Kocioł Wielkiego Stawu
11 lipca 2018Kocioł Wielkiego Stawu jest większym i jednocześnie rzadziej odwiedzanym bratem Kotła Małego Stawu. Jest to spowodowane głównie inaczej przeprowadzonymi szlakami oraz brakiem infrastruktury w postaci schronisk. Tutejsza przyroda jest dzięki temu mniej nękana przez ruch turystyczny. Miłośnik przyrody może znaleźć wokół kotła nie tylko piękne widoki ale także rzadkie i cenne gatunki roślin jak niebielistka, zawilec narcyzowy, tojad sudecki czy bażyna obupłciowa.
Położenie: Kocioł położony jest na północnych zboczach Śląskiego Grzbietu będącego składową Karkonoszy w Sudetach Zachodnich. Obejmuje północno-wschodnie stoki szczytu Smogornia (1489 m n.p.m.) zwane Srebrnym Upłazem. Obszar od południowego-wschodu graniczy z Kotłem Małego Stawu oraz od zachodu z Kotłem Smogornii. Całość znajduje się na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego.
Budowa: Kocioł podcina północne zbocza na wysokości około 1400 m n.p.m. Jego ściany miejscami opadają nawet do 200 m w dół. Większa część kotła zbudowana jest z tych samych skał, z których utworzony jest cały Śląski Grzbiet, czyli granitu karkonoskiego stanowiącego geologiczny trzon całego grzbietu. Został on wyniesiony w okresie trzeciorzędowych alpejskich ruchów górotwórczych na wysokość 1400 m ponad Kotlinę Jeleniogórską. Obecny kształt terenowi nadały trwające miliony lat procesy wietrzenia oraz procesy peryglacjalne. Miększe podłoża uległy erozji pozostawiając odporny na wietrzenie granit.
Ściany kotła składają się z licznych żlebów oraz wychodni skalnych, które opadają stromo w kierunku polodowcowej misy egzaracyjnej, zakończonej moreną recesyjną. Misa jest wypełniona wodą, tworząc w ten sposób największe jezioro cyrkowe w Karkonoszach – Wielki Staw. Moreny czołowe, boczne oraz moreny denne starszych etapów zlodowacenia występują na przestrzeni około 2 km poniżej kotłów w kierunku północno-wschodnim.
Roślinność: Bardzo bogata flora, obok Śnieżnych Kotłów, to tu nagromadzona jest największa liczba gatunków rzadkich i chronionych. Kocioł i jego bezpośrednia okolica, dzięki licznym wysiękom wodnym i stosunkowo żyznej glebie stanowi ważny rezerwuar bioróżnorodności. Strome zbocza charakteryzuje piętrowy układ roślinności z wysokogórskimi krzewowiskami, ziołoroślami i murawami naskalnymi. Na stokach o łagodniejszym przebiegu w wilgotniejszych miejscach i wokół wysięków wodnych utworzyły się wysokogórskie ziołorośla i traworośla z klasy Betulo-Adenostyletea, charakteryzujące się obecnością okazałych bylin dwuliściennych i wysokich traw, często z udziałem niższych krzewów. Utworzyły się one głównie w środkowych partiach, gdzie stosunkowo łagodne brzegi i spływająca woda utworzyły żyzne i wilgotne podłoże, miejscami o dobrym natlenieniu i systematycznym przepływie wód. Największe połacie tworzą ziołorośla zespołu miłosny górskiej (Adenostyletum alliariae) z dominacją tytułowej miłosny. Oprócz niej w skład siedliska wchodzi także modrzyk górski, tojad sudecki, wierzbówka kiprzyca, starzec gajowy, pełnik europejski i ciemiężyca zielona. W mniej nasłonecznionych i chłodniejszych miejscach roślinność kwiatowa ustępuje paprociom, głównie wietlicy alpejskiej, tworząc ziołorośla paprociowe.
