Czartowska Skała

23 listopada 2017 Wyłączono przez admin

Określana mianem „wygasłego wulkanu”, Czartowska Skała jest jednym z najlepiej rozpoznawalnych wulkanicznych neków w Sudetach i najbardziej wyeksponowanych, którego czarne bazaltowe ciosy wystają kilkadziesiąt metrów nad okoliczne łąki. Jest to teren bardzo cenny zarówno dla geologów, botaników i entomologów. Wulkan stanowi prawdziwą ostoję bioróżnorodności pośród dziesiątków hektarów pól uprawnych, gdzie możemy napotkać chronione gatunki roślin i owadów.

Typ ochrony: Pomnik przyrody nieożywionej

Data utworzenia: 1991

Powierzchnia: ok.5 ha

Powiat: Jaworski

Gmina: Męcinka

Nadleśnictwo: Jawor

Położenie: Niewielka grupa skał znajdująca się na Pogórzu Złotoryjskim (północna część Pogórza Kaczawskiego) przynależnym do Pogórza Zachodniosudeckiego. Dokładniej pomiędzy miejscowościami Muchów i Pomocne, przy powiatowej trasie 365 w kierunku Jawora na terenie Parku Krajobrazowego „Chełmy”. Jest to jeden z najlepszych punktów widokowych na Góry Kaczawskie (przy dobrej pogodzie można dojrzeć także Karkonosze ze Śnieżką i Śnieżnymi Kotłami). Całość chroniona jest jako pomnik przyrody.

Budowa: Jest to niewielkie wzgórze o wysokości 463 m n.p.m. zbudowane głownie z bazaltów. Są to wulkanity mioceńskie, będące składową rdzenia dawnego wulkanu. Wulkan ten wypełniała lawa i pokrywa lawowa o zasadowym pH. Bazanit budujący Czartowską Skałę ma charakterystyczny układ spękanych, regularnych słupów (ciosów) o grubości 20-30 cm. Ciosy te zapadają w różnych kierunkach przy jednoczesnym zachowaniu układu wachlarzowego na samym szczycie stożka. W dawnym kamieniołomie u podnóża występują spękania wachlarzowate rozchylające się ku dołowi. Oznacza to, że w centralnej części kolumny stoją pionowo, podczas gdy boczne słupy pochylają się ku środkowi tworząc efekt odwróconego wachlarza. Oprócz bazaltów, u podnóża występują osady glacjalne i fluwioglacjalne powstające przy udziale lodowca. Północna ściana składa się także z ordowickich fyllitów i łupków kwarcowych a w skład południowej wchodzą zieleńce późnego paleozoiku.

Wyłaniające się sponad gruntu skalne ostańce składają się z dwóch wierzchołków o wymiarach u podstawy 140-175 m i wysokości 35 m. Wierzchołek wschodni jest znacznie wyższy, szpiczasty. Z dwóch stron znajdują się znacznie podcięte zbocza, będące efektem wydobywania kruszywa w dawnych czasach. Całość stanowi nek wulkaniczny, będący twardzielcowym wzgórzem odsłaniającym dawny komin wulkaniczny. Nie jest to sam wulkan a jedynie zakrzepła lawa jaka pozostała w kominie wulkanicznym, natomiast sam stożek uległ procesom erozyjnym. Często pojęcia „wulkan” i „nek wulkaniczny” są mylone lub używany jest skrót myślowy, iż na Pogórzu Kaczawskim występują „uśpione wulkany”, podczas gdy tak naprawdę są to wypełnienia komina zbudowane z bardzo twardych skał odpornych na erozję.

Flora: Ze względu na bardzo małą powierzchnię flora nie jest zbyt bogata, aczkolwiek występuje tu kilka cennych zbiorowisk roślinnych z wieloma rzadkim lub chronionymi gatunkami. Do ważniejszych należą ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacion vandelii. Siedlisko to porasta liczne powierzchnie obejmujące zarówno rumosz skalny w runie leśnym jak i rozległe pionowe ściany. Występują najczęściej w miejscach zasłoniętych przed bezpośrednimi promieniami słonecznymi, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Do najważniejszych należy paprotka pospolita, paprotnica krucha, nerecznica samcza, zanokcica skalna oraz rzadki porost kruszownica szorstka. Tereny nasłonecznione w górnej części urwiska, porośnięte są przez roślinność termofilną, gdzie przez większą część dnia docierają promienie słoneczne. W szczelinach oraz na półkach skalnych wytworzyła się bogata flora. W siedlisku dominuje smółka pospolita wraz rozchodnikami, jastrzębcami i kępami wrzosu zwyczajnego, dziewięćsiłu bezłodygowego oraz licznych traw. W szczelinach notuje się zanokcicę północną, objętą ochroną gatunkową od 2014 r.

Tereny łąkowe wokoło Czartowskiej Skały sklasyfikowany są jako niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). Okalają one skały od północnej i zachodniej strony łagodnie opadając w dół. bejmują one większość powierzchni. Część płatów jest regularnie wykaszana, niektóre z łąk są także przeorywane. Dominującymi gatunkami w typowych łąkach świeżych są trawy (rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, konietlica łąkowa, stokłosa miękka, tymotka łąkowa), którym towarzyszą liczne byliny i rośliny jednoroczne takie jak bodziszek łąkowy, brodawnik zwyczajny, chaber łąkowy, cieciorka pstra, jaskier ostry, jastrun właściwy, koniczyna łąkowa, kozibrody, przytulia pospolita, skalnica ziarenkowata, świerzbnica polna i szczaw rozpierzchły. Miejscami łąki stopniowo przechodzą w siedliska zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych (Molinion), na których notowane są rzadkie i chronione gatunki jak gnidosz rozesłany, podkolan biały, kukułka szerokolistna i kosaciec syberyjski. W większości rosną one na wilgotniejszych łąkach w pewnym oddaleniu od stożka wulkanicznego, na bardziej płaskich zboczach. Bezpośrednio na stromych zboczach góry wykształciły się zbiorowiska krzewowisk i zarośli, które w znaczący sposób wypierają pierwotną roślinność stoków. Obecnie w cieniu młodych drzewek i krzewów notuje się kilka rzadkich gatunków jak buławnik mieczolistny, wawrzynek wilczełyko, szczyr trwały i pierwiosnka lekarska. Starsze publikacje wymieniają także występowanie tutaj niewielkiej populacji kukułki bzowej, która prawdopodobnie obecnie jest już taksonem wymarłym na Czartowskiej Skale.

Miejscami niektóre płaty roślinności wykazują zespoły mocno zniekształconych muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea), które prawdopodobnie zajmowały pierwotnie duże areały, jednak obecnie są w stanie zaniku z powodu sukcesji drzew i krzewów oraz zmian w sposobie użytkowania łąk i nieużytków. Murawy zajmują one bardzo niewielkie powierzchnie w szczytowych partiach neku oraz w szczelinach pomiędzy słupami bazaltowymi. Na skałach, gdzie rozwinęły się niewielkie płaty roślinności licznie rosną rozchodniki białe, rozchodniki ostre i żółtokwiatowe kępy pięciorników wiosennych a także inne rośliny jak smółka lepka, rogownica polna, wilczomlecz sosnka, jastrzębce, bylice i liczne trawy. W płatach notowane są także chronione rośliny m.in. dziewięćsił bezłodygowy, listera jajowata i storczyk męski.

Czartowską Skałę okalają rozległe zakrzaczenia będące efektem zaniedbań przy użytkowaniu okolicznych łąk. W efekcie wykształciły się tutaj liczne siedliska ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych (Rhamno-Prunetea) tworzących formacje krzewiaste, a miejscami przechodzące nawet w formy drzewiaste. Są one formą pośrednią pomiędzy lasem a obszarami nieleśnymi jak łąki, murawy lub użytki rolne. Charakteryzują się dużą bioróżnorodnością, szczególnie bogatą w liczne gatunki krzewów, głównie głóg jednoszyjkowy, głóg dwuszyjkowy, róża dzika, dereń świdwa, trzmielina zwyczajna, szakłak pospolity, śliwa tarnina, jeżyny a także młodych drzew drzewek z gatunku klon polny, jesion wyniosły i dąb bezszypułkowy. W wilgotniejszych miejscach występują okazy z rodzaju topola, wierzba i kalina koralowa, a w płatach o charakterze zadrzewień można spotkać także krzewy czeremchy zwyczajnej, leszczyny pospolitej i bzu czarnego. Warstwa zielna składa się głównie z pospolitych gatunków śródpolnych miedz obejmujących ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe z klasy Trifolio-Geranietea sanguinei, które tworzone są przez grupę światłolubnych roślin, głównie w postaci wąskich pasów na styku lasu lub krzewowisk, często z dużym udziałem zbiorowisk trawiastych. Należą do nich takie gatunki jak cieciorka pstra, przytulia właściwa, lebiodka pospolita, fiołek kosmaty czy goździk kartuzek.

Do najważniejszych gatunków rosnących na Czartowskiej Skalne należy:

Buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), jeden z czterech gatunków storczyków spotykanych na skale, gdzie rośnie w wyższych zaroślach o cechach zadrzewień, głównie w miejscach umiarkowanie cienistych.
Fiołek kosmaty (Viola hirta), umiarkowanie rzadki gatunek fiołka o bardzo nieregularnym rozłożeniu stanowisk w kraju. Rośnie na słonecznych stanowiskach na glebach zasadowych lub słabo kwaśnych. Na omawianym terenie spotykany w szczelinach u podnóża skały oraz w niskich murawach okalających obiekt.
Gnidosz rozesłany (Pedicularis sylvatica), jeden z trzech gatunków spotykanych na Dolnym Śląsku, który preferuje wilgotne i nasłonecznione murawy oraz niskie łąki. Niewielkie populacje odnotowano na północ od skały w siedliskach zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych.
Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), jeden z kilku gatunków występujących na skale objętych ochroną. Posiada tutaj niewielką populację w liczbie kilku-klkunastu osobników rosnących w świetlistych zaroślach oraz na obrzeżach zadrzewień.
Pierwiosnek lekarski (Primula veris), dosyć pospolity gatunek rosnący na murawach i widnych zaroślach naokoło skały, gdzie populacja w dogodnych latach liczny kilkadziesiąt kęp.
Storczyk męski (Orchis mascula), prawdopodobnie jest to najważniejszy gatunek na Czartowskiej Skale mający tutaj największą populację na terenie parku krajobrazowego liczącą 30-40 osobników (zależnie od roku). Większość osobników rośnie w niskich murawach po północnej stronie, gdzie część stanowiska jest zagrożona z powodu wzmożonej turystyki i penetracji tego terenu.
Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), rzadki gatunek paproci objętej od 2014 r. ochroną. Na Dolnym Śląsku występuje obecnie najwięcej krajowych stanowisk, które ograniczone są głównie do zasadowych skał w obrębie Sudetów. Na Czartowskiej Skale rośnie kilkadziesiąt kęp rozlokowanych w szczelinach, zarówno u podnóża jak i w wierzchołkowej części.

Fauna: Uboga. Jest to bardzo niewielki obszar, bez powierzchni leśnej czy łąkowej, na którym przeważają skały i cierniste krzewy. Można tutaj spotkać głównie opalające się w słońcu gady (m.in. jaszczurki, żmiję zygzakowatą), ptactwo przesiadujące na gałęziach, a czasem zachodzą tutaj okoliczne sarny i dziki. Do cennych gatunków odwiedzających Skałę należy motyl paź królowej, pająk tygrzyk paskowany i objęty ochroną witeź żeglarz.

Zagrożenia: Stosunkowo duże, zarówno dla roślin jak i formacji skalnych. Teren na którym znajduje się pomnik przyrody leży w prywatnych rękach. Właściciel jak widać nie interesuje się obiektem, który powoli zarasta na wpół-dzikimi drzewkami owocowymi i okoliczną roślinnością, przyśpieszając znacznie erozję skał oraz zarastając wzniesienie przy jednoczesnym zasłanianiu oryginalnych bazaltowych ścian. Wzrost zacienienia ma krytyczny wpływ na rozwój naturalnych roślinności naskalnych i muraw kserotermicznych, które pierwotnie zajmowały duży areał z wieloma rzadkimi roślin. Obecnie gatunki termofilne ulegają wycofywaniu się, głównie na ostatnie niezacienione fragmenty na południowych zboczach oraz w miejscach, gdzie warunki uniemożliwiają swobodny rozwój i wzrost krzewów.

Inne: Piękno góry było zauważone już bardzo wcześnie, jeszcze za czasów administracji niemieckiej teren ten był obiektem chronionym. Potem, na kilka dekad zapomniany, ponownie stał się obiektem chronionym w 1991 roku jako pomnik przyrody nieożywionej. Sama Skała leży na żółtym szlaku turystycznym tzw. Szlaku Wygasłych Wulkanów, który dalej biegnie w kierunku Jawora i Wąwozu Myśliborskiego. Od wielu lat proponowane jest powołanie na tym obszarze użytku ekologicznego, który oprócz samego tworu skalnego chroniłby także okoliczne łąki.

Wrażenia ogólne: Po odwiedzeniu wygasłego wulkanu mam mieszane uczucia. Jest to jedna z ważniejszych przyrodniczych atrakcji turystycznych regionu, będąca celem licznych wycieczek, oznaczona na słynnym Szlaku Wygasłych Wulkanów, widoczna z daleka. Mogłaby budzić podziw gdyby mogła. A nie może. Jest to jeden z najbardziej zaniedbanych obiektów turystycznych. Spora część góry zarosła zdziczałymi drzewkami owocowymi oraz krzewami tarniny i dzikiej róży. Rozrastające się krzewowiska skutecznie maskują kształt stożka, pozostawiają na widoku jedynie jego szczytowe fragmenty. Dodatkowo postępujące zarastanie zagraża bytującym tu storczykom, które przegrywają walkę z tarniną i zdziczałymi drzewkami owocowymi.

Sam dojazd i droga w kierunku stożka nie są zbyt przyjemne, albowiem prowadzą polną dróżką będącą dojazdem dla maszyn rolniczych na okoliczne pola. Jest wprawdzie tabliczka nakierowująca, jednak brak jest jakiegokolwiek parkingu (bo tylko autem lub ewentualnie rowerem można dotrzeć, brak tu dojazdu i przystanku komunikacji zbiorowej). Działka znajduje się w prywatnych rękach, stąd gmina ma niewielkie pole działania, jednak mogłaby porozumieć się z właścicielami. Byłoby to korzystne dla wulkanu, dla storczyków i dla turystów. Czartowska Skała jest często odwiedzana, albowiem nie zdarzyło mi się bym zwiedzał stożek bez obecności innych osób.

Informacje praktyczne:

dobry dojazd, skała znajduje się przy lokalnej drodze 365, skąd prowadzi polna droga pod sam stożek. Niestety w miejscu tym nie wybudowano żadnego parkingu co powoduje, że samochody są parkowane na wąskich poboczach lub na polu. Istnieje alternatywna trasa od północy, dokładniej ze wsi Pomoce skąd poprowadzono żółty szlak. Wadą tej drogi jest długość (ponad 2x dłuższa) i brak pięknej panoramy na Czartowską Skałę, jednak gwarantuje ona możliwość spokojnego zaparkowania auta
trasa jest bardzo łatwa i polecana dla rodzin z dziećmi oraz osób niewprawionych w górskich wycieczkach, jedynie należy zachować ostrożność przy wchodzeniu na sam szczyt, gdzie dróżka jest wąska
w pobliżu występuje seria rezerwatów przyrody (Mszana i Obłoga, Wąwóz Siedmicki, Wąwóz Lipa, Wąwóz Myśliborski) oraz liczne pomniki przyrody (Stanisławów, Wschód Parku, Południe Parku)
poza tym naokoło stożka znajduje się wiele cennych obszarów proponowanych do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne, w tym łąki na których dawniej występował mieczyk błotny (stanowisko obecnie niepotwierdzone)
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (storczyki, gnidosz), czerwiec (murawy kserotermiczne), sama skała najlepiej prezentuje się poza okresem wegetacji