Grodczyn-Homole
30 listopada 2017Mało znany i stosunkowo niewielki obszar sieci Natura 2000, który jednak charakteryzuje się przeogromnym bogactwem rzadkich i chronionych roślin, wśród których możemy wyróżnić takie perełki jak goryczuszka czeska, zaraza wielka, lilia bulwkowata, kukułka bzowa, podkolan zielonawy, storczyk męski i zerwa kulista. Teren obfituje w piękne krajobrazy oraz ciekawą historię, której najważniejszym obiektem są ruiny zamku Homole.
Typ ochrony: Natura 2000
Kod: PLH020039
Data utworzenia: 2008
Powierzchnia: 287.9 ha
Powiat: Kłodzki
Gmina: Kulin Kłodzki, Duszniki Zdrój
Nadleśnictwo: Zdroje
Położenie: Obszar obejmuje południowo-wschodnią część Wzgórz Lewińskich należących do Pogórza Orlickiego w Sudetach Środkowych pomiędzy Kulinem Kłodzkim a Dusznikami Zdrój. Granicę wyznaczają: szczyt i zbocza Grodźca od wschodu, droga powiatowa pomiędzy Kulinem Kłodzkim a Słoszowem od północy, tereny leśne i droga krajowa nr 4 od południa i tereny rolnicze od wschodu. W 2018 r. nastąpiła rewizja podziału fizycznogeograficznego Polski, w której m.in. zmieniono przebieg części mezoregionów Sudetów, w tym Pogórza Orlickiego. Wg nowego podziału niemal wszystkie tereny, które obejmował obszar Natura 2000 Grodczyn-Homole zostały włączone do Gór Orlickich (m.in. szczyty Gomoła, Grodczyn, Kukułka Wroniawa), jedynie Grodziec i jego stoki wciąż przynależą do Pogórza Orlickiego.
Budowa: Teren buduje głównie karboński granitoid kudowski, powstały 360-290 mln lat temu, który jest otoczony łupkami łyszczykowymi. Wschodnie wierzchowinie obszaru pokryte są płytą kredowego piaskowca ciosowego, o podstawie gnejsów i paragnejsów. Środkowe obszary z Grzywaczem na czele pokryte są licznymi wkładkami krystalicznych skał wapiennych (marmury, dolomity i utwory krasu kopalnego), w ich obszarze występuje wiele dołów pokopalnianych i nieczynnych kamieniołomów. Na terenie przeważają gleby brunatne i pararędziny oraz niewielkie enklawy gleb torfowych w zagłębieniach terenu.
Pomimo niewielkiej powierzchni teren charakteryzuje się zróżnicowaną budową, składającą się z licznych wzgórz poprzecinanych mniej lub bardziej głębszymi dolinami. Teren stopniowo opada w kierunku wschodnim. Głównymi wzgórzami jest Grodczyn (Grodziec, 803 m n.p.m.), Grzywacz (732 m n.p.m.), Kukułka (732 m n.p.m.) oraz Gomoła (733 m n.p.m.) Na stokach występują liczne tereny źródliskowe. Do największych należą źródliska Brameckiej Wody, będącej dopływem Bystrzycy Dusznickiej oraz potok Trzmiele, będący dopływem Metuje, przynależącej do zlewiska Morza Północnego. Przez obszar biegnie wododział między zlewiskami Bałtyku i Morza Północnego.
Flora: Bardzo zróżnicowana, dzięki urozmaiconej rzeźbie terenu, łagodnemu klimatowi oraz występowaniu podłoża wapiennego. Do najcenniejszych należą siedliska nieleśne i lasy bukowe, w tym jeden z głównych celów ochrony na tym terenie – murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea), które porastają szczytowe i południowe fragmenty Grzywacza oraz wyspowo inne fragmenty terenu. Tutejsze murawy zostały sklasyfikowane jako Bromion erecti. Jest to ekosystem bardzo rzadki, stwierdzony w kraju tylko na terenie Sudetów, z czego na Ziemi Kłodzkiej posiadają największe płaty. Ze względu na występowanie tutaj na krańcach swojego zwartego zasięgu, cechuje go zubożenie pod względem składu gatunkowego w stosunku do centrum zasięgowego związku w południowej i zachodniej Europie. Mimo wszystko orlickie murawy są bardzo bogate florystycznie, stwierdzono tu m.in. lilię bulwkowatą, zarazę wielką, goryczuszkę orzęsioną, goryczuszkę czeską, zimowita jesiennego, gółkę długoostrogową, podkolana zielonawego, listerę jajowatą, dziewięćsiła bezłodygowego, zerwę kulistą, cieciorkę pstrą i posłonka rozesłanego.
Największy obszar (prawie połowa) zajmują górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion), zbudowane przede wszystkim z licznych gatunków traw, w tym dominującej konietlicy łąkowej oraz innych gatunków roślin jak: chaber perukowy, firletka poszarpana, pełnik europejski, pępawa czarcikęsolistna, rzeżusznik Hallera i dziurawiec czteroboczny. Łąki porastają głównie środkowe, północne i wschodnie tereny nieleśny. Poza nimi, w południowo-wschodniej części na ubogich siedliskach gleb brunatnych wyodrębniono murawy bliźniaczkowe ze związku Violion caninae. Dominuje w nich bliźniaczka psia trawka i śmiałek pogięty z rozproszonymi gatunkami innych roślin, m.in. dziewięćsił bezłodygowy, goździk kropkowany, jastrzębce, izgrzyca przyziemna i liczne wrzosy.
W zagłębieniach terenu i obszarach źródliskowych wykształciły się wilgotne eutroficzne młaki niskoturzycowe (Caricion davallianae) i łąki kaczeńcowe (Calthion palustris) z bogatą florą mchów brunatnych, torfowców i wątrobowców i roślin wyższych: turzyca Davalla, t. prosowata, t. żółta, kukułka szerokolistna, kruszczyk błotny, wełnianka szerokolistna, kozłek bzowy i świbka błotna. Eutroficzne łąki są to w większości łąki antropogeniczne, nawożone, dwu- lub wielokośne zbiorowiska łąkowe porastające wilgotne gleby o charakterze torfowym. Mozaika łąk i młak jest rzadkim ekosystemem stwierdzonym głównie na północnych zboczach Grzywacza (źródliska Brameckiej Wody) i na terenie przeł. Polskie Wrota. Wśród innych nieleśnych zbiorowisk wyodrębniono liczne ziołorośla, górskie łąki użytkowane ekstensywnie i zmiennowilgotne łąki trzęślicowe.
Cenne tereny leśne buduje drzewostan bukowy, w którym wyróżnia się dwa typy: kwaśna buczyna górska (Luzulo luzuloidis-Fagetum) i żyzna buczyna z żywcem dziewięciolistnym (Dentario enneaphylli-Fagetum). Występują one w kilku płatach na południowych wzgórzach, z czego kwaśne buczyny zdecydowanie dominują na terenie Grodczyna i zboczach góry Kruczej. Charakteryzują się ubogim runem leśnym, w którym przeważają trawy, mchy i paprocie z niewielkim udziałem roślin naczyniowych, głównie konwalia majowa, konwalijka dwulistna, kosmatka gajowa, przenęt purpurowy i starzec jajowaty. Żyzne buczyny porastają bogate w węglan wapnia południowe stoki Gomoły i Grzywacza, gdzie miejscami przechodzą w kwaśną buczynę lub jaworzyny. Cechują się występowaniem bogatego i dobrze rozwiniętego runa leśnego, w skład którego wchodzi m.in. żywiec dziewięciolistny i bulwkowaty, kruszczyk szerokolistny, kokorycz wątła i pusta, czosnek niedźwiedzi, lilia złotogłów, marzanka wonna i śnieżyca wiosenna. Oprócz buczyn jednymi z cenniejszych i lepiej zachowanych siedlisk leśnych stwierdzonymi w okolicach Gomoły są jaworzyny miesięcznicowe (Lunario-Aceretum pseudoplatani), które porastają strome zbocza na podłożu bogatym w węglan wapnia. Drzewostan buduje mozaika drzew złożonych m.in. z okazów jesionu wyniosłego, wiązu górskiego, buka zwyczajnego i klonu jawora. Runo leśne charakteryzuje się wysoką bioróżnorodnością, w skład której wchodzi bardzo bogata populacja miesiącznicy trwałej oraz innych gatunków jak lilia złotogłów, czerniec gronkowy, kopytnik pospolity, zerwa kłosowa, gnieźnik leśny i szczyr trwały. Stan zachowania siedliska określono jako bardzo dobry.
Do ważniejszych lub wyróżniających się gatunków na obszarze należą:
- Goryczuszka czeska (Gentianella bochemica), priorytetowy gatunek o znaczeniu wspólnotowym. Występuje na murawach ksertoermicznych wzgórza Grzywacz. Jest to jedno z 3 stanowisk tego gatunku w kraju. Większość okazów rośnie przy szlaku co może powodować wydeptywanie, szczególnie młodych okazów przez otworzeniem kwiatów, które łatwo jest przeoczyć i zwyczajnie zdeptać.
- Kruszczyk błotny (Epipactis palustris), na terenie Grodczyn-Homole posiada centrum występowania na Ziemi Kłodzkiej, składające się z kilku subpopulacji w młakach turzycowych i torfowiskach, w tym kilkutysięczna populacja w źródliskach Brameckiej Wody. Część populacji jest silnie zagrożona przez podrost olchy i topoli.
- Lilia bulwkowata (Lilium bulbiferum), gatunek generalnie rzadki w Sudetach. Na omawianym obszarze posiada kilka niewielkich populacji rozlokowanych na silnie nasłonecznionych łąkach na stokach Grzywacza i Kukułki.
- Pełnik europejski (Trollius europaeus), pospolity na tym terenie gatunek, którego populacja liczona jest w dziesiątkach tysięcy osobników. Występuje głównie na łąkach konietlicowych i użytkowanych ekstensywnie górskich łąkach, szczególnie na południowych stokach Grzywacza i Kukułki.
- Przytulia drobna (Galium pumilum), jedna z kilku przytulii objętych ochroną, która występuje w rozproszeniu na całym terytorium, głównie w miejscach występowania luźniejszej darni oraz muraw bliźniczkowych.
- Zaraza wielka (Orobanche elatior), posiada tutaj największą sudecką populację, które występuje w kilku subpopulacjach na murawach kserotermicznych i łąkach konietlicowych Grzywacza oraz sąsiednich wzgórz.
- Zimowit jesienny (Colchicum autuminale), jeden z częstszych gatunków na obszarze. Populacje liczące setki tysięcy rozsiane są w wielu subpopulacjach, głównie w siedliskach łąk kośnych i konietlicowych, tworząc jesienią rozległe dywany kwiatów.
Fauna: Stosunkowo zróżnicowana. Mimo niewielkiej powierzchni teren charakteryzuje duże bogactwo gatunkowe zwierząt. Szczególnie dotyczy to entomofauny i awifauny, które często bardziej preferują nasłonecznione tereny otwarte aniżeli lasy. Z ważniejszych gatunków ptaków odnotowano m.in. trzmielojada zwyczajnego, kanię czarną, derkacza zwyczajnego, dzięcioła zielonosiwego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego i gąsiorka. Na łąkach trzęślicowych występują rzadkie gatunki motyli: modraszek telejus i modraszek nausitous a także paź królowej i liczne kraśnikowate. Tereny leśne ze względu na to, że stanowią część ogromnego kompleksu leśnego ciągnącego się od Gór Stołowych, poprzez Góry Orlickie i Bystrzyckie, są miejscem gdzie często zachodzą liczne ssaki związane z ekosystemami leśnymi jak sarny, jelenie, dziki, lisy, popielice, łasice czy jeże. Występowanie licznych źródlisk i oczek wodnych sprzyja występowaniu płazów, m.in. ropucha szara, żaba zielona, żaba wodna, żaba moczarowa, rzekotka drzewna, a istnienie licznych silnie nasłonecznionych terenów sprzyja bogatej faunie gadów (żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, padalec, jaszczurka zwyczajna i żyworodna).
Inne: Do niedawna teren posiadał bardzo skromne zagospodarowanie turystyczne, mimo iż przebiega tędy GSS (Główny Szlak Sudecki). Latem 2020 r. oddano do użytku nową infrastrukturę turystyczną zbudowaną wokół góry Gomoła i zamku Homole. Jest to drewniany pomost biegnący nad wilgotnymi młakami w kierunku wzgórza od strony północno-wschodniej, który stanowi jednocześnie ścieżkę dydaktyczną. Wokół ruin ustawiono platformę otaczającą ruiny zamku, z której możliwe jest dokładne obejrzenie pozostałości obiektu. Na trasie zainstalowano także serię tablic dydaktycznych z informacjami o regionie i przyrodzie. Poza tym przez obszar przebiega kilka szlaków:
- czerwony Główny Szlak Sudecki im. M. Orłowicza, biegnący z Dańczowa najwyższymi grzbietami Grodczyn, Grzywacz, Wroniawa i dalej w kierunku Duszników Zdrój
- niebieski szlak, mający początek na szczycie Gomoły i biegnący przez Polskie Wrota w kierunku Lewina Kłodzkiego
- zielony szlak, zahaczający o zachodnie fragmenty obszaru pomiędzy Lewinem i Kulinem Kłodzkim
- żółty szlak, zahaczający o południowy fragment, na odcinku pomiędzy Jawornicą i Kozią Halą
Zagrożenia: Stosunkowo duże przy braku właściwego użytkowania gruntów. Większość terenów łąk i pastwisk stanowi własności prywatne, które mogą być niewłaściwie zarządzane. W 2017 r. w Zielone Ludowe rozpoczęto budowę dużego domostwa, które zostało ulokowane na bogatych florystycznie murawach z liczną (przed budową) populacją pełnika europejskiego. Obecnie wszystkie rośliny na terenie budowy zostały zniszczone. Wiele łąk konietlicowych, muraw kserotermicznych i bliźniczkowych ulega sukcesji leśnej przez zarastanie podrostem buka, brzozy brodawkowatej czy świerka. Spowodowało to wycofywanie się wielu gatunków, m.in. praktycznie całkowicie zanikła populacji goryczki krzyżowej, której liczebność spadła zaledwie do kilku osobników. Tereny młak i turzycowisk ulegają zarastaniu przez olchę i trawy, w tym na stanowisku kruszczyka błotnego, którego populacja ulega systematycznemu zmniejszaniu.
Na niektórych łąkach zaobserwowano intensyfikację wypasu bydła, co prowadzi do niekorzystnych przemiany łąk w zbiorowiska pastwiskowe i zanikanie cennych gatunków. Tereny przy szlaku prowadzącym przez centrum muraw kserotermicznych grożą zadeptywaniem, szczególnie zagrożona jest goryczuszka czeska, której wiele osobników rośnie przy samej drodze, częściowo nawet na nią wkraczając. Na obszarze Grodczyn-Homole nie ma obecnie planów powoływania rezerwatów przyrody czy użytków ekologicznych. Jedyną formą ochrony jest sieć Natura 2000. Dodatkowym zagrożeniem jest rozwój budownictwa. Choć miejscowości w sercu obszaru są bardzo małe, każda nowa budowla wiąże się ze zniszczeniem wielu metrów kwadratowych łąk i muraw. Tak było chociażby w przypadku budowy na terenie Zielonego Ludowe, gdzie zniszczono duży obszar łąk pełnikowych. W 2020 r. na terenie Gomoły zainstalowano liczne konstrukcje drewniane mające na celu zwiększyć atrakcyjność obiektu oraz ułatwić zwiedzanie. Dotyczy to m.in. budowy kładki nad młakami, schodów oraz kładki naokoło ruin wieży. Instalacja budzi skrajne opinie. Część miłośników gór uważa iż zaprzepaszczono dziki charakter tego miejsca oraz zniszczono stanowiska wielu roślin w czasie budowy. Zwolennicy konstrukcji natomiast chwalą rozwój infrastruktury w tym zapomnianym miejscu, które ma stać się kolejną atrakcją na kłodzkiej mapie turystycznej. Osobiście mamy mieszane uczucia. Jako atut uważamy budowę kładki nad młakami, które są uchronione przed zadeptywaniem. Jednocześnie kładka jest w tym miejscu dobrym pomysłem, głównie ze względu na podmokły charakter i częste zalewanie w czasie obfitszych opadów. Z drugiej strony konstrukcję wokół samej wieży uważamy za niepotrzebną i psującą krajobraz wokół klimatycznych ruin.
Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Ten fragment Pogórza Orlickiego jest najcenniejszy pod względem florystycznym. Dodatkowo znajdują się tutaj liczne naturowe siedliska oraz miejsca rozrodu i żerowania chronionych gatunków zwierząt. Jednak pomimo tego wszystkie nie planuje się na tym terenie żadnej innej formy ochrony aniżeli Natura 2000. Brakuje w planach powołania rezerwatu przyrody czy użytku ekologicznego. Dodatkowo sprawę komplikuje duża liczba właścicieli pojedynczych działek. Zależnie od fragmentu, działki należą do gminy, nadleśnictwa lub osób prywatnych. To znacząco utrudnia jakiekolwiek działania. Na obszarach zarządzanych przez Lasy Państwowe głównym zagrożeniem dla prawidłowego rozwoju i składu siedliska lasów liściastych jest gospodarka leśna, która miejscami jest prowadzona niezgodne ze specyfiką siedliska. Objawiać się to może protegowaniem świerka, czyli wprowadzaniem gatunku iglastego na obszary występowania lasów bukowych. Działania takie w sposób znaczący zakłócają skład gatunkowy, powodując wycofywanie się wielu roślin naturalnych dla buczyn i przenikanie gatunków typowych dla świerczyn (wrzosy, borówka, trzcinnik). Bardzo wiele terenów leśnych w obszarze stanowią sztuczne monokultury świerka, posadzone na wyciętych lasach bukowych. Dużym zagrożeniem są także wielkopowierzchniowe rębnie, powodujące wytworzenie dużych luk w zwartym drzewostanie. Ułatwia to wnikanie gatunków obcych i niepożądanych w runo buczyn takich jak niecierpek drobnokwiatowy, jeżyny, trzcinnik i wierzbówka.
Dużym minusem jest także brak odpowiedniej infrastruktury turystycznej. Przez teren przebiega jeden główny szlak (czerwony), który idzie od Dusznik-Zdrój przez Grodziec, Grodczyn i dalej w kierunku Kudowej. Oprócz niego istnieją krótkie szlaki łącznikowe (niebieski, zielony). Bardzo wiele łąk i terenów pastwiskowych jest ogrodzonych z licznymi tabliczkami o zakazie wstępu. Na części z nich jest to zrozumiałe albowiem prowadzi się tam wypas bydła. Jednak w niektórych miejscach zakaz dotyczy nieubitych dróg, które stanowiłyby bardzo wygodny skrót mogą ułatwić poruszanie się po obszarze. Takie działania bardzo utrudniają zwiedzanie terenu, zwłaszcza, że na ogrodzonych działkach rośnie wiele rzadkich lub ciekawych gatunków roślin. W wielu miejscach trzeba poruszać się po nieoznakowanych ścieżkach lub wprost przez łąki. Teren najlepiej jest zwiedzać z osobą obeznaną, która wie gdzie można znaleźć ciekawe gatunki bez konieczności przekraczania ogrodzeń.
Wśród planów zagospodarowania istnieją propozycje stworzenia infrastruktury na szczycie Gomoły w postaci fontanny, placu lub dużego zgromadzenia ławek i stołów. Osobiście jestem przeciw takiej formie rozwoju infrastruktury turystycznej. Gomoła należy do obszarów o wysokiej bioróżnorodności z bogatym w rzadkie gatunki runem leśnym. W tak cennych przyrodniczo miejscach powinna się ona ograniczyć do zwiększenia sieci szlaków i montowania przy nich pojedynczych ławek i tablic informacyjnych. Brak dobrze poprowadzonych szlaków to jedna z bolączek Grodczyna-Homole, głównie z powodu wielu działek prywatnych, które w znaczący sposób utrudniają powołanie kolejnych odcinków tras turystycznych. Tworzenie całych zabudowań, szczególnie w formie jak proponowana jest na Gomole uważam za niepotrzebne.
Informacje praktyczne:
- dogodny dojazd, teren zlokalizowany jest przy drodze krajowej, skąd można skręcić na Zielone Ludowe (uwaga stromy podjazd pod górę) lub podjechać od północy w kierunku Słoszowa
- teren łatwy do zwiedzania o niewielkich różnicach wysokości (za wyjątkiem stromego podejścia na Gomołę), polecany dla rodzin z dziećmi lub osób starszych
- istnieje tu częściowe zagospodarowanie turystyczne w postaci pojedynczych ławek oraz wytyczeniu szlaków, w tym czerwony przechodzący przez najcenniejsze fragmenty obszaru.
- większość obszaru stanowią grunty prywatne z ogrodzonymi pastwiskami. Dotyczy to szczególnie północnych stoków. Taka sytuacja bardzo utrudnia swobodne zwiedzanie, szczególnie, że wiele cennych obszarów przyrodniczych znajduje się właśnie na tych ogrodzonych fragmentach (m.in. młaki turzycowe, torfowiska, łąki z bogatymi populacjami mieczyków i kruszczyka błotnego). Na szczęście, na obszar muraw kserotermicznych oraz Gomoły jest swobodny dostęp
- w okolicy brakuje terenów chronionych, nie licząc parku narodowego kilka kilometrów na północ, jednak istnieje tu wiele innych cennych przyrodniczo obszarów jak Góry Orlickie.
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (żywiec, wiosenne geofity), maj (pełniki, kukułki, miesiącznice), czerwiec (zerwy, pełniki, storczyki, lilie, szelężniki, zarazy), lipiec (lilie, kruszczyki, mieczyki), wrzesień (goryczki, goryczuszki, zimowity)
