Biała Marianna
31 stycznia 2019Jeszcze do niedawna góra Krzyżnik była czynnie działającym kamieniołomem wydobywającym słynny w regionie marmur zwany Białą Marianną. Dziś jest to najmłodszy obszar chroniony na Ziemi Kłodzkiej, na którym możemy spotkać mnogość siedlisk z wieloma rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin, jak choćby storczyki, goryczki, lilie i paprotniki.
Data utworzenia: 2018
Powierzchnia: 46 ha
Powiat: Kłodzki
Gmina: Stronie Śl.
Nadleśnictwo: Lądek Zdrój
Położenie: Użytek obejmuje większą część góry Krzyżnik (710 m n.p.m.), która jest zlokalizowana jako ostatnie wzniesienie odchodzące na północny-wschód od Żmijowca w Masywie Śnieżnika, będącym regionem Sudetów Wschodnich. Górę od pozostałych części masywu oddzielają doliny rzeki Morawki od wschodu i Siennej Wody od północy. Sam użytek zajmuje tylko część góry, dokładniej szczytowe partie wraz z północnymi, zachodnimi i południowymi stokami, obejmując wszystkie nieczynne już kamieniołomy i wyrobiska marmuru. Ochroną nie został objęty jedynie wschodni fragment. W bezpośrednim sąsiedztwie leży miejscowość Stronie Śl. i Stronie Śl.-Wieś. Część użytku obejmuje oddział leśny 1 nadleśnictwa Lądek Zdrój.
Budowa: Góra wyróżnia się bogatymi złożami metamorficznych skał, głównie wapiennych i dolomitowych skał serii strońskiej, które były tu wydobywane od kilku wieków, jednak dopiero od XIX wieku rozpoczęto wydobycie na większą skalę. Złoża zlokalizowane na Krzyżniku określane są jako drobno- i średnioziarniste marmury kalcytowe o bardzo wysokiej jakości, charakteryzującej się 90% zawartością czystego węglanu wapnia, przy jednocześnie niskim poziomie tlenku magnezu (poniżej 1%). Jakościowo marmury te porównywane są do sławnych marmurów karraryjskich, które oprócz wyglądu cechuje wysoka odporność na wietrzenie. Marmur wydobywany na Krzyżniku nazwano Białą Marianną, na cześć byłej właścicielki wielu dóbr i terenów leśnych na Ziemi Kłodzkiej – księżnej Marianny Orańskiej. Tutejszy surowiec stanowi szlachetną odmianę o śnieżnobiałym kolorze. W części podszczytowej marmur posiadał inne zabarwienie w kolorze szaro-zielonkawym i różowym, powodowanym wtrąceniem się od minerałów kontaktowych i związków żelaza, stąd wydobywane tutaj marmury nazywano Zielona Marianna i Różowa Marianna. Miejscami skały przechodzą w złoża kwarcowych skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych o barwie szarej, brunatnej lub szarawo-niebieskawej. Łupki łyszczykowe stanowią główną skałę budulcową góry, która występuje na niższych partiach oraz wschodnich i południowych zboczach. W samych łupkach stwierdzono podrzędne soczewki i ławice kwarcytów oraz łupków grafitowych. Pozostałe skały metamorficzne odnotowane na Krzyżniku to amfibolity, budujące wierzchołek góry i gnejsy z soczewami marmuru.
Sama góra posiada stosunkowo kopulasty kształt o łagodnych zboczach. Ze względu na bogate złoża, duża jej część uległa przemianom na wskutek wielowiekowej działalności górniczej. W największym kamieniołomie o nazwie Biała Marianna rozpoczęto wydobycie około 1840 r., i objęło ono północno-zachodnie zbocza, gdzie wydobycie podeszło niemal pod sam wierzchołek góry. Rozległa niecka kamieniołomu tworzy dwie kondygnacje, na których można zaobserwować warstwy o kilkumetrowej miąższości z widocznymi przesunięciami warstw, w postaci tzw. fałdów obalonych, gdzie różnice amplitudy dochodzą do kilku metrów. Obecnie jest to teren zarastający roślinnością pionierską i segetalną, a miejscami także roślinnością wodno-błotną, jako że na nieprzepuszczalnej skale utworzyły się liczne zbiorniki wodne. Innymi kamieniołomami jest kamieniołom Juliana i Krzyżnik. Na północnych stokach występują duże hałdy rumoszu skalnego, które są widoczne z najbliższej okolicy. We wsi u podnóża góry istniały Strońskie Zakłady Kamienia Budowlanego, które przerabiały marmur i inne kruszce. Sama jakość marmuru była wysoko ceniona, dzięki czemu użyto go do dekorowania elementów na wielu reprezentatywnych budynkach, m.in. wykorzystywano marmur do dekoracji wnętrz pałacu w Kamieńcu Ząbkowickim, oraz w licznych gmachach w Warszawie: Pałac Kultury i Nauki, Sejm, Filharmonię Narodową, Teatr Wielki i Dworzec Centralny.
