Bukowa Góra koło Grudna
23 listopada 2017Niewielka ale bardzo cenna góra zlokalizowana w małej wsi na odludziu. Miejsce występowania wielu cennych siedlisk (żyzne buczyny, murawy kserotermiczne) z ogromną liczbą rzadkich i chronionych gatunków, których liczba maleje z roku na rok. Wszystko dzięki nieracjonalnej gospodarce leśnej, systematycznie niszczącej każdy element przyrodniczy Bukowej Góry … niedoszłego rezerwatu przyrody.
Typ ochrony: leśny, florystyczny
Data utworzenia: projektowany
Powierzchnia: ok.18,5 ha
Powiat: jaworski
Gmina: Bolków
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie: Niewielka góra osiągająca 429 m n.p.m., położona jest w północno-wschodniej części Grzbietu Wschodniego Gór Kaczawskich w Sudetach Zachodnich, pomiędzy miejscowością Grudno i Jastrowiec. Od wschodu i północy szczyt okala niewielki strumień o nazwie Świekotka, od południa granicę wyznacza gminna droga. Całość obejmuje oddział 60 nadleśnictwa Jawor.
Budowa: Góra zbudowana jest głownie z osadowych staropaleozoicznych skał metamorficznych (prawdopodobnie pochodzenia kambryjskiego), głównie marmurów takich jak skały kalcytowe i dolomitowe. Ślady ich wydobycia można spotkać w północnej części wzniesienia, gdzie znajduje się obszerny „kocioł” oraz ruiny wapiennika, służącego do wypalania wapna oraz skał wapiennych i uzyskiwania wapna palonego. Całość góry na zaokrąglony kształt o stosunkowo stromo opadających zboczach północnych i zachodnich oraz łagodnych stokach wschodnich i południowych. Część stoków poprzecinana jest niewielkimi dolinkami gromadzącymi rumosz skalny. Na wielu z nich występują liczne wychodnie skalne, niektóre osiągające nawet 20 m wysokości.
Flora: Pierwotnie bardzo bogata, składająca się z licznych chronionych i rzadkich roślin, głównie wapieniolubnych gatunków leśnych i kserotermicznych. Większość góry porastają liczne formy lasów bukowych, m.in. rzadka na Dolnym Śląsku ciepłolubna buczyna storczykowa i żyzna buczyna sudecka. W środkowej części rośnie sztucznie wprowadzona świerczyna z domieszką sosny i dębu.
Największe płaty występujące w zachodniej części stanowi kwaśna buczyna sudecka (Luzulo luzuloidis-Fagetum), porastając większą część góry na glebach typu rędziny właściwej. Drzewostan jest prawie jednogatunkowy, składający się z dorodnych okazów buka pospolitego, któremu towarzyszą pojedyncze okazy innych drzew. Podszyt budują głównie młode drzewka bukowe a także zakrzewienia jeżyny dolnośląskiej, maliny właściwej i jeżyna Bellardiego. Runo leśne oraz warstwa podszytu charakteryzuje dużym bogactwem pod względem gatunkowym oraz jest gęsto porośnięte roślinnością, głównie młodym podrostem bukowym oraz innymi gatunkami roślin jak starzec Fuchsa, jastrzębiec leśny, jastrzębiec sabaudzki, konwalijka dwulistna i wiechlina gajowa. Siedlisko jest stosunkowo bogate jak na kwaśną buczynę co nie jest typowe dla tego ekosystemu. Głównym powodem takie stanu jest powszechne występowanie wapienia i sąsiadujących żyznych buczyn, z których przedostają się liczne gatunki roślin. W szczytowych fragmentach wzniesienia, gdzie drzewostan jest rzadszy, można napotkać liczne chronione rośliny, m.in. buławnik wielkokwiatowy, kruszczyk szerokolistny, lilia złotogłów, przylaszczka pospolita, kopytnik pospolity i miodownik melistowaty. Mniejszy obszar zajmuje żyzna buczyna sudecka (Dentario enneaphylli-Fagetum), tworząca miejscami mozaikę z pozostałymi siedliskami bukowymi o ciężkich do wyodrębnienia granicach. Siedlisko stwierdzono głównie w części północno-wschodniej oraz południowej, na stosunkowo stromych zboczach z wykształconą glebą typu rędziny brunatnej. Drzewostan zbudowany jest z z dorodnych i wiekowych okazów buka pospolitego a także lipy drobnolistnej, klonu jaworu, grabu pospolitego i dębu szypułkowego. Podszyt jest zdominowany przez młody podrost bukowy z pojedynczymi okazami trzmieliny i głogu, który miejscami występuje w większych grupach. Runo żyznej buczyny należy do najbogatszych florystycznie w całym masywie, gdzie licznie notowane są gatunki stosunkowo pospolite jak gajowiec żółty, gwiazdnica wielkokwiatowa, kopytnik pospolity, groszek wiosenny, konwalia majowa, orlik pospolity, przylaszczka pospolita, szczyr trwały, żywiec bulwkowaty, żywiec dziewięciolistny, zawilec gajowy i zawilec żółty. Miejscami występują gatunki rzadkie i chronione jak parzydło leśne, lilia złotogłów, kruszczyk szerokolistny, orlik pospolity i wawrzynek wilczełyko. Cechą charakterystyczną jest występowanie marzanki wonnej oraz żywca dziewięciolistnego w formie rozległych płatów porastających całe zbocza.