Do rzadkiego siedliska o charakterze reliktowym i endemicznym występującego na zboczach kotła należy zespół wierzby lapońskiej (Salicetum lapponum). Roślinność porasta mniej i bardziej strome brzegi na kwaśnym, wilgotnym podłożu skalistym i torfowym, głównie w górnych partiach i wokół Jaru Łomniczki. Najbardziej charakterystyczny gatunek stanowi wierzba lapońska, której jasnoszare liście bardzo wyróżniają się na tle innej roślinności. Osiąga ona przeważnie wysokość pomiędzy 1-3 m, zależnie od panujących warunków siedliskowych. Wierzbie towarzyszy szereg innych roślin, m.in. wierzba śląska, kosodrzewina, jaskier platanolistny, borówka bagienna, jarząb pospolity, porzeczka skalna i wiciokrzew czarny. Miejscami dominują także kępy traw (trzcinnik owłosiony i śmiałek darniowy) oraz miłosna górska. Siedlisko często tworzy mozaikę lub łagodnie przechodzi w ziołorośla i torfowiska przejściowe, gdzie towarzyszą im wełnianki oraz borówki.
Na kwaśnym i wilgotnym podłożu swoje siedliska tworzą także wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) z gatunkiem charakterystycznym – bażyną czarną i obułpciową oraz innymi roślinami: borówka czarna, borówka brusznica, borówka bagienna, wrzos zwyczajny i kosodrzewina. Ekosystem występuje najczęściej przy ciekach wodnych, m.in. Pląsawy i Białego Potoku, gdzie tworzy mozaikę z torfowiskami przejściowymi. Torfowiska te zasilane są przez wody gruntowe oraz spływowe i przepływowe. Charakteryzuje je największe bogactwo gatunkowe, jako że stanowią one formę przejściową pomiędzy typowymi kwaśnymi torfowiskami a wilgotnymi łąkami i młakami. Pospolicie rośnie tutaj wełnianka wąskolistna w towarzystwie licznych gatunków turzyc oraz rzadkich gatunków roślin jak niebielistka trwała, tojad sudecki, kukułka Fuchsa, fiołek dwukwiatowy, kozłek lekarski, starzec kędzierzawy, borówki a miejscami także skrajnie rzadki gnidosz sudecki i rosiczka okrągłolistna.
Do najbardziej wyróżniających się w krajobrazie siedlisk należą sudeckie zarośla kosodrzewiny (Pinetum mugo sudeticum), które występują w piętrze subalpejskim oraz częściowo zachodzą także na sąsiednie piętra. Jest to wszędobylskie siedlisko tworzące mozaiki z niemal wszystkimi innymi zbiorowiskami. Najbardziej charakterystycznym gatunkiem jest kosodrzewina, tworząca na większości płatów jednogatunkowe zarośla. Przeważnie tworzą one niedostępny mur o wysokości 1,5-2,5 m, który maleje wraz ze wzrostem wysokości. Miejscami sośnie towarzyszą pojedyncze osobniki innych krzewów charakterystycznych dla siedliska, głównie jarzębu górskiego i wierzby śląskiej a także skarlałe okazy świerka pospolitego. W zaroślach kosówki wyróżniamy podzespół ziołoroślowy, który cechuje się większym bogactwem gatunkowym. Na glebach suchych notuje się wietlicę alpejską, borówkę czarną, siódmaczka leśnego, podbiałka alpejskiego oraz trawy (trzcinnik owłosiony, śmiałek pogięty, bliźniczka psia trawka), podczas gdy na siedliskach wilgotniejszych i żyźniejszych występują także byliny charakterystyczne dla wysokogórskich ziołorośli, m.in. goryczka trojeściowa, szczaw górski, ciemiężyca zielona i malina właściwa. Oprócz kosówki, w dolnych partiach kotła występują zbiorowiska liściastych krzewów i niewysokich drzew z ziołoroślowym runem. Siedlisko określane jako zarośla czeremchy skalnej i jarzębiny górskiej (Pado-Sorbetum) charakteryzujące się występowaniem bogatego runa oraz licznych niskich krzewów osiągających do 3 m wysokości, które wyglądem nawiązują do zbiorowisk tundrowych. Notuje się m.in. jarząb pospolity, wierzba śląska, czeremcha skalna, brzoza karpacka, wiciokrzew czarny i skarlałe okazy świerku pospolitego. Poza tym liczne są tutaj także krzewinki jak borówka czarna, liczne paproci oraz byliny (miłosna górska, starzec górski, modrzyk górski, kukułka Fuchsa, lilia złotogłów, ostróżka wyniosła). Zespół porasta głównie rumowiska skalne i usypiska bloków granitowych o płytkim i ubogim, kwaśnym podłożu.
