Kamieniołom w Nowych Rochowicach
23 listopada 2017Nieczynne wyrobisko marmuru położone jest na bezimiennym wzgórzu w Górach Kaczawskich i obejmuje jedne z najbogatszych muraw w Sudetach. Jest to miejsce wybitnie cenne przyrodniczo, które niestety systematycznie zarasta przez krzewy i drzewa. Odnotowano tu liczne rzadkie i chronione gatunki, w tym bardzo liczną rodzinę storczykowatych (gółka długoostrogowa, kruszczyk Muellera, kruszczyk rdzawoczerwony, buławniki i inne) oraz gatunki rzadkie w skali kraju i regionu.
Typ ochrony: florystyczny
Data utworzenia: projektowany
Powierzchnia: ok. 9,5 ha
Powiat: jaworski
Gmina: Bolków
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie: Niewielkie bezimienne wzniesienie (492 m n.p.m.) położone w środkowej części Grzbietu Wschodniego Gór Kaczawskich w Sudetach Zachodnich. Znajduje się po południowej stronie drogi krajowej nr 3, około 500 metrów na wschód od miejscowości Nowe Rochowice. Od południa, poprzez pola uprawne graniczy z Rochowicką Skałą, od zachodu z górą Rakarnią, od północy poprzez drogę krajową graniczy z masywem Wapniki i Księżą Górą, a od wschodu poprzez pola i nieużytki ze wzniesieniem Wrzosowiska. Na niektórych mapach widnieje nazwa „Rochowicka Skała” co jest błędem merytorycznym, bowiem obiekt o tej nazwie znajduje się około 200 m na południe.
Budowa: Większą część wzniesienia budują skały metamorficzne tzw. metamorfiku kaczawskiego. Są to głównie zieleńce, łupki serycytowe i fility. Wśród zieleńców można natrafić na soczewy osadowych skał metamorficznych okresu wczesnokambryjskiego, głównie marmurów wojcieszowskich oraz skał dolomitowych. W obrębie marmurów wyróżniamy osiem litotypów zbudowanych z dwóch kompleksów osadowych zależnie od sedymentacji (gromadzenie osadów tworzących pod wpływem ciśnienia skały). Owe skały powstały w okresie, gdy teren Gór Kaczawskich stanowiło płytkie morze szelfowe czyli płaska przybrzeżna część dna oceanu. Prawdopodobnie proces zachodził na wyniesieniu wulkanicznym w znacznej odległości od lądu. Marmury Wojcieszowskie są masywne, nieuławicowe w kolorze białym do kremowego. Towarzyszą im łupki o czerwonawym i różowawym zabarwieniu. W niektórych fragmentach skały uległy skrzemionkowieniu (silifikacja), co przejawia się wzbogaceniem skał krzemionką kwarcową. Marmury ulegające silifikacji są znacznie twardsze oraz mają ostrokrawędziste brzegi w momencie rozkruszania. Południowa część wzniesienia została mocno wyeksploatowana, tworząc dużą i płaską nieckę otoczoną kilkunastometrowymi ścianami i bardzo licznym rumoszem marmuru wymieszanego z czerwonymi łupkami, określanymi jako marmur różowy. W północnych fragmentach występują bardzo liczne doły oraz łomy po dawnej eksploatacji.
Flora: Bardzo bogata jeśli uwzględnić jak niewielki jest to obszar, stanowiący mozaikę gatunków leśnych, ektonowych (okrajkowych), łąkowych, zaroślowych, naskalnych i termofilnych. W dużej mierze są to rośliny górskie i podgórskie. Większość terenu porastają lasy, głównie drzewostan liściasty z domieszką sztucznych nasadzeń świerków i modrzewi. Najcenniejszym jest zbiorowisko ciepłolubnej buczyny storczykowej z zespołu Carici-Fagetum. Porasta ona zbocza i tereny okalające nieckę kamieniołomu od zachodniej i północnej strony. Drzewostan zbudowany jest głównie z buka pospolitego z domieszką klonu jawora, lipy drobnolistnej, jesionu wyniosłego i brzozy brodawkowatej. Miejscami występują też drzewa iglaste. Bogate runo zawiera kilkanaście rzadkich i cennych taksonów jak buławnik mieczolistny, buławnik wielkokwiatowy, listera jajowata, podkolan biały, przylaszczka pospolita, konwalia majowa, kopytnik pospolity, lilia złotogłów, czerniec gronkowy, żywiec bulwiasty, wawrzynek wilczełyko i gnieźnik leśny. Część opracowań wymienia także obuwika pospolitego i buławnika czerwonego, jednak nie jest to dostatecznie potwierdzone, jako że niektóre opracowania wymieniają to stanowisko jako wymarłe a inne jako dalej aktualne.
Unikatowym na skalę województwa siedliskiem jest niedawno opisany kłosownicowy bór sosnowy (chojniak kłosownicowy) (Brachypodium pinnatum-Pinus sylvestris) przynależny do rzadkiej grupy nasklanych borów sosnowych. Zbiorowisko charakteryzuje duże bogactwo gatunkowe. Wg obecnej wiedzy siedlisko zostało stwierdzone w Sudetach jedynie w Górach Kaczawskich na terenie omawianego kamieniołomu, gdzie porasta strome ściany oraz górne fragmenty wyrobiska. Przeważnie ten typ siedliska wykształca się na zbiorowiskach zastępczych w trakcie zalesiania muraw kserotermicznych, stąd jego nazwa „chojniak” oznaczający młody lasek sosnowy. Choć bór z Nowych Rochowic powstał na terenie antropogenicznym, to jednak ma on naturalny charakter. Po zamknięciu kamieniołomu stoki uległy naturalnej sukcesji leśnej bez ingerencji człowieka. Drzewostan jest bardzo rzadki i mocno prześwietlony, gdzie dominują niskie, skarlałe okazy sosny o silnie poskręcanych pniach. Wśród innych drzew i krzewów notowana jest brzoza omszona, jarząb pospolity, kruszyna zwyczajna i wierzba iwa. Uwagę zwraca ciekawy układ warstw leśnych, gdzie w warstwie drzew i krzewów dominują gatunki kwasolubne, podczas gdy w warstwie zielnej występują głównie rośliny zasadolubne, w tym gatunki rzadkie i chronione jak kruszczyk rdzawoczerwony. Jest to siedlisko wybitnie termofilne i suche, występujące na wapiennym podłożu o niewielkiej warstwie próchnicy z dużym udziałem rumoszu skalnego. Miejscami stopniowo przechodzi w kalcyfilne zarośla i murawy kserotermiczne. Jest to także najbogatszy gatunkowo zespół borów sosnowych w Sudetach. Wśród roślinności stwierdzono takie gatunki jak brodawnik jesienny, dereń świdwa, driakiew żółta, dziewięćsił pospolity, dzwonek okrągłolistny, fiołek kosmaty, jastrun właściwy, jastrzębiec leśny, kłosownica pierzasta, komonica zwyczajna, kruszczyk rdzawoczerwony, krwiściąg mniejszy, lebiodka pospolita, macierzanka zwyczajna, nawłoć pospolita, opończyk krętozarodniowy, pędzliczek wiejski, pięciornik wiosenny, poziomka twardawa, przelot pospolity, przytulia biała, wiechlina spłaszczona, wilczomlecz sosnka, zęboróg czerwonawy
Wewnątrz kamieniołomu rozwinęły się płaty muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea) i ziołorośli, w które wkracza brzozowy i sosnowy młodnik. Murawy charakteryzuje duża zmienność roślinności, jeśli chodzi o ich wysokość i zagęszczenie. Płaty w centrum kamieniołomu i wzdłuż drogi cechuje niska ruń i małe zagęszczenie, na tyle iż miejscami widoczne jest podłoże. Głównym czynnikiem jest silna antropopresja, w postaci wydeptywania i rozjeżdżania. Na tych płatach rosną odporniejsze na deptanie gatunki jak liczne trawy, dzwonki, centuria nadobna, babka pośrednia, len przeczyszczający, krzyżownica czubata oraz pszeńce. Tereny bliżej drzew charakteryzuje bujna i gęsta roślinność. W środowisku tym żyje kruszczyk rdzawoczerwony i kruszczyk Muellera, gółka długoostrogowa, goryczuszka orzęsiona i ożanka pierzastosieczna. Miejscami występują pasy okrajków, głównie na obrzeżach lasu i wzdłuż dróg. W ich składzie oprócz pospolitych krzewów można spotkać mozaikę gatunków siedlisk leśnych i łąkowych, m.in. dziewięćsił długolistny, dziewięćsił pośredni, jastrzębiec siny, oman wierzbolistny, driakiew gołębia, driakiew żółtą, przetacznika kłosowego, orlika pospolitego, lilię złotogłów, lebiodkę pospolitą oraz trzy gatunki kruszczyków, w tym rzadkie w skali kraju, kruszczyka Muellera. W południowej części wzniesienia rozszastają się krzewowiska inwazyjnej robinii akacjowej z kruszczykiem szerokolistnym i orlikiem pospolitym. a w bezpośrednim sąsiedztwie wzniesienia występuje łąka rajgrasowa ze sporą populacją zarazy bladokwiatowej (rośnie poza obszarem projektowanego rezerwatu).
- Buławnik czerwony (Cephalanthera rubra), jeden z najpiękniejszych krajowych storczyków, był wymieniany w publikacjach z lat 90. i początków pierwszej dekady XXI wieku. Obecnie takson nie odnaleziony, prawdopodobnie wymarł na terenie kamieniołomu.
- Buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera damasonium), niewielki storczyk tworzący mlecznobiałe lub kremowe kwiaty. Preferuje półcieniste siedliska na umiarkowanie żyznej i wilgotnej glebie. Wiele osobników rośnie w płatach ciepłolubnej buczyny u wejścia do kamieniołomu a także pojedynczo w północnej i środkowej części wzniesienia.
- Goryczka gorzkawa (Gentianella amarella), bardzo rzadki gatunek podawany z Gór Kaczawskich z zaledwie dwóch stanowisk, w tym z obszaru kamieniołomu. Prace sprzed 2 dekad podawały nawet kilkaset osobników w dogodnych latach, my jednak nigdy nie natrafiliśmy na ani jednego kwitnącego osobnika. Prawdopodobnie gatunek wymarł ze względu na postępującą sukcesję leśną i wzrost zacienienia.
- Gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea), częsty gatunek skupiający się wyłącznie w niecce kamieniołomu, tworząc kilkanaście subpopulacji rozlokowanych w wyrobisku, liczących w dogodnych latach nawet kilkaset osobników. Jest to najliczniej występujący tu gatunek storczyka, jednak jest jednocześnie bardzo zagrożony z powodu sukcesji leśnej i stale pomniejszającego się areału muraw.
- Gruszczyka mniejsza (Pyrola minor), drobna i niepozorna roślina kłączowa wytwarzająca drobne białe kwiaty o kulistym kształcie. Od 2014 r. objęta ochroną. Liczne kępki tej rośliny występują na terenie wyrobiska w niewielkich zaroslach oraz wzdłuż drogi. Towarzyszą jej inne gatunki z rodziny gruszeczkowatych.
- Konwalia majowa (Convallaria majalis), efektowna i łatwa w rozpoznaniu bylina kłączowa, która stanowi jedną z najpospolitszych roślin wzniesienia. Bardzo licznie występuje w leśnych zbiorowiskach na całym obszarze, w tym w niecce kamieniołomu. Szczególnie częsta w świetlistych zaroślach naokoło wyrobiska.
- Kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens), najwięcej osobników występuje w kamieniołomie na terenach odsłoniętych, głównie wzdłuż ścieżki i polany w końcowej części wyrobiska. Wg części opracowań jest to obecnie najliczniejsza sudecka populacja licząca w dogodnych latach kilkadziesiąt osobników. W niektórych sezonach notowane są pędy kruszczyka Schmalhausena (Epipactis x schmalhausenii). Krzyżówka powstała z występującym tu również kruszczykiem szerokolistnym.
- Kukułka Fuchsa (Dactylorhiza Fuchsii), najpospolitszy storczyk rosnący w terenach leśnych wzniesienia, gdzie stosunkowo często występuje w północnej części góry, licząc kilkanaście subpopulacji po 10-30 osobników. Notowana także w wyrobisku.
- Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), drobna i wcześnie kwitnąca bylina leśna o jaskrawoniebieskich kwiatach pojawiających się już w marcu i kwietniu. Pojedyncze kępki rozlokowane są w ciepłolubnej buczynie okalającej kamieniołom oraz na północnych stokach wzniesienia.
Grzyby: Nie prowadzono badań nad mykoflorą projektowanego rezerwatu, jednak ze względu na występowanie nawapiennych lasów bukowych prawdopodobnie występują tu rzadkie gatunki związane z tym środowiskiem, które są notowane w Górach Kaczawskich (liczne gwiazdosze, muchomor szyszkowaty, koronica ozdobna). Jedynym potwierdzonym gatunkiem jest gwiazdosz potrójny, którego owocniki odnotowano w buczynie storczykowej.
Fauna: Stosunkowo uboga. Rezerwat jest projektowany głównie ze względu na duże bogactwo florystyczne. Obszar z powodu małej powierzchni nie stanowi ostoi dla zwierząt, są one tutaj głównie tymczasowymi gośćmi, którzy posiadają wokoło znacznie większe i bardziej obiecujące tereny jak choćby rozległe drzewostany w rezerwacie Buki Sudeckie czy Wapniki. Na obszarze kamieniołomu znajdują się liczne nasłonecznione obszary stanowiące dużą atrakcję dla gadów jak zaskrońce, jaszczurki i żmije zygzakowate oraz dla ciepłolubnych stawonogów.
Zagrożenia: Duże. Głównym zagrożeniem jest brak zapewnienia odpowiedniej ochrony w postaci rezerwatu przyrody lub użytku ekologicznego. Obecnie kamieniołom przynależy do obszaru Natura 2000 Góry i Pogórze Kaczawskie, jednak bez zapewnienia prawidłowego planu ochrony. Dopóki nie zostanie powołany rezerwat lub użytek, teren nie będzie miał odpowiedniego programu ochrony, który byłby prawidłowo realizowany. Dotyczy to głównie wycinki inwazyjnej robinii akacjowej (popularnie i błędnie zwanej „akacją”) oraz młodych okazów brzozy i sosny zarastających wnętrze kamieniołomu, które zacieniając teren zabierają siedliska gatunkom wymagającym intensywnego nasłonecznienia. Obecnie około 85% niecki w kamieniołomie uległo zarośnięciu. Z czego wiele drzew ma ponad 15-25 lat, co wskazuje na wieloletnie zaniedbanie tego terenu. Dodatkowo w kamieniołomie odnotowywane jest regularne uszkadzanie lub zniszczenie roślin z powodu częstych odwiedzin miejscowej ludności urządzającej ogniska. Przykładowo latem 2014 r. stanowiska kruszczyka rdzawoczerwonego i gółki zostały przykryte grubą warstwą gałęzi drzew iglastych, będących pozostałością po rozniecanym ognisku. Działania takie utrudniają wzrost i niekorzystnie wpływają na pH gleby, zakwaszając ją.
Teren projektowanego rezerwatu jest często odwiedzany przez ludzi, czego dowodem są ślady ognisk, biwakowania i wjazdu samochodami. Wszystkie te działania niszczą runo i uszkadzają rośliny. Dodatkowym zagrożeniem jest możliwość ponownego rozpoczęcia wydobycia kruszcu, jako że w planach zagospodarowania przestrzennego gminy Bolków, obszar ten jest oznaczony, jako teren udokumentowanych złóż surowców mineralnych. Nie wiadomo na ile realne jest ponowne uruchomienie kamieniołomu. Należy zaznaczyć, że wydobycie miałoby się rozpocząć na terenie obszaru Natura 2000, na którym występuje mnogość chronionych gatunków oraz siedlisk priorytetowych.
Inne: Przy wzniesieniu od północno-wschodniej strony można podziwiać sporej wielkości XVIII wiecznie wapienniki. Są to jedne z niewielu wapienników, które są zadbane i odrestaurowane, podczas gdy większość tego typu budowli w regionie podupada i zmienia się w rozpadające ruiny. Na ich szczyt prowadzi wydeptana ścieżka od strony wzgórza. Rozpościera się stąd niewielka panorama na okoliczne wzgórza oraz drogę krajową.
Wrażenia Osobiste: Bardzo zmienne, zależnie od sezonu oraz przyszłości jaka czeka to miejsce. Z jednej strony mamy do czynienia z prawdziwą perłą botaniczną, gdzie ogromna liczba rzadkich lub chronionych gatunków stłoczona jest na bardzo małym obszarze. Z drugiej natomiast strony widzimy niepokojącą teraźniejszość bez jakichkolwiek nadziei na zmianę. Ten niewielki skrawek raju obejmuje nieczynną nieckę kamieniołomu, która systematycznie ulega zarastaniu od wielu dekad. Sami osobiście obserwujemy to miejsce od prawie dekady. Widać bardzo wyraźnie zachodzące tu zmiany. Dawne płaty muraw ograniczają się obecnie do wąskich pasów wzdłuż drogi oraz do miejsc o najcieńszej warstwie kamienistego podłoża, gdzie drzewa nie są w stanie jeszcze wyrosnąć. Jednak wraz z postępującą sukcesją samosiew drzewek brzozowych i sosnowych zajmie także i te ostatnie bastiony muraw. Systematyczna sukcesja spowodowała zanik wielu gatunków notowanych tu jeszcze w latach 90. ubiegłego wieku. Wśród tej listy znajduje się m.in. dziewięciornik błotny, goryczuszka gorzkawa czy ożanka pierzastosieczna. Wysokie walory przyrodnicze tego miejsca są dobrze znane i opisywane w programach ochrony przyrody samorządu oraz nadleśnictwa. Niestety nie przeprowadzono do tej pory żadnych prac pielęgnacyjnych mogących ograniczyć rozprzestrzenianie się podrostu drzewnego. Nawet w programie Natury 2000 nie ma zapisów dotyczących tego obiektu. W najbliższych latach mają powstać nowe opracowania dla Gór i Pogórza Kaczawskiego, jednak nie wiadomo czy obejmą one także kamieniołom Nowym Rochowicach. Potrzeba ochrony tego miejsca jest bardzo pilna bowiem za kolejną dekadę mogą zaniknąć kolejne cenne gatunki.
Informacje praktyczne:
- dobry dojazd, kamieniołom znajduje się zaraz przy drodze krajowej oraz drodze lokalnej z szerokim poboczem
- teren łatwy do zwiedzania, choć silnie zarośnięty. Miejscami występują leśne drogi, którymi można dostać na górę wapienników. Obiekt polecany głównie dla miłośników przyrody, głównie ze względu na niewielkie walory krajobrazowe. W wielu miejscach występują łomy i głębokie wyrobiska, z tego powodu należy zachować szczególną ostrożność w czasie zwiedzania wzniesienia poza obszarem głównej niecki kamieniołomu
- kamieniołom zlokalizowany jest w jednym z większych zagłębi cennych przyrodniczo miejsc w Sudetach, gdzie w bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się rezerwat przyrody Buki Sudeckie oraz kilka innych obszarów wartościowych przyrodniczo (Rochowicka Skała, Zbójecki Kamień, Pogwizdowski Las, Wapniki, Wysoka i Bukowa Góra)
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (przylaszczki, wawrzynki), maj (buławniki, konwalie), czerwiec (gółki, podkolany, lilie, gruszeczki), lipiec (kruszczyki, dzwonki, ożanka, centurie, pszeńce), wrzesień (goryczki)