Najcenniejszym zbiorowiskiem leśnym jest zbiorowisko ciepłolubnej buczyny storczykowej z zespołu Carici-Fagetum. Porasta ona szczytowe partie Bukowej Góry na płytkich glebach z bardzo dużym udziałem rumoszu wapiennego, który miejscami pokrywa ponad 50% powierzchni stoków. Drzewostan tworzony jest głównie z buka pospolitego z domieszką klonu jawora i dębu szypułkowego, w tym wiele okazów o wymiarach pomnikowych. Miejscami występują też drzewa iglaste stanowiące efekt dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest dobrze rozwinięta z licznymi krzewami leszczyny pospolitej, derenia świdwy, młodych okazów buka oraz rzadkiej i chronionej kłokoczki południowej, dla której jest to jedno z kilku stanowisk Górach Kaczawskich. Populacja kłokoczki obejmuje 20-kilka okazałych krzewów o wysokościach ponad 1,5 m i kilkadziesiąt mniejszych krzewinek. Bogate runo zawiera kilkanaście rzadkich i cennych taksonów jak buławnik mieczolistny, buławnik wielkokwiatowy, listera jajowata, podkolan biały, przylaszczka pospolita, konwalia majowa, kopytnik pospolity, lilia złotogłów, czerniec gronkowy, żywiec bulwiasty, wawrzynek wilczełyko i gnieźnik leśny. Część opracowań wymienia także obuwika pospolitego i buławnika czerwonego, jednak nie jest to dostatecznie potwierdzone, jako że niektóre opracowania wymieniają to stanowisko jako wymarłe a inne jako dalej istniejące.
Pierwotnie w szczytowej części góry występowały kserotermiczne murawy Onobrychido viciifoliae-Brometum erecti z licznymi taksonami ciepłolubnymi (termofilnymi), które obecnie prawdopodobnie w większości wyginęły na Bukowe Górze. Są to m.in. goryczuszka orzęsiona, kruszczyk Muellera i zaraza bladokwiatowa (pojedyncze osobniki można napotkać przy asfaltowej drodze okalającej górę). Niestety obecnie teren ten został w większości przekształcony. Ziemię zaorano i zasadzono młode drzewka, głównie świerki, sosny, buki i dęby. Prawdopodobnie zniszczono bezpowrotnie jeden z najcenniejszych terenów w Górach Kaczawskich. Na razie brak jest planów renaturyzacji muraw. W miejscach z niewielkim prześwitem oraz wzdłuż ścieżek zachowały się drobne, bardzo niewielkie populacje kilku ostatnich gatunków jakie zasiedlały niszczone obecnie murawy. Chodzi tu m.in. o gółkę długoostrogową, babkę pośrednią i miodownika melisowatego.
