Kamienny Grzbiet

4 lutego 2021 Wyłączono przez admin

Jest to niewielki i mało znany skrawek przyrody w cieniu Ślęży. Niewielki ale wybitnie cenny skrawek obejmujący murawy kserotermiczne i napiaskowe, jakie ocalały po intensywnej działalności górniczej w aktywnie działającym kamieniołomie serpentynitu. Miejsce występowania wielu ciepłolubnych gatunków roślin, w tym rzadkich w skali regionu lub kraju, jak zaraza przytuliowa, wyka pannońska, goździk kartuzek i pięciornik siedmiolistkowy.

Typ ochrony: brak

Data utworzenia: brak

Powierzchnia: ok. 6 ha

Powiat: Wrocławski

Gmina: Sobótka

Nadleśnictwo: Miękinia

Położenie i budowa: Całość leży w północno-wschodniej części Masywu Ślęży na Przedgórzu Sudeckim (poza granicami parku krajobrazowego), granicząc bezpośrednio z miejscowością Nasławice, około 4 km na wschód od zabudowań Sobótki. Jest to niewielkie połacie muraw okalające ocalałe od działalności kamieniołomu zbocza góry Kamiennik (201 m n.p.m.) określanego czasem jako Kamienny Grzbiet. Obszar znajduje się poza terenami nadleśnictwa.

Samo wzgórze stanowi płaski i długi grzbiet o obłym kształcie, którego długość wynosi 4 km a szerokość około 1,5 km. Całość przynależy do jednostki geologicznej Masyw serpentynitowy Gogołów-Jordanów w środkowej części bloku przedsudeckiego, gdzie jest jednym z najdalej wysuniętych punktów jednostki. Grzbiet zbudowany jest głównie z serpentynitu (najbardziej charakterystycznej skały w Masywie Ślęży) w formie wyspowego zespołu wychodni jakie uformowały się w pasie od Winnej Góry po Tyniec nad Ślęzą, gdzie częściowo przykryte są przez gnejsy i granitognejsy. W Nasławicach serpentynit zanurza się pod gabro. Skały budujące górę powstały w wyniku przeobrażenia intruzji skał magmowych pod wpływem roztworów hydrotermalnych. W Nasławicach dodatkowo występują także wkładki węglanów, talku i chlorytów. Z rzadszych minerałów spotkać tu można także w niewielkich ilościach m.in. oliwiny, hornblendy czy nawet chromit i apatyt. Całość przykryta jest przez utwory trzeciorzędowe, gdzie stwierdzono także występowanie regolitów (zwietrzelinowych glin rezydualnych). Zasoby serpentynitu w kamieniołomie oszacowano na 10 165 tys. ton.

Serpentynit z Nasławic określany jest jako serpentynit antygorytowy, jest to stosunkowo rzadka kopalina klasy 2 znana w Polsce niemal wyłącznie z północno-wschodniego fragmentu Masywu Ślęży. Skała należy do utworów silnie zserpentynizowanych (dojrzałych) ukształtowanych w wyniku przeobrażenia skał ultrazasadowych i zasadowych w trakcie procesów pomagmowych, hydrotermalnych i tektonicznych. O dojrzałości świadczy zawartość chryzotylu. Im jest to go mniej, tym skała jest bardziej dojrzała. Najważniejszy składnik, jakim jest antygoryt, stanowi około 84-99% skały. Jest to krucha skała tworząca kryształy o blaszkowym lub płytkowym kształcie występujących w skupieniach. W przypadku właściwości jako kopaliny, serpentynit antygorytowy charakteryzuje niska ścieralność oraz wysoka wytrzymałość na miażdżenie. Dodatkowo materiał określany jako „dojrzały serpentynit” jest najmniej szkodliwy dla człowieka dzięki najniższemu stężeniu chryzotylu. Chryzotyl przynależy do grupy minerałów azbestowych stanowiący zagrożenie dla zdrowia z powodu tworzenia mikro-kryształów wdychanych do płuc i powodujących zmiany nowotworowe.