Roślinność: Stosunkowo bogata ze względu na wapienne podłoże. Pierwotnie tereny porastały lasy bukowe, obecnie silnie przekształcone i zdegradowane na wskutek działalności kamieniołomów i gospodarki leśnej, która mocno zniekształciła skład gatunkowy lasów poprzez masowe sadzenie drzew iglastych, głównie świerka. Wśród siedliska dominującego należy żyzna buczyna sudecka (Dentario enneaphylli-Fagetum) porastająca płatami stoki południowe i wschodnie. Drzewostan buduje głównie buk zwyczajny z dużym udziałem klonu jawora, klonu zwyczajnego i świerka pospolitego będącego efektem sztucznych nasadzeń. W runie leśnym notuje się liczną wczesnowiosenną florę jak przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, szczyr trwały, marzanka wonna oraz inne gatunki (lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, podkolan biały, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko).
Do najcenniejszych zbiorowisk należą siedliska terenów otwartych, w tym murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) występujące na obszarze dawnego wyciągu oraz na półkach skalnych wyrobisk. Wśród roślinności można wyróżnić liczne storczykowate (gółka długoostrogowa, listera jajowata, storczyk męski) a także inne gatunki jak dziewięćsił bezłodygowy, babka pośrednia, krzyżownice, chabry i driakiew żółta. Poza tym na porzuconych terenach górniczych wkracza roślinność pionierska, w postaci bardzo bogatej flory mszaków i wątrobowców ale także licznych drzewek brzozy brodawkowatej, wierzb, bzów, głogów i tarniny. Szata roślinna jest dopiero w początkowych stadiach sukcesji i ulega stałym przemianom polegającym na wycofywaniu się gatunków pionierskich z fragmentów od dawna nieużytkowanych i wkraczaniu kolejnych faz roślinności.
Jednym z ciekawszych siedlisk są zbiorniki wodne porośnięte roślinnością wodno-błotną, które powstały w nieckach kamieniołomu na nieprzepuszczalnym, skalnym podłożu. Do najważniejszych nalezą górskie młaki zasadowe z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae z bogatą populacją rzadkiego gatunku. Jest nim skrzyp pstry, który posiada tutaj jedno z kilku znanych stanowisk na Dolnym Śląsku. Wokół zbiorników, oprócz wymienionego skrzypu, notuje się stosunkowo pospolite gatunki jak żabieniec babka-wodna, przetacznik bobowniczek. pałka szerokolistna. W większej odległości od zbiornika spotykane są kukułki Fuchsa, wierzbownice i świetliki. W samym zbiorniku występują zbiorowiska roślin przeważnie zanurzonych i zakorzenionych na dnie ze związku Potamion. W siedlisku tym, odkryto bardzo rzadką rdestnicę drobną, gatunek o statusie bliskim zagrożenia, która na Dolnym Śląsku notowana była tylko z Pogórza Izerskiego i Borów Dolnośląskich.
Fauna: Stosunkowo bogata. Mimo wielowiekowej eksploracji tego terenu zachowała się tu wciąż bogata fauna, wśród której na szczególną uwagę zasługuje hiropterofauna. W tutejszych lasach oraz jaskiniach stwierdzono występowanie takich nietoperzy jak nocek łydkonosy, podkowiec mały, mopek, nocek orzęsiony i nocek duży. Wśród ornitofauny stwierdzono wiele gatunków ptaków z czego najważniejsze to świerszczak, świergotek łąkowy, sieweczka rzeczna, derkacz, krogulec i jastrząb. Tereny kamieniołomów stanowią cenne miejsce rozrodu i bytowania termofilnych gatunków owadów oraz gadów, w tym żmii zygzakowatej.
Wrażenia osobiste: Umiarkowane. Jest to teren bardzo na uboczu a jednak doskonale widoczny. Stanowi on bowiem jeden z głównych obiektów w panoramie gór, gdy jedzie się ze Stronia Śląskiego w kierunku Kletna. Rozpościera się tu piękna panorama na dolinę Morawki oraz okoliczne szczyty z Krzyżnikiem w roli głównej. Widać wtedy stronę wschodnią z dawnym wyciągiem narciarskim. Sama góra jest praktycznie niewykorzystana turystycznie. Głównym powodem była ciągła aktywność górnicza, która zakończyła się dopiero w I dekadzie XXI wieku. Na chwilę obecną powołano użytek ekologiczny, będący drugim tego typu obiektem na całej Ziemi Kłodzkiej. Pierwszym była Rogóżka, powołana 2 lata wcześniej przez tą samą gminę. Miejsce jest mało znane i mało odwiedzanie. Nie ma tu wytyczonych szlaków ani ścieżek dydaktycznych a jedynie na wpół dzikie, wydeptane ścieżki oraz drogi zarastające z powodu braku użytkowania. Najciekawszym fragmentem jest kamieniołom Biała Marianna, gdzie można obserwować poszczególne etapy sukcesji oraz rzadkie rośliny wodno-błotne. Jest to interesujący przystanek na drodze do śnieżnickiej perły przyrodniczej jakim jest Jaskinia Niedźwiedzia i Śnieżnik Kłodzki. Krzyżnik nie jest rezerwatem przyrody i można po nim chodzić swobodnie, uważając jedynie na bezpieczeństwo gdy zwiedza się nieczynne kamieniołomy.
Informacje praktyczne:
- dogodny dojazd, górę od północy i wschodu okalają lokalne drogi, z których można bardzo łatwo dostać się na górę
- teren o różnym stopniu trudności, miejscami są fragmenty płaskie lub o lekkim nachyleniu, jednak zdarzają się też obszary o stromych i wysokich zboczach. Należy także zachować szczególną ostrożność w czasie zwiedzania kamieniołomów. Jest to teren niezagospodarowany więc brakuje tu szlaków, barierek i innej infrastruktury ułatwiającej poruszanie się
- w niedalekiej okolicy znajduje się drugi użytek ekologiczny Rogóżka, jednak dojazd autem pomiędzy użytkami jest kłopotliwy. W linii prostej jest to ok 3 km, jednak nie ma połączenia drogowego. Najbliższa trasa prowadzi przez Stronie Śl. -> Lądek-Zdrój -> Konradów.
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj-lipiec (storczyki i inne ciekawe rośliny)
Bibliografia:
- Borycza R., Michalik R. 2005. Program Ochrony Środowiska Gminy Stronie Śląskie. REGIOPLAN sp. z o.o
- Krajewski P., Raszka B. 2011. Śnieżnicki Park Krajobrazowy. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu
- Marek A., Wiśniewska A. 2017. Wykorzystanie geoturystyczne kamieniołomów Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 19. Zeszyt 52 / 3 / 2017 1
- Oberc J. 1963. Tektonika wapieni w Stroniu Śląskim. Zakład Geologii Dynamicznej UWr.
- Dokumentacja Zadań Planu Ochrony Obszaru Natura 2000 Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika PLH020016 w województwie dolnośląskim. Warszawa sierpień 2013
- Słownik geografii turystycznej Sudetów. Marek Staffa (redakcja). T. 16: Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1993
- Reczyńska K. 2017. Nowe stanowisko skrzypu pstrego Equisetum variegatum Schleich. ex Weber & Mohr w Masywie Śnieżnika (Sudety Wschodnie). Przyroda Sudetów t. 20(2017); 13-17
- Uchwała Nr XXIII/221/04 Rady Miejskiej w Stroniu Śląskim z dnia 08 listopada 2004 r. w sprawie przyjęcia „Strategii rozwoju Gminy Stronie Śląskie”
- Uchwała nr XLVIII/311/18 Rady Miejskiej Stronia Śląskiego z dnia 27 lutego 2018 r. w sprawie ustanowienia użytku ekologicznego „Biała Marianna”.