Do ważnych siedlisk o stosunkowo niewielkiej powierzchni należą ciepłolubne zarośla ze związku Berberidion, które występują w formie wąskiego pasa okalającego nasłonecznione ściany kamieniołomu o wystawie południowej i zachodniej. Zbiorowisko to wykształciło się na cienkiej warstwie próchnicy zgromadzonej w zagłębieniach oraz szczelinach na skałach dolomitowych. Roślinność jest bardzo bogata jak na tak małą powierzchnię, gdzie dominują głównie krzewy z gatunku berberys zwyczajny, irga pospolita, róża rdzawa, ligustr pospolity oraz głóg dwuszyjkowy i szakłak pospolity. W warstwie runa występuje mozaika gatunków wapieniolubnych i kserotermicznych, głównie przenikających z sąsiednich siedlisk. Do najważniejszych należy piaskowiec macierzankowy, dziewięćsił pospolity, len przeczyszczający, oleśnik górski, pięciornik górski i krwiściąg mniejszy. Wśród roślin rzadkich oraz chronionych występują pojedyncze kępy przywrotnika kosmatego, ożanki pierzastosiecznej oraz fiołka skalnego. Ściany kamieniołomu porośnięte są przez rzadką roślinność naskalną ze zbiorowiska Potentilletalia caulescentis, które notuje się na skałach o silny nachyleniu. W wielu miejscach graniczą lub tworzą mozaikę z innymi zbiorowiskami muraw naskalnych lub nawapiennymi murawami wysokogórskimi. Wyrastają na cienkich warstwach próchnicy i glebach typu inicjalnego litosolu zalegających w szczelinach skalnych. Wśród ciekawszych gatunków notuje się tutaj zanokcicę północną, zanokcicę murową, paprotkę zwyczajną, bodziszka cuchnącego i wierzbownicę górską oraz miejscami krzewy jarzębiny, która często wyrasta w szczelinach skalnych.
- Buławnik czerwony (Cephalanthera rubra), pierwotnie lokalizowany w trzech subpopulacjach w środkowej i zachodniej części. Nieodnotowany od wielu lat, stanowisko prawdopodobnie wymarłe.
- Buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium), kilkaset osobników rosnących w kilkunastu subpopulacjach na terenie całej góry. Najwięcej jest w środkowej i zachodniej części, obok listery jest to najpospolitszy storczyk na tym terenie.
- Kłokoczka południowa (Staphylea pinnata), jeden z najrzadszych krzewów na Dolnym Śląsku, którego główny areał występowania w regionie przypada na Góry Kaczawskie. Na omawianym terenie występuje w jasnych fragmentach na granicy lasu w środkowej części góry.
- Kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine), wiele osobników rozsianych pojedynczo na terenie wszystkich leśnych ekosystemów góry. Jest to obecnie jedyny kruszczyk, którego obecność nie jest zagrożona. Pozostałe dwa gatunki i mieszaniec (kruszczyk rdzawoczerwony, k. Muellera i k. Schmalhausena) są bardzo rzadkie, pojedyncze osobniki występują w buczynie storczykowej na wychodniach skalnych oraz na skraju zwartego drzewostanu.
- Listera jajowata (Listera opata), kilkaset osobników rosnących głównie we wschodniej części na terenie storczykowej buczyny karpackiej (Carici-Fagetum) oraz w centralnej części góry. Jest to najpospolitszy gatunek storczyka występujący na Bukowej Górze.
- Łuskiewnik różowy (Lathraea squamaria), niewielkie populacje występują w płatach żyznej buczyny sudeckiej, zarówno na stromych stokach jak i płaskich powierzchniach północno-wschodniej części góry.
- Miodownik melisowaty (Melittis melissophyllum), kilkadziesiąt osobników rośnie w prześwietleniach pozostałych po zniszczonej murawie na szczycie góry. Prawdopodobnie, przy postępującej sukcesji leśnej, gatunek ten będzie w odwrocie, podobnie jak to było z zarazą bladokwiatową, która obecnie zanikła i rośnie naokoło Bukowej Góry.
- Obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), pierwotnie odnotowywany w centralnej części góry, w dwóch subpopulacjach. Obecnie nie jest potwierdzony. Prawdopodobnie występują pojedyncze pędy w części siedlisk bukowych.
- Żywiec dziewięciolistny (Dentaria eneaphyllos), jedna z najczęstszych roślin runa leśnego, której stosunkowo duże płaty porastają północno-środkowe obszary góry w płacie żyznej buczyny sudeckiej, na wschód od kotła po kamieniołomie.
Grzyby: Mykoflora projektowanego rezerwatu nigdy nie była inwentaryzowana, jednak mimo to na obszarze góry występuje duże bogactwo grzybów wapieniolubnych związanych z lasami bukowymi. Na stokach północnych można spotkać rzadką i chronią koronicę ozdobną, która w dogodnych latach tworzy nawet ponad setkę owocników, na stokach towarzyszą jej liczne gatunki kustrzebek i piestrzenic. W podszczytowych partiach na żyznym i bogatym w grubą warstwę ściółki runie leśnym występuje bardzo rzadki gatunek borowika, borowik szatański. Gatunek do tej pory podawany tylko z niedalekiego Masywu Miłka z tamtejszego rezerwatu przyrody. Na Bukowej Górze posiada populację liczącą kilkadziesiąt owocników, w tym owocniki formy ksantolidalnej (Rubroboletus satanas f. crataegi) charakteryzującej się brakiem czerwonego barwnika, co może utrudniać jego identyfikację. Z innych gatunków borowikowatych na Bukowej występuje borowik ponury i borowik korzeniasty a także stosunkowo pospolity borowik ceglastopory.