Roślinność: Stosunkowo bogata, biorąc pod uwagę skalę zniszczeń wywołaną przez działalność górniczą. W większości roślinność składa się z gatunków łąkowych i murawowych oraz nielicznie z roślin okrajkowych. W okolicach pól uprawnych notuje się także duży udział archeofitów. Najbogatsze florystycznie są wschodnie i północne zbocza porośnięte licznymi siedliskami muraw i łąk o charakterze mozaik. Do najważniejszych należą suche, acydofilne murawy kserotermiczne z zespołu smółki i owsicy łąkowej (Viscario-Avenuletum pratensis), które są siedliskiem rzadko notowanym w Polsce oraz regionie. Porastają one głównie suche wschodnie zbocza o stosunkowo łagodnym nachyleniu. Występują głównie gatunki preferujące gleby suche o kwaśnym odczynie, w przypadku Kamiennego Grzbietu są to gleby powstałe na skałach serpentynitu. W innych rejonach siedlisko wykształca się także na skałach bazaltowych, gnejsowych i granitowych, często w sąsiedztwie kwaśnych lasów dębowych lub kwaśnych buczyn. Stosunkowo częste są tutaj mchy i porosty. Tutejsze siedlisko charakteryzuje niska roślinność oraz słabe zwarcie runi. Na obszarze Kamiennego Grzbietu występuje postać zubożona, jednak wciąż można wyróżnić gatunki typowe dla siedliska, m.in. zaraza przytuliowa (gatunek bardzo rzadki w skali województwa), biedrzeniec mniejszy, koniczyna polna, kostrzewa owcza, wyka pannońska, macierzanka zwyczajna, przytulia pospolita, rozchodnik wielki, świerzbnica polna, tymotka Boehmera i liczne pięciorniki, w tym rzadki pięciornik siedmiolistkowy. W suchszych fragmentach, o ubogiej glebie wykształciły się niewielkie płaty muraw piaskowych (Koelerio-Corynephoretea) o stosunkowo luźnej runi z wieloma wolnymi przestrzeniami z widoczną powierzchnią gleby. Miejscami murawy tworzą mozaikę z pozostałymi siedliskami kserotermicznymi o trudnych do wytyczenia granicach. Stosunkowo pospolity jest tu goździki kropkowany i goździk kartuzek, którym towarzyszą kępy traw (tymotka Boehmera, owsica łąkowa, strzęplica sina). Miejscami w runi dosyć licznie występuje także bylica polna, driakiew żółta, koniczyna pagórkowata, krwawnik pagórkowaty, pięciornik srebrny, szczotlicha siwa, wilczomlecz sosnka, zawciąg nadmorski czy jasieniec piaskowy.

Ważnym elementem są także zbiorowiska roślinności okrajkowej z zespołu Trifolio-Geranietea sanguinei, które nie tworzą jednolitych płatów a raczej stanowią niewielkie i silnie rozdrobione pasy w mozaice z innymi siedliskami. Zajmują przeważnie strefy ektonowe pomiędzy zaroślami a murawami kserotermicznymi i łąkami kośnymi. Często w ich składzie występują gatunki z sąsiadujących siedlisk. Zespoły okrajkowe preferują tereny umiarkowanie suche o wystawie zarówno słonecznej do lekko zacienionej przez otaczające je zarośla. Wśród gatunków typowych dla zbiorowiska ciepłolubnych okrajków notowanych na Kamiennym Grzbiecie należy lepnica zwisła, gwiazdnica trawiasta, traganek szerokolistny, cieciorka pstra, smółka pospolita i wyka długożagielkowa. Miejscami roślinność charakteryzuje wielowarstwowa struktura oraz zróżnicowanie strefowe układu pojedynczych pasów zależnie od miejsca, w którym wykształciły się okrajki. W miejscach wilgotniejszych na styku zarośli i łąk kośnych zbiorowiska okrajkowe są znacznie bogatsze, podczas gdy w górnych i suchszych partiach góry, okajki graniczące z murawami napiaskowymi cechuje znaczne zubożenie.

W osłoniętych miejscach o żyźniejszej i wilgotniejszej glebie stwierdzono półnaturalne i antropogeniczne zbiorowiska łąkowe z klasy (Molinio-Arrhenatheretea) z bogatą florą obfitującą w wiele gatunków rzadkich, których płaty rozpościerają się dosyć nierównomiernie na wschodnich i północnych fragmentach wzgórz, głównie w niższych partiach o najwilgotniejszym i najżyźniejszym podłożu. Ze względu na bardzo zmienną wilgotność podłoża spotyka się tu często mozaikę siedlisk wilgotnych i świeżych. W granicach kośnych łąk świeżych na obszarze Kamiennego Grzbietu znajdują się liczne powierzchnie wilgotniejsze, nawiązujące składem roślinnym i charakterystyką do siedlisk łąk zmiennowilgotnych, a w miejscach najwilgotniejszych nawet do zbiorowisk szuwarowych i trzcinowisk (głównie w obrębie rowów melioracyjnych). Teren nie jest wykaszany jako że stanowi własność zakładu górniczego. Z tego powodu w wielu miejscach dochodzi do spontanicznej sukcesji leśnej. W wielu miejscach widoczne są zarośla gatunków rodzimych (śliwa tarnina, róża rdzawa, róża pomarszczona, dzikie grusze i jabłonie) oraz gatunków obcych (robinia akacjowa, czeremcha amerykańska). Dominującymi gatunkami w typowych łąkach świeżych są trawy (rajgras wyniosły, kupkówka pospolita, konietlica łąkowa, stokłosa miękka, tymotka łąkowa), którym towarzyszą liczne byliny i rośliny jednoroczne takie jak bodziszek łąkowy, bukwica zwyczajna, dzwonek rozpierzchły, koniczyna łąkowa, kozibrody, przytulia pospolita, skalnica ziarenkowata, świerzbnica polna, szczaw rozpierzchły, wiązówka błotna oraz gatunki preferujące suchsze i cieplejsze fragmenty m.in. szałwia łąkowa, dziurawiec zwyczajny, świetlik polny, przytula właściwa, świerzbnica polna, chaber łąkowy, wrotycz polny, liczne gatunki koniczyn (koniczyna dwukłosowa, koniczyna polna, koniczyna pagórkowata, koniczyna różnoogonkowa) i trawy (trzcinnik piaskowy). Tutejsze siedlisko charakteryzuje się gęstą i wysoką roślinnością o zwartej darni, która dopiero w wyższych partiach ulega przerzedzeniu oraz stopniowo przechodzi w murawy napiaskowe oraz kserotermiczne.

Dosyć zaskakującym elementem Kamiennego Grzbietu są zbiorowiska paproci serpentynowych występujące na niewielkich powierzchniach w nieczynnych fragmentach kamieniołomu. W miejscach cienistych notuje się roślinność zbiorowiska ścian skalnych i urwisk krzemianowych ze zbiorowiskami ze związku Androsacion vandellii, które obejmują roślinność naskalną porastającą nieliczne powierzchnie obejmujące zarówno rumosz skalny jak i rozległe pionowe ściany. Roślinność występuje najczęściej w miejscach cienistych i półcienistych, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Często rośliny egzystują bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Do najważniejszych należy zanokcica ciemna, która była tam notowana w latach 90-tych XX wieku i pierwszej dekadzie XXI wieku.

Do najważniejszych roślin na Kamiennym Grzbiecie należy:

Driakiew żółta (Scabiosa ochroleuca), gatunek umiarkowanie pospolity, notowany głównie w Polsce południowej i środkowej, gdzie występuje na słonecznych i suchych siedliskach muraw oraz okrajków. Na Kamiennym Grzbiecie tworzy pojedyncze kępy rozmieszczone na murawach napiaskowych i kserotermicznych.
Goździk kartuzek (Dianthus carthusianorum), typowy gatunek nasłonecznionych muraw, który występuje w rozproszeniu na terenie niemal całego kraju oraz Dolnego Śląska. Na Kamiennym Grzbiecie notowany jest pospolicie na stokach zarówno w murawach kserotermicznych jak i łąkach kośnych użytkowanych ekstensywnie.
Owsica łąkowa (Avenula pratensis), rzadki gatunek trawy notowany głównie na terenach wyżynnych oraz w dolinie górnej Wisły i Odry. Występuje na silnie nasłonecznionych i suchych murawach, gdzie tworzy luźną darń w towarzystwie innych roślin.
Pięciornik siedmiolistkowy (Potentilla heptaphylla), stosunkowo rzadki gatunek pięciornika o rozproszonych stanowiskach w Polsce zachodniej i południowej. Występuje na suchych i silnie nasłonecznionych murawach. Wyróżniają go siedmiodzielne liście wyrastające z odziomkowej różyczki liściowej, która jest obecna w czasie kwitnienia.
Szałwia łąkowa (Salvia pratensis), średnio pospolita roślina występująca na nasłonecznionych murawach kserotermicznych i innych ciepłolubnych siedliskach. Na Kamiennym Grzbiecie jest gatunkiem pospolitym, występującym w niemal wszystkich zbiorowiskach roślinnych.
Wyka pannońska (Vicia pannonica), rzadka roślina jednoroczna mająca status zadomowionego kenofita we florze polskiej. Nie stanowi gatunku inwazyjnego a w ostatnich dekadach szybko zanika z wcześniej notowanych stanowisk. Obecnie murawy na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie stanowią główne centrum występowania.
Zanokcica ciemna (Asplenium adiantum-nigrum), jeden z najrzadszych składników rodzimej flory, notowany wyłączne z Sudetów. Na Kamiennym Grzbiecie odkryto w 1987 r. stosunkowo liczną populację obejmującą 40 a obecnie 47 osobników. Co ciekawe, obok osobników typowych występują tu także paprocie o cechach mieszańców, których przynależność wymaga dalszych badań. Stanowisko jest wysoce zagrożone z powodu aktywnie działającego kamieniołomu.
Zaraza przytuliowa (Orobanche caryophyllacea), rzadki gatunek narażony na wyginięcie i objęty ochroną. Na Dolnym Śląsku notowana głównie z Przedgórza Sudeckiego, gdzie na Kamiennym Grzbiecie posiada obecnie największą znaną populację. Występuje na silnie nasłonecznionych i suchych stokach w sąsiedztwie swojej rośliny żywicielskiej – przytulii.

Fauna: Na terenie Kamiennego Grzbietu nie przeprowadzano inwentaryzacji faunistycznych. Można podejrzewać, że ze względu na występowanie otwartych siedlisk termofilnych rejon zamieszkuje liczna herpetofauna (jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, padalec, żmija zygzakowata, grzebiuszka piaskowa) oraz entomofauna (motyle z rodziny kraśnikowatych, paź królowej, rusałki).

Zagrożenia: Skrajnie duże. Sam fakt, że większość góry została zniszczona przez działalność górniczą jest wystarczającym świadectwem skali zagrożeń. Obecnie cenne siedliska obejmują wąskie, kilkudziesięciometrowe pasy wokół kamieniołomu, które w dalekiej przyszłości także mogą stać się miejscem wzmożonego wydobycia serpentynitu. Oprócz odkrywki, większość grzbietu zajęta jest przez rozległe i intensywnie uprawiane pola, głównie rzepaku, kukurydzy i pszenicy. Jest to teren ubogi, jednak stosowane opryski, w tym herbicydy. mogą negatywnie oddziaływać na sąsiadującą z polami florę kserotermiczną, którą oddziela tylko asfaltowa droga. Największym istniejącym zagrożeniem jest naturalna sukcesja leśna i ekspansja gatunków inwazyjnych. Ze względu na eutrofizację i brak odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych, na części płatów pojawiają się liczne krzewowiska złożone głównie z klonu zwyczajnego, głogu jednoszyjkowego, śliwy tarniny, bzu czarnego, trzmieliny zwyczajnej, dzikiej róży i jeżyn. Istotnym zagrożeniem jest także ekspansja niektórych gatunków, które zagłuszają niską florę muraw. Należą do nich m.in. nawłoć kanadyjska, nawłoć późna i trzcinnik piaskowy.

Wrażenia osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Murawy obejmują tylko wąski pas, jednak jest on wybitnie cenny ze względu na występowanie rzadkich siedlisk z jeszcze rzadszą florą. Na szczególną uwagę zasługuje wyjątkowo bogata populacja zarazy przytuliowej, która wytwarza w dogodnych latach nawet 200-300 pędów. Z racji bardzo małej ilości stanowisk w województwie i ogólnie w kraju, nasławicka populacja stanowi ważny rezerwuar tego gatunku. Na murawach rzucają się w oczy także inne, bardzo licznie tu kwitnące rośliny jak różowe goździki, fioletowe szałwie, żółte pięciorniki i białe wiązówki. Literatura podaje, że na pojedynczych wychodniach serpentynitu i w zagłębieniach można spotkać rzadkie paprocie serpentynowe. Niestety ze względu na aktywną działalność górniczą, nie istnieją żadne plany ani propozycje objęcia tego skrawka jakąkolwiek ochroną, ani w ramach użytku ekologicznemu, ani w ramach rezerwatu przyrody. Warto się tam wybrać w okolicach czerwca, kiedy przypada szczyt kwitnienia większości roślin.

Informacje praktyczne:

bardzo dobry dojazd, murawy rozciągają się wzdłuż lokalnej drogi, która jednak na niemal całej długości pozbawiona jest szerokich poboczy umożliwiających zaparkowanie. Z tego powodu trzeba posiłkować się pojedynczymi i z rzadka występującymi fragmentami o szerokim poboczu
jest to teren aktywnie działającego kamieniołomu!. Odwiedzanie tego miejsca polecamy w okresie, gdy zakład jest nieczynny jak niedziele oraz inne dni wolne. Przy parkowaniu należy mieć na uwadze, że drogą tą poruszają się duże, a więc i szerokie, ciężarówki przewożące urobek z kamieniołomu
samo wzgórze ma bardzo łagodne stoki, gdzie jednak nie występują żadne ścieżki ani wydeptane dróżki, po całym terenie poruszamy się „na dziko” uważając by zanadto nie zbliżyć się do działającego kamieniołomu o czym informują nas stosowne tabliczki
obiekt znajduje się w północno-wschodnim fragmencie Masywu Ślęży jednak poza obszarem parku krajobrazowego i obszarem Natura 2000. W okolicy brakuje cennych obszarów. Najbliższe cenne tereny do wszelkie obiekty ulokowane w granicach parku a więc Wzgórza Oleszeńskie z tamtejszą serią użytków ekologicznych chroniących stanowiska paproci serpentynitowych oraz trzy rezerwaty przyrody (Góra Radunia, Góra Ślęża i Łąka Sulistrowicka). Z innych cennych obiektów należy wymienić lasy w rezerwacie archeologicznym Będkowice, świetliste dąbrowy na Wieżycy oraz muraw wokół Sulistrowiczek
najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: łąki wraz z tamtejszą roślinnością najpiękniej prezentują się od końca maja do początków lipca, przy czym najważniejszy składnik muraw (zaraza przytuliowa, wyka panońska) szczyt kwitnienia osiągają na przełomie maja i czerwca