Najbardziej strome fragmenty oraz te o dużej zawartości rumoszu skalnego porośnięte są przez roślinność wysokogórskich muraw, gdzie można wyróżnić wiele rzadkich i cennych roślin jak zawilec narcyzowy, sasanka alpejska i pierwiosnka maleńka. Towarzyszą im często rośliny z sąsiadujących siedlisk (borówki, wrzosy, kosodrzewina, wełnianki) tworząc mozaikę utrudniającą scharakteryzowanie poszczególnych ekosystemów.
Na obszarze wykazano występowanie wielu gatunków rzadkich lub chronionych, należą do nich:
- Bażyna czarna obupłciowa (Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum), niewielka krzewinka o bardzo luźnym pokroju, której cienkie gałązki z soczyście zielonymi liśćmi opatulone są przez gęste dywany mchów. Późnym latem tworzą niewielkie, czarne jagody o cierpkim posmaku. W Karkonoszach jest to gatunek częsty.
- Borówka bagienna (Vaccinium uliginosum), stosunkowo rzadki gatunek na Dolnym Śląsku, którego rozproszone stanowiska stwierdzono głównie w Sudetach i Borach Dolnośląskich. Posiada duże, sinozielone liście i ciemnoniebieskie jagody. Choć może osiągać nawet metr wysokości, to jednak ciężkie, wysokogórskie warunki sprawiają, że na stokach kotła tworzy niskie krzewinki ledwo wyrastające z grubej warstwy mchów.
- Miłosna górska (Adenostyles alliariae), charakterystyczna bylina tworząca wysokie, delikatnie omszone i przeważnie nierozgałęzion łodygi zakończone różowym kwiatostanem, składającym się z drobnych koszyczków zebranych w baldachogrono. Na Dolnym Śląsku znana wyłącznie z Sudetów, gdzie pospolicie rośnie na stokach i wzdłuż potoków. Jest jednym z głównych elementów tworzących ziołorośla na stokach kotła.
- Modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifonia), jest to kolejny typowo torfowiskowy gatunek jaki można spotkać na stokach kotła, gdzie tworzy bardzo liczne, płożące się pędy pośród mchów i innych krzewinek. Jego jasnoróżowe kwiaty bardzo kontrastują z monotonną zielenią turzyc i traw.
- Niebielistka trwała (Swertia perennis), wieloletnia roślina tworząca wzniesioną i nierozgałęzioną łodygę o wysokości 20-60 cm zakończoną luźnym kwiatostanem z wieloma kwiatami o bardzo ciemnych, fioletowo-stalowych barwach z podłużnymi, jaśniejszymi prążkami na płatkach. Gatunek na Dolnym Śląsku znany obecnie wyłącznie z Karkonoszy, gdzie rośnie na wilgotnych młakach i torfowiskach.
- Kukułka sudecka (Dactylorhiza psychophila), gatunek o dyskusyjnej przynależności taksonomicznej. Jest to drobna roślina tworząca kilka wąskich liści spomiędzy której wyrasta kwiatostan zakończony 5-10 kwiatami o wąskich płatkach i dobrze zarysowanych plamkach na warżce. W Polsce stwierdzona obecnie jedynie w Karkonoszach, gdzie występuje na wysokogórskich młakach i terenach źródliskowych.
- Listera sercowata (Listera cordata), jest to niewielki gatunek storczyka występującego na siedliskach kwaśnych takich jak bagienne bory, torfowiska i borówczyska. Karkonoskie młaki stanowią obecnie jedyną potwierdzoną lokalizację w Sudetach Zachodnich i prawdopodobnie jedną z dwóch w zasięgu Dolnego Śląska. Drugie miejsce występowania listery to niewielkie torfowisko pod Śnieżnikiem. W innych regionach brakuje obecnie informacji odnośnie sytuacji tamtejszych stanowisk.
- Tojad sudecki (Aconitum plicatum), rzadki gatunek mający liczną populację wzdłuż szlaków naokoło kotła. Rośnie w wielu siedliskach, w tym wilgotne młaki, ziołorośla, murawy i obrzeża zarośli kosodrzewiny.
- Wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum), jeden z najpospolitszych gatunków jakie można spotkać na stokach kotła, którego puchowate owocostany widać nawet ze szlaku, albowiem bardzo się wyróżniają na tle monotonnej zieleni dywanu złożonego z tysięcy krzewów borówek i turzyc. Jest to gatunek dosyć ekspansywny na przyszczytowych partiach ale pojedyncze kępy można spotkać także daleko od granic torfowiska.