Fauna: Stosunkowo bogata, zbliżona do fauny otaczających gór i wzniesień jako że Bukowa Góra stanowi fragment większego kompleksu leśnego rozciągającego się na południe od niej. W miarę często można spotkać liczne drobne ssaki takie jak nornica ruda, jeż, popielica i ryjówki. Poza tym na Bukową Górę zachodzą także pospolite leśne gatunki jak sarny, dziki, borsuki i listy.
Zagrożenia: Bardzo duże. Góra ze względu na brak ochrony może być dokładnie penetrowana przez poszukiwaczy i kolekcjonerów rzadkich roślin, którzy z zamiłowaniem wykopują całe kępy roślin. Poza tym brak statusu rezerwatu powoduje, iż góra nie jest objęta żadnym programem ochrony ani nie jest chroniona przed wycinką drzew w bukowej części wzniesienia. Brak ochrony spowodował jedną z największych dewastacji przyrodniczych na terenie całych Gór Kaczawskich. W środkowej części powstały nasadzenia monokultury świerkowej i dębowej, która zakwasza glebę, utrudniając wzrost wapieniolubnym storczykom. Największą katastrofą spowodowaną brakiem ochrony było zniszczenie najcenniejszego fragmentu góry jakim były kserotermiczne murawy na wierzchołku z bardzo licznymi chronionymi roślinami. Obecnie posadzone są tam świerki, buki, sosny i dęby. Z tego powodu zanikło wiele taksonów jak goryczka orzęsiona, goryczka krzyżowa, buławnik czerwony, zaraza bladokwiatowa, gółka długoostrogowa. W latach 2016-2017 rozpoczęto wycinkę dorodnych buków na terenie żyznej buczyny. Spowodowało to znaczące niszczenie runa leśnego przez ciężki sprzęt a także znaczne przerzedzenie drzewostanu. Zwiększony dostęp światła do runa leśnego spowoduje rozrost młodych buków, które stworzą jednolitą gęstwinę uniemożliwiającą egzystencje leśnych gatunków flory jak kruszczyki, lilie, orliki czy żywce.
W 2001 r. powstała praca naukowa o roślinności Bukowej Góry, gdzie ukazany jest stan siedlisk i gatunków sprzed dewastacji. Autor tak skomentował wydarzenia jakie działy się na tym terenie:
„Tuż po zakończeniu badań obszar występowania murawy kserotermicznej został częściowo zaorany (!) i posadzono tam drzewa. Przez kilka kolejnych lat obserwowałem całkowitą dewastację roślinności. Na moich oczach drastycznie zmienił się skład flory, zwłaszcza na wierzchowinie, powyżej kamieniołomu. Wyginęło tam szereg cennych gatunków siedlisk odkrytych i nasłonecznionych, nie tylko z grupy storczykowatych. Być może usunięcie drzewostanu przywróciłoby niektóre z rzadszych roślin. Ale obawiam się, że jest już po zawodach. To nie pierwszy i ostatni tego typu obiekt, który „skończył” w ten sposób.”
Bukowa Góra od wielu lat posiada status projektowanego rezerwatu przyrody, który jest jednak umieszczony tylko w planach gminy Bolków. W nadleśnictwie obejmującym wzniesienie brak jest wzmianek o jakimkolwiek zamiarze objęciem ochrony tego obszaru. Pomimo wapiennej budowy, górę tą ominęła sytuacja, jaka spotkała górę Połom, tj. sporego zniszczenia większości obszaru. Jedynie północna strona była penetrowana w dawnych czasach tworząc okazały „kocioł”, w którym lokalni mieszkańcy chętnie odbywają biwaki. Śladami po nich są liczne śmieci oraz wypalone kawałki ziemi po ogniskach
Wrażenia Ogólne: Bardzo negatywne. Na pierwszy rzut oka góra sprawia bardzo przyjemne wrażenie, jednak są to tylko pozory. Jest ona położona na uboczu z dala od szlaków turystycznych lub popularnych miejsc. Stąd brak jakichkolwiek struktur zabudowy turystycznej (oznakowania, tablic informacyjnych, miejsc do odpoczynku). Brakuje tutaj nawet użytkowanych dróg leśnych (większość jest zarośnięta). Liczne są wąskie, dzikie ścieżki, zapewne w większości wydeptane przez zwierzęta i okolicznych mieszkańców.
Brak tych wszystkich elementów daje wrażenie dzikości całej góry. Jednak sztuczne nasadzenia monokultur drzew iglastych psują wrażenie naturalności. Największym minusem jest ogromna dewastacja środowiska przez leśniczych, którzy zniszczyli najbogatsze przyrodniczo murawy i spowodowali prawdopodobnie wyginięcie kilku taksonów z Bukowej Góry (m.n. obuwika, goryczki, zarazy bladokwiatowej). Mimo tego wszystkiego, można spotkać co jakiś czas niewielkie grupki storczyków i innych rzadkich roślin, np. pomimo wyniszczenia populacji kruszczyka rdzawoczerwonego pojedyncze osobniki wciąż są notowane w buczynie. Obecnie i one są zagrożone, albowiem nadleśnictwo Jawor od 2016 r. rozpoczęło intensywną wycinkę na obszarze żyznej buczyny, wycinając wiekowe i dorodne drzewa niszcząc ekosystem o bardzo naturalnym charakterze. Wycinka drzew powoduje znaczne przerzedzenia drzewostanu i zwiększony poziom doświetlenia dna lasu, czego efektem jest znaczny rozrost młodych buczków tworzących miejscami gęsty kobierzec uniemożliwiający wzrost innym roślinom runa. Dotyczy to szczególnie obszarów w zachodniej części góry. Transport ściętych drzew w szczególnie mocno narusza warstwy gleby uszkadzając roślinność oraz niszcząc grzybnię chronionych gatunków grzybów (borowik szatański, koronica ozdobna) i przyśpieszając erozję gleby.
Dewastacja góry przyczyniła się także do zniszczenia tamtejszej populacji obuwika. Wg najnowszych opracowań na terenie Bukowej Góry nie stwierdzono osobników tego gatunku. Warto jednak wspomnieć, że podziemne kłącza mogą wyczekiwać na sprzyjające warunki kilkadziesiąt lat (wg niektórych źródeł nawet i 100!). Dlatego też, istnieje szansa, że uśpione kłącza obuwika dalej występują na Bukowej Górze, czekając na odpowiedni moment. Taka sytuacja miała miejsce pod Wrocławiem, gdzie odkryto populacje uważaną za wymarłą od niemal 80 lat! Nie wiadomo, czy to osobniki z „uśpionych kłączy” czy zupełnie nowe obuwiki, które wysiały się w sprzyjających dla nich biotopie. Tak czy inaczej, wciąż istnieje duża szansa na ponowne pojawienie się obuwików na Bukowej Górze.
Informacje praktyczne:
- stosunkowo dobry dojazd, góra rośnie tuż przy lokalnej drodze dojazdowej do miejscowości Grudno. Miejscami może być problem z parkowaniem albowiem droga jest wąska i na większości pozbawiona poboczy umożliwiających zaparkowanie
- brak jakiejkolwiek infrastruktury turystycznej, nie ma tu szlaków, ścieżek dydaktycznych, ławek czy tablic informacyjnych
- teren o średnim stopniu trudności, głównym utrudnieniem jest brak dróg (poza jedną okalającą górę) oraz strome zbocza. Dla osób niewprawionych zalecane jest zwiedzanie jedynie dolnych partii z poprowadzoną drogą. Strome stoki oraz partie szczytowe powinny zwiedzać jedynie osoby z dobrą kondycją w poruszaniu się po trudnym terenie
- do miejsc o dużej koncentracji roślinności należą podnóża na północnych stokach (żyzna buczyna z żywcem), górne brzegi nad kamieniołomem (pozostałości roślin kserotermicznych), północne stoki (rzadkie gatunki nawapiennych grzybów) oraz południowe zbocza (ostałe fragmenty buczyn storczykowych).
- w okolicy istnieją obszary chronione (Góra Miłek, Wąwóz Lipa, Buki Sudeckie) oraz inne tereny cenne przyrodniczo (Wapniki, Wysoka, Nowe Rochowice, kamieniołom Mysłów-Sobocin)
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (wawrzynek, żywiec, przylaszczki), maj (storczyki), czerwiec (miodownik, orlik, lilie, zaraza), lipiec (kruszczyki), jesień (przebarwiające się liście, grzyby)