Krzyżowa Góra koło Strzegomia

1 lipca 2021 Wyłączono przez admin

Jest to jeden z niewielu cennych przyrodniczo obiektów na terenie Wzgórz Strzegomskich, gdzie perłą w koronie są szczytowe partie bazaltowych ostańców porośnięte murawami kserotermicznymi i ciepłolubnymi zaroślami. Miejsce występowania wielu rzadkich gatunków, w tym unikalnych dla Sudetów i województwa jak pięciornik skalny, perłówka siedmiogrodzka i rogownica drobna. Niestety bliskość miasta ma duży wpływ na tutejszą przyrodę, której efektem jest zanik jednego ze szczytów Krzyżowej Góry.

Typ ochrony: Obszar chronionego krajobrazu

Data utworzenia: 1981

Powierzchnia: 150 ha

Powiat: Świdnicki

Gmina: Strzegom

Nadleśnictwo: Jawor

Położenie: Obszar zlokalizowany jest w południowo-zachodniej części Wzgórz Strzegomskich przynależnych do Przedgórza Sudeckiego, w całości na terenie administracyjnym miasta Strzegom, w jego północno-zachodnim fragmencie. W jego skład wchodzi niewielki masyw złożony z kilku szczytów, z których do obecnych czasów przetrwały dwa: Góra Krzyżowa (353 m n.p.m.) oraz Góra św. Jerzego (352 m n.p.m.). W południowej części znajdowała się także góra Szeroka i Czerwona Skała, które w dużej mierze zanikły na wskutek eksploatacji. Całość obszaru obejmuje oddziały 50-51 nadleśnictwa Jawor.

Budowa: Omawiana Krzyżowa Góra obejmuje w rzeczywistości kilka szczytów stanowiących Grzbiet Południowy i jednocześnie najwyższe wzniesienie Wzgórz Strzegomskich. Góra należy do Korony Sudetów Polskich. Jest to wzniesienie o kopulastym kształcie, gdzie pierwotnie występowały trzy wywyższenia, obecnie zredukowane do dwóch, trzeci stał się niecką kamieniołomu. Dwa istniejące szczyty położone są we wschodniej części masywu i stanowią niemal bliźniacze twory o prawie takiej samej wysokości (różnica wynosi 1-2 m, zależnie od źródła). Tworzą je Krzyżowa Góra i Góra św. Jerzego. Stoki od bliźniaczych szczytów rozchodzą się równomiernie, przy czym w części przyszczytowej i od wschodu występują znaczne nachylenia, podczas gdy od strony zachodniej i północnej stoki mają łagodniejszy przebieg. Południowy fragment masywu jest obecnie całkowicie zniekształcony na wskutek wielowiekowej działalności górniczej.

Masyw przynależy do bloku przedsudeckiego i jest zbudowany z karbońskich granitów, które w formie intruzji przedostały się na powierzchnię w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicznych. Sama granitowa intruzja polegała na „wepchnięciu” magmy przez starsze utwory skalne, która następnie zastygła tworząc osobne formy. W tym przypadku granitowe wzniesienia Wzgórz Strzegomskich. Krzyżowa Góra zbudowana jest z młodopalezoicznych granodiorytów, które miejscami w szczytowej części zostały przebite bazaltami okresu mioceńskiego. Te bazaltowe ostańce są śladem po dawnym kominie wulkanicznym. Obszar wzniesienia jest bardzo bogaty geologicznie, gdzie w skałach odnotowano szereg rzadkich minerałów, m.in. analcyn, aragonit, bol, kalcyt, aerolit, chalcedon, opal w formie hialitu, trydymiet, nontronit, oliwin, pinitoid, argot, natrolit i phillipsyt.

Roślinność: Umiarkowanie bogata, jednak posiadająca kilka wyjątkowych siedlisk i rzadkich gatunków. Łącznie stwierdzono tu 321 gatunków roślin (Szczęśniak 1998), w tym kilkanaście chronionych lub zagrożonych wyginięciem. Siedliskiem o największej powierzchni jest grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum) w wariancie wysokim, który porasta większość północnych i wschodnich stoków. Samo siedlisko cechuje się zmiennym poziomem naturalności, gdzie im bliżej szczytu, tym las ma charakter bardziej naturalny. W niższych partiach widoczne są efekty gospodarki leśnej w postaci zubożenia gatunkowego czy wprowadzenia drzew iglastych (modrzew, sosna, świerk) i gatunków obcych (dąb czerwony, kasztanowiec zwyczajny, robinia akacjowa). Drzewostan grądu budują w większości gatunki liściaste, głównie lipa drobnolistna, grab pospolity i dąb bezszypułkowy z udziałem buka pospolitego, dębu szypułkowego, lipy szerokolistnej i wiśni ptasiej. Warstwa podszytu jest słabo rozwinięta, gdzie dominuje trzmielina zwyczajna i głóg dwuszyjkowy oraz podrost drzew. Runo leśne należy do stosunkowo bogatych, stwierdzono takie gatunki jak czosnek zielonawy, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, kopytnik pospolity, miodunka ćma, perłówka zwisła, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, przylaszczka wiosenna, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, szczyr trwały, wiechlina gajowa, zawilec gajowy, zawilec żółty, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. W partiach szczytowych, na zalegającym tam rumoszu skalnym wykształcił się także grąd zboczowy (Aceri-Tilietum) z lipą szerokolistną i klonem jaworem.

Do ciekawszych i bogatszych siedlisk leśnych należą płaty podgórskiej kwaśnej dąbrowy (Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae) o cechach ciepłolubnej dąbrowy, której drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy z domieszką lipy drobnolistnej, wiśni ptasiej i brzozy brodawkowatej. Dąbrowa najlepiej wykształciła się na najsilniej nasłonecznionych fragmentach góry a więc w partiach szczytowych i na południowo-zachodnich stokach. Ze względu na stosunkowo ciężkie warunki (nasłonecznienie, ubogie i kamieniste podłoże) wiele drzew charakteryzuje się skarlałym wzrostem o nisko osadzonych koronach z silnie poskręcanymi konarami a sam drzewostan jest widny i mocno prześwietlony. Miejscami liczne występują okazy sosny będące efektem dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta, w którym występuje trzmielina zwyczajna, leszczyna zwyczajna, jeżyna bezkolcowa, głóg dwuszyjkowy, dzika róża i młode okazy dębów, brzóz oraz lip. