Dolina Bystrzycy Dusznickiej

8 lipca 2021 Wyłączono przez admin

Jedna z większych dolin na Ziemi Kłodzkiej o bardzo malowniczym krajobrazie i bogatej przyrodzie. Jest to miejsce rozdzielające Góry Orlickie od Bystrzyckich stanowiące ważną ostoję dla kilku gatunków rzadkich w obrębie województwa lub Sudetów. Mowa tu o skrzypie olbrzymim, rzeżusze trójlistowej czy zanokcicy zielonej. Skaliste i często strome stoki opadają do bystrego potoku, którego brzegi są gęsto zarośnięte ziołoroślami i łopuszynami. Jedynie ruchliwa droga poprowadzona przez całą długość doliny psuje ten malowniczy krajobraz.

Typ ochrony: Natura 2000 (częściowo)

Data utworzenia: x

Powierzchnia: ok. 350 ha

Powiat: Kłodzki

Gmina: Duszniki Zdrój, Szczytna

Nadleśnictwo: Zdroje

Położenie: Dolina ulokowana jest w Sudetach Środkowych na zachodnim obszarze Ziemi Kłodzkiej, gdzie stanowi granicę pomiędzy Górami Orlickimi i Górami Bystrzyckimi. Obszar nie ma jednoznacznie zdefiniowanych granic. Na potrzeby artykułu za Dolinę Bystrzycy Dusznickiej uznaje się dolinę którą płynie potok od swoich źródeł na stokach Hutniczej Kopy (884 m n.p.m.) i dalej aż do zabudowań miasta Duszniki-Zdrój, w miejscu gdzie do Bystrzycy Dusznickiej uchodzi potok Podgórna. Łączna długość wynosi około 7 km. Do doliny zaliczane są także stoki tworzące zbocza doliny.

Budowa: Dolina wcina się w skały zbudowane z tzw. metamorfiku bystrzycko-orlickiego, stanowiącego część metamorfiku orlicko-kłodzkiego. Są to w większości łupki łyszczykowe. Jest to skała metamorficzna odznaczająca się blaszkową i uporządkowaną teksturą, bardzo krucha i łupliwa. Przeważnie występuje w różnych odcieniach szarości jak srebrzystoszara, jasnoszara i ciemnoszara. Ze względu na usytuowanie w strefie granicznej oraz ruchom pionowym, obszar skał uległ spękaniu i potrzaskaniu tworząc liczny rumosz. Miejscami występują także soczewki dolomitów krystalicznych oraz skały piaskowców o dość dużej porowatości. Skały te odgrywających istotną rolę w powstawaniu potoków i wypływaniu wód szczelinowych na tym obszarze. Wierzchnia warstwa podłoża budowana jest głównie z glin stokowych na wychodniach skał metamorficznych. Powstały one w plejstocenie podczas zlodowaceń bałtyckich (północnopolskich). W miejscach z dużym rumoszem skalnym wykształciły się gleby brunatne właściwe z enklawami odmiany kwaśnej. W dolinach rzek występują niewielkie pokłady żyznych mad rzecznych.

Największy potok omawianego obszaru jest także głównym elementem rzeźbotwórczym doliny, gdzie w okresie tysięcy lat bystry potok wymywał kolejne pokłady skały aż do obecnego kształtu. Źródło Bystrzycy Dusznickiej znajduje się na wysokości 840-880 m n.p.m. na stokach Hutniczej Kopy lub wg innej wersji na stokach góry Malá Deštná po czeskiej stronie. Jest to obszar o bardzo bogatej sieci drobnych potoków, z tego względu ustalenie dokładnego źródliska jest ciężkie do zdefiniowania. Na omawianym odcinku 7 km różnica wysokości wynosi około 300 m, gdzie potok tworzy liczne zakola oraz odcinki przełomowe jak Smocze Gardło. Główna oś potoku jest prostolinijna i przebiega z południowego wschodu ku północnemu zachodowi oddzielając Góry Orlickie od Bystrzyckich. Potok jest zasilany wieloma źródłami zaczynając na kilku pomniejszych potokach spływających z Gór Orlickich (Wilcznik, Wapienny Potok, Biały Potok, Młynówka, Kuźniczy Potok), z Gór Bystrzyckich (Eliaszówka, Czerwony Potok, Suszka) kończąc na zasilaniu wodami z bardzo wielu wypływów szczelinowych.

Wody wypływowe stanowią jeden z głównych elementów zasilających górną zlewnię Bystrzycę Dusznicą. Jest to woda opadowa, która przesiąka przez porowate i przepuszczalne skały zasilając potok. Powstanie bogatej sieci wód wypływowych umożliwiły ruchy geologiczne powodujące spękanie skał i następnie penetrację szczelin przez wody opadowe tworzące źródła szczelinowe i rumoszowe. Łącznie na terenie doliny występuje ponad setka wypływów szczelinowych lub ich zgrupowań z czego ponad 20 zaklasyfikowano jako wycieki. Wypływy mają różną charakterystykę, zależnie od umiejscowienia. W przedziale wysokościowym 700-750m n.p.m występuje około 70% wypływów, głównie rumoszowych, które jednak mają niską wydajność wynoszącą średnio 0,25 dm3. Wody położone w górnej strefie na wysokości 750-900 m n.p.m. (tj. obręb nasunięcia Zieleńca) tworzą głównie źródła szczelinowe. Są one mniej liczne, za to cechują się znacznie większą wydajnością, gdzie średnia wydajność z pojedynczego wypływu wynosi tu około 2,5 dm3. Temperatura wody z wypływających źródeł waha się od 4,3 do 9,9°C zależnie od wysokości oraz pory roku.

Roślinność: Bogata, obejmująca zróżnicowane siedliska leśne, wodno-błotne oraz łąkowe. Wśród ekosystemów leśnych do najważniejszych należy cały szereg siedlisk lasów bukowych, wśród których najważniejsze jest żyzna buczyna sudecka z żywcem dziewięciolistnym (Dentario enneaphylli-Fagetum). Porasta ona stosunkowo strome stoki opadające do doliny, głównie od strony Gór Orlickich, gdzie miejscami tworzy mozaikę z kwaśną buczyną i jaworzyną. Drzewostan zdominowany jest przez dorodne okazy buka z niewielką domieszką jodły, klonu jaworu oraz sztucznie wprowadzonego świerka. Ten ostatni gatunek jest notowany we wszystkich siedliskach obszaru. Runo żyznej buczyny należy do najbogatszych florystycznie siedlisk leśnych, gdzie licznie notuje się tutaj gatunki stosunkowo pospolite jak czerniec gronkowy, gajowiec żółty, gwiazdnica wielkokwiatowa, kopytnik pospolity, groszek wiosenny, marzanka wonna, orlik pospolity, przylaszczka pospolita, szczyr trwały, żywiec bulwkowaty, zawilec gajowy, zawilec żółty oraz jęczmieniec zwyczajny, który jest gatunkiem charakterystycznym tylko dla buczyn na Dolnym Śląsku. Miejscami licznie występują gatunki rzadkie i chronione, które mają tu wyjątkowo duże nagromadzenie stanowisk, dotyczy to takich roślin jak gnieźnik leśny, lilia złotogłów, kukułka Fuchsa, kruszczyk szerokolistny, wawrzynek wilczełyko i rosnący płatami żywiec dziewięciolistny. Ten ostatni uznawany jest za relikt gatunków roślin z minionych okresów klimatycznych, obecnie uznawany za gatunek górski. W miejscach zabagnień oraz wypływów wód tworzą występuje rzadka w województwie rzeżucha trójlistkowa oraz czosnek niedźwiedzi i skrzyp olbrzymi.

Oprócz żyznej buczyny stoki opadające do doliny porośnięte są także kwaśną buczyną podgórską (Luzulo luzuloidis-Fagetum) występującą głównie na wschodnich stokach opadających z Gór Bystrzyckich oraz w miejscach źródliskowych Bystrzycy Dusznickiej. Lasy porastają kwaśne i ubogie w składniki pokarmowe gleby na skałach zieleńcowych oraz wychodniach gnejsowych. Ich runo charakteryzuje się ubogim składem gatunkowym, w którym przeważają trawy, mchy i paprocie z niewielkim udziałem roślin naczyniowych, głównie konwalia majowa, konwalijka dwulistna, kosmatka gajowa, przenęt purpurowy i starzec jajowaty. W bardzo wielu miejscach kwaśne buczyny tworzą mozaikę ze sztucznymi nasadzenami świerczyny, która to potęguje zakwaszenie gleby. W miejscach bogatych w wypływy wodne utworzyły się wilgotniejsze zespoły scharakteryzowane jako płaty podzespołu paprociowego (Luzulo luzuloidis.-Fagetum dryopteridetosum) z panującą w runie cienistką trójkątną oraz innymi gatunkami paproci, turzyc i wilgociolubnych paproci. Góry Orlickie wraz z dolinkami uchodzącymi do Doliny Bystrzycy Dusznickiej są jednym z dwóch miejsc w Sudetach, gdzie stwierdzono rzadkie siedlisko określane jako górskie jaworzyny ziołoroślowe (Athyrio distentifoliae-Fagetum sylvaticae). Są to środkowoeuropejskie, subalpejskie i górskie lasy bukowe z jaworem oraz szczawiem górskim porastające przeważnie strome zbocza dolin rzecznych oraz źródlisk. Jest to bardzo rzadkie siedlisko. Zostało ono stwierdzone w dwóch niewielkich płatach na terenie doliny Bystrzycy Dusznickiej na wysokości osiedla Graniczna w Dusznikach Zdroju na bardzo stromych zboczach. Drzewostan buduje głównie buk o charakterystycznie zniekształconym (krzywulcowym) pokroju z domieszką jaworów. Runo siedliska zbliżone jest do lasów bukowych z widocznym udziałem gatunków tworzących ziołorośla i traworośla górskie, takich jak ciemiężyca zielona, gwiazdnica gajowa, kokoryczka okółkowa, miesiącznica trwała, miłosna górska, modrzyk górski, starzec gajowy, trybula lśniąca i róża alpejska. .

Poniżej linii lasu, w bezpośrednim sąsiedztwie potoku oraz wzdłuż pomniejszych dopływów wytworzyły się rozległe siedliska ziołorośli górskich (Adenostylion alliariae) w podtypie ziołorośla reglowe i wysokogórskie, które w rejonie zachodniej części Ziemi Kłodzkiej należą do najbogatszych i najlepiej rozwiniętych. Panuje tu chłodny i wilgotny klimat nawet w bezdeszczowych okresach letnich upałów, dzięki czemu roślinność jest wyjątkowo bujna. Flora składa się głównie z licznych gatunków lepiężników turzyc i wysokich bylin dwuliściennych jak parzydło leśne, ciemiężyca zielona, modrzyk górski, tojad dziubaty, pełnik europejski, krwawnica pospolita, a także pokrzywy, wierzbownice i ostrożenie. Często siedlisko stopniowo przechodzi w sąsiednie tereny leśne jako że parzydło należy do gatunków cienioznośnych lub tworzy mozaikę z łopuszynami, które preferują tereny otwarte pozbawione zadrzewień. Miejsca takie występują w bezpośredniej bliskości potoku oraz na odcinkach doliny z szerokim i płaskim dnem. W obszarach tych wytworzyły się nadpotokowe ziołoroślalępiężnikowe (Petasitetumalbi) określane także jako łopuszyny. W dolnej części potoku łopuszyny tworzą rozległe płaty dominujące w nieleśnym krajobrazie doliny. Ich skład gatunkowy jest bardzo zbliżony do podgórskiej olszyny, gdzie notuje się także inne gatunki jak modrzyk górski, pierwiosnek lekarski, naparstnica purpurowa (gatunek obcy siedliskowo) oraz oczywiście bardzo liczne płaty lepiężnika białego oraz lepiężnika różowego. Zbiorowisko występują w miejscach ze stałym przepływem wartkiej wody, a silnie wilgotne podłoże jest przepuszczalne i pokryte warstwą żyznej próchnicy. W niektórych miejscach licznie występuje także skrzyp olbrzymi występujący na zabagnionych fragmentach pomiędzy ziołoroślami oraz lasami bukowymi.

Dzięki bardzo licznym odsłonięciom skalnym, głównie skał zieleńcowych i łupków zieleńcowych w dolinie dobrze rozwinięta jest roślinność nawapienna z rzędu Potentilletalia caulescentis, w którym głównymi gatunkami są zanokcice: zielona (bardzo liczne stanowiska tego gatunku, stanowią największą część populacji sudeckiej), paprotnica krucha, paprotnik kolczysty (w płatach zespołu Cystopteridetum fragilis), zanokcica skalna i murowa, a także kępy bodziszka cuchnącego. Płaty roślinności wyrastają na cienkich warstwach próchnicy i glebach typu inicjalnego litosolu zalegających w szczelinach skalnych. W wielu miejscach występuje charakterystyczny mikroklimat objawiający się chłodem oraz bardzo wysoką wilgotnością powietrza a tym samym częstym skraplaniem wody na powierzchniach skalnych. Dodatkowo liczne wypływy wody spomiędzy szczelin skalnych dodatkowo nawadniają roślinność. Dzięki klimatowi siedlisko charakteryzuje się znacznym pokryciem i dużym udziałem gatunkowym mszaków i porostów. Można je spotkać na licznych formacjach skalnych skał wapiennych na skałach opadających w kierunku Bystrzycy Dusznickiej. U podstawy skalnych zboczy z wypływami wód podłoże cechuje podmokły charakter z dużą ilością rumoszu skalnego, butwiejących liści oraz mułu, gdzie tworzy się środowisko źródliskowe, bagniste i strumieniowe. Zajmują niewielkie powierzchnie, głównie w bezpośrednim sąsiedztwie potoku i źródlisk. Wśród roślinności występują zarówno gatunki typowe jak i roślinność przenikająca tu z sąsiadujących siedlisk, głównie żyznej buczyny, dolnoreglowej świerczyny i ziołorośli górskich. Notowane są tutaj takie gatunki jak: gwiazdnica gajowa, kozłek bzowy, lepiężnik różowy, niecierpek pospolity, przetacznik górski, rzeżucha gorzka, rzeżucha leśna, tojeść gajowa, tojeść rozesłana, śledziennica skrętolistna, śmiałek darniowy oraz liczne gatunki z rodzaju wierzbownic i turzyc. Wzdłuż potoków występują liczne gatunki leśne m.in. czosnek niedźwiedzi, liczydło górskie, nerecznica, zachyłka i bardzo bogata flora mszaków. Mszaki stanowią jeden z ważniejszych elementów flory, często zajmując 60-80% powierzchni na danym płacie roślinności źródliskowej.

Do najważniejszych i najbardziej charakterystycznych gatunków w dolinie należą:

Paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum), rzadka w Sudetach paproć preferująca cieniste i wilgotne stanowiska, przeważnie pośród rumoszu skalnego w jaworzynach i innych typach lasów klonowo-lipowych. W dolinie posiada bogatą populację rozlokowaną w kilku subpopulacjach. Niektóre okazy rosną bezpośrednio przy drodze w skalistych rowach melioracyjnych.
Róża alpejska (Rosa pendulina), stosunkowo nieczęsty gatunek róży występujący głównie na terenach górskich. W dolinie jest pospolita i rośnie wzdłuż całej doliny a także w innych fragmentach Gór Orlickich tworząc rozległe zarośla. Preferuje tereny wilgotne zarówno w słońcu jak i półcieniu.
Rzeżucha trójlistkowa (Cardamine trifolia), jedna z rzadszych roślin w obrębie rodzaju rzeżucha, która na Dolnym Śląsku znana jest wyłącznie z Ziemi Kłodzkiej. Preferuje tereny półcieniste, wilgotne i chłodne. Przeważnie w bezpośrednim sąsiedztwie cieków wodnych pod okapem drzew bukowych, rzadziej świerkowych. W dolinie rośnie głównie w dolnej części, gdzie pojedyncze kępki można spotkać bezpośrednio w sąsiedztwie drogi.
Skrzyp olbrzymi (Equisetum telmateia), jeden z najokazalszych rodzimych skrzypów objęty do 2014 r. ochroną. Jest stosunkowo pospolity w Karpatach i terenach przyległych, jednak w Sudetach to rzadka roślina znana z kilkunastu stanowisk. Występuje na glebie wilgotnej lub podmokłej w obszarach źródlisk, wilgotnych zarośli, łopuszyn i lasów łęgowych. Dolina Bystrzycy Dusznickiej jest jednym z kilku miejsc na Ziemi Kłodzkiej, gdzie odonotowano ten gatunek.
Tojad dzióbaty, tojad pstry (Aconitum variegatum), jeden z dwóch gatunków tojadu spotykanego w polskiej części Sudetów. Występuje w widnych obszarach leśnych, głównie na obrzeżach drzewostanów lub nad brzegami potoków wchodząc w skład ziołorośli. Na terenie doliny posiada kilka subpopulacji rozlokowanych na całej długości.
Zanokcica zielona(Asplenium viride), jedna z rzadszych paproci na terenie Dolnego Śląska, znana zaledwie z kilku stanowisk, gdzie występuje jako składowa roślinności naskalnej na skałach zieleńcowych i dolomitowych. Dolina stanowi prawdopodobnie najważniejszą ostoję w regionie, gdzie setki mniejszych lub większych kęp rozlokowanych są na niemal całej długości doliny.
Żywiec dziewięciolistny (Dentaria eneaphyllos), gatunek charakterystyczny dla lasów o naturalnym charakterze, który w dolinie występuje w obszarze lasów klonowo-lipowych oraz żyznych buczyn. Jednak nigdzie nie tworzy rozległych płatów dominujących w runie, głównie za sprawą licznych wycinek zniekształcających naturalny charakter lasów.

Inne: Mimo wysokich walorów krajobrazowych głównym dnem doliny nie poprowadzono żadnych pieszych szlaków turystycznych a jedynie rowerowe i konne. Omawiany teren przecina kilka szlaków, jednak nie są one poprowadzone przez dłuższy fragment doliny:

czerwony szlak, tzw. Główny Szlak Sudecki im. Mieczysława Orłowicza, przebiegający południowym skrawkiem przez stoki Hutniczej Kopy
niebieski szlak, nie prowadzi przez dolinę a jedynie stokami opadającymi od Gór Bystrzyckich na odcinku schronisko Pod Muflonem – Droga Justyny
zielony szlak, przebiegający na wysokości parkingu i drogi w kierunku Torfowiska pod Zieleńcem

W bezpośrednim sąsiedztwie doliny występuje schronisko PTTK „Pod Muflonem” położone na stoku Ptasiej Góry na wysokości 690 m n.p.m. Obiekt powstał w pierwszej połowie XIX w. ze zmodernizowanej i przebudowanej farmy hodowlanej. W czasie swojej działalności budynek zmieniał swój charakter z typowo restauracyjnego w lokal serwujący piwo oraz służący za schronisko dla wędrowców. W 1959 r. większość budynku strawił pożar, a jego odbudowanie nastąpiło cztery lata później w 1963 r. W bezpośrednim sąsiedztwie schroniska rośnie potężny okaz jesionu wyniosłego nazwanego „Bolkiem”. Posadzony został w 1866 r. Obecnie jesion jest popularnym i często fotografowanym drzewem posiadającym tabliczkę pomnika przyrody, jednak nie widnieje on w spisach pomników. Tak więc w teorii stanowi pomnik przyrody, jednak nie widniejący w żadnych spisach pomnikowych drzew samorządu lub RDOŚ.

Zagrożenia: Zróżnicowane, zależnie od danego fragmentu. Sam potok nie jest bezpośrednio zagrożony na wskutek działalności ludzkiej. Nie występują plany jakichkolwiek prób zagospodarowania tego miejsca w ramach elektrowni wodnych lub oczyszczalni mogących w znaczący sposób zdegradować walory krajobrazowe oraz wysokie wartości przyrodnicze. W przypadku innych elementów doliny do najbardziej zagrożonych należą tutejsze drzewostany. Lasy bukowe porastające strome zbocza są w znaczący sposób eksploatowane na potrzeby gospodarki leśnej. Jest ona prowadzona w sposób kontrowersyjny, której głównym przejawem są nadmierne wycinki dorodnych drzew, tym okazów o wymiarach pomnikowych. Prace leśne prowadzone na stromych stokach przyśpieszają ich erozję oraz powodują zsuwanie się wierzchnich warstw zubażając jednocześnie glebę. Dodatkowo w wielu miejscach potencjalnej buczyny zostały nasadzone monokultury świerkowe. Drzewostany iglaste zakwaszają glebę i wypłukują substancje organiczne powodując zubożenie podłoża oraz wycofywanie się gatunków zasadolubnych. Cechą niepokojącą dla doliny jest niewłaściwa i powierzchownie poprowadzona inwentaryzacja przyrodnicza. Nadleśnictwo w Programie Ochrony Przyrody bardzo ograniczyło i zawęziło liczbę stanowisk chronionych roślin, nie inwentaryzując lub nie podając rzeczywistej liczby. W efekcie na wielu obszarach mogą być prowadzone wycinki i zabiegi leśne zagrażające występującym tam gatunkom. Jeśli nie widnieją na papierze, to nie są uwzględnione w czasie planowanych wycinek. Z tego powodu wiele stanowisk chronionych lub rzadkich gatunków jest niszczonych w czasie zrywek i transportu ściętego materiału drzewnego.

Wrażenia Ogólne: Umiarkowanie pozytywne. Dolina Bystrzycy Dusznickiej mogłaby być jedną z przyrodniczych perełek, nawet uwzględniając drogę przebiegającą dnem doliny. Bystry potok wokół którego rozpościerają się strome stoki porośnięte buczynami i ziołoroslami sprawia niesamowity widok. Niestety ogromną ujmą tego terenu jest gospodarka leśna, której efektem w ostatnich latach są masowo wycinane drzewostany bukowe w całej dolinie. Powoduje to nieodwracalne zmiany w krajobrazie i bioróżnorodności obszaru. Pomimo wysokich walorów przyrodniczych żaden fragment doliny nie jest proponowany do objęcia jakąkolwiek formą ochrony. Natura 2000 w praktyce nie zdała egzaminu, czego dowodem są nadmiernie przerzedzone buczyny. Jedynym pozytywnym aspektem są siedliska położone bezpośrednio przy potoku. Dotyczy to rozległych ziołorośli i zbiorowisk lepiężnikowych, które znalazły tu dogodne miejsce do właściwego rozwoju. Zastanawiać może brak zainteresowania tym obszarem pod względem turystycznym. Nie ma tu wytyczonych szlaków pieszych ani ścieżek przyrodniczych choć warunki są tu odpowiednie. Być może kiedyś coś ulegnie zmianie, jednak obawiam się, że do tego czasu większość buczyn zmieni się nie do poznania.

Informacje praktyczne:

bardzo dobry dojazd, dnem całej doliny biegnie szeroka droga
w większości droga pozbawiona jest szerokich poboczy umożliwiających zaparkowanie, jednak występuje tu kilka miejsc z poszerzonym poboczem umożliwiającym zaparkowanie. Dodatkowo przy szlaku dojściowym na Torfowisko pod Zieleńcem znajduje się parking na kilkanaście samochodów
obszar o zróżnicowanym poziomie trudności. Poza jedną główną drogą obszar nie ma rozbudowanej infrastruktury i większość ewentualnych dróg leśnych stanowią zarośnięte lub bardzo strome trakty. Do tego w wielu miejscach trzeba chodzić na dziko po stromych i nieraz zarośniętych stokach. Trasy te polecane są tylko dla zapaleńców z dobrą kondycją
dolina w połowie leży na obszarze Natura 2000 Góry Orlickie, poza tym nie ma tutaj innych form ochrony. W niedalekim sąsiedztwie znajduje się rezerwat przyrody Torfowisko pod Zieleńcem oraz obszar Natura 2000 Grodczyn-Homole. W miejskim parku rośnie kilka pomnikowych drzew (lipy, buki) oraz jesion Bolko przy schronisku „Pod Muflonem”
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: maj (żywiec, rzeżucha trójlistkowa, wiosenne geofity), czerwiec (storczyki, róże, lilie, jaskry), lipiec (storczyki, skrzyp olbrzymi), jesień (goryczki, zimowity, grzyby), cały sezon wegetacyjny (zanokcica, paprotnik)