- Żłobik koralowy, ż. koralowaty (Corallorhiza trifida), drobny storczyk pozbawiony w toku ewolucji liści. W Sudetach notowany jest głównie z wapiennych lasów bukowych, tu jednak rośnie na zabagnionych fragmentach torfowiska, często kilka cm od szlaku.
Zagrożenia: Potencjalnie duże w przypadku młak i torfowisk wzdłuż potoku Pląsawy, gdzie przebiega zielony szlak w kierunku Polany. W miejscu tym istnieje zagrożenie zrywania kwiatów lub zadeptywania roślinności, jako że często turyści schodzą tu ze ścieżki w celu odpoczynku lub zrobienia zdjęć panoramy. Sama okolica stawu i tamtejszej roślinności nie leży przy żadnym szlaku turystycznym a najbliższemu zielonemu i czerwonemu szlakowi trasa została tak zaprojektowana, że znacząco oddala ich przebieg na skraj górnej części. Dodatkowo czerwony szlak zabezpieczony jest barierkami uniemożliwiającymi wchodzenie na murawy. Większość terenu nie jest udostępnione do zwiedzania, a żeby móc wejść w celu badań naukowych potrzeba odpowiednich pozwoleń udzielanych przez władze parku narodowego.
Inne: Do stawu nie prowadzą szlaki turystyczne lub inne udostępnione trakty. Obecnie naokoło obiektu poprowadzone są cztery szlaki:
- czerwony tzw. Główny Szlak Sudecki, który prowadzi grzbietem ponad kotłem, gdzie można zobaczyć szeroką panoramę na cały kocioł i część Sudetów
- niebieski, który poprowadzony jest od wschodniej strony kotła i prowadzi od Śnieżki poprzez Strzechę Akademicką, Kocioł Małego Stawu, Polanę aż do zabudowań Karpacza
- zielony, najciekawszy przyrodniczo szlak poprowadzony zachodnią granicą kotła od szczytu Słonecznik poprzez Polanę i dalej do Karpacza
- żółty, poprowadzony około 100-200 m na zachód od granic kotła, który prowadzi od Słonecznika poprzez Pielgrzymy, Polanę i dalej do Karpacza w okolicach świątyni Wang
Wrażenia osobiste: Stosunkowo pozytywne. Kocioł Wielkiego Stawu wraz z jego sąsiednim małym bratem (Kotłem Małego Stawu), stanowią jeden z najpiękniejszych krajobrazów w całych Karkonoszach. Z tego też powodu jest to także jeden z najchętniej odwiedzanych miejsc, zwłaszcza że w bezpośredniej bliskości znajduje się Śnieżka i popularne schronisko. Latem górną część kotła przemierza niezliczona liczba turystów, którzy na szczęście często wybierają szlaki położone powyżej kotła omijając zielony szlak. Własnie na tym szlaku przyrodnicy mogą podziwiać bogate młaki i torfowiska z bardzo liczną populacją tojadu sudeckiego oraz niebielistki trwałej. Jest to także miejsce występowania kukułki sudeckiej, którą część systematyków uznaje za formę kukułki Fuchsa. Dzięki względnie niewielkim odległościom, wprawny wędrownik może w ciągu jednego dnia zwiedzić oba kotły i Śnieżkę, podziwiając przy tym większość cennych roślin Karkonoszy.
Informacje praktyczne:
- brak dojazdu, jest to teren w parku narodowym, gdzie nie ma dróg udostępnionych do ruchu samochodowego. Najkrótsza droga wiedzie z Polany poprzez zielony szlak
- nie ma wytyczonego szlaku wzdłuż stawu, jedynie górną granicą stoków opadających ku zbiornikowi. Do najciekawszego należy zielony szlak, który prowadzi przez bogate florystycznie młaki i torfowiska
- teren o średnim stopniu trudności. Jak w przypadku wszystkich obiektów w wyższych partiach Karkonoszy, dojście zajmuje 2-3 godziny i wymaga dobrej kondycji
- w bezpośredniej bliskości istnieją pozostałe ciekawe obiekty przyrodnicze (Kocioł Małego Stawu, Polana, Równia pod Śnieżką) a także interesujące obiekty geologiczne (Pielgrzymy, Kotki i żleby Kotła Małego Stawu)
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: czerwiec (kukułki, wełnianki, miłosna, jastrzębce), lipiec (niebielistka, ostrożenie, bażyna), sierpień (goryczka trojeściowa, tojad sudecki)