianka, Porwaki Żerkowice i Dolina Kamienicy (Pogórze Izerskie), okolice Dobromierz, Czyżynki i przełomów Przełcznicy (Pogórze Wałbrzyskie). Siedlisko 8210: liczne pojedyncze stanowiska wzdłuż doliny Bystrzycy Dusznickiej (Góry Orlickie) a także Grzywacz i Gomoła (Pogórze Orlickie).
Obszary Chronione
Wiele płatów chronionych jest na terenie rezerwatów przyrody m.in. Buczyna Storczykowa na Białych Skałach, Góra Miłek, Góra Radunia, Góra Ślęża, Jaskinia Niedźwiedzia, Kruczy Kamień, Nad Groblą, Ostrzyca Proboszczowicka, Przełomy Pełcznicy, Wąwóz Lipa, Wąwóz Myśliborski, Wąwóz Siedmicki, Wilcza Góra, Wodospad Wilczki. W rezerwacie Skałki Stoleckie siedlisko zanikło.
Niewielkie obszary objęte są ochroną także w postaci użytków ekologicznych: Stanowiska Paproci Serpentynowych w Masywie Ślęży i Rogóżka w Paśmie Krowiarek.
Najwięcej stanowisk notuje się na OOŚ Natura 2000, gdzie siedliska występują prawie we wszystkich obszarach ostoi wyznaczonych na terenie pasma Sudetów. Do najistotniejszych należą: Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika, Pasmo Krowiarki, Góry i Pogórze Kaczawskie, Góry Krucze, Góry Bardzkie, Ostoja Nietoperzy Gór Sowich, Góry Stołowe, Żerkowice-Skała, Wzgórza Kiełczyńskie, Masyw Ślęży, Ostrzyca Proboszczowicka, Panieńskie Skały, Przełomy Pełcznicy pod Książem, Dobromierz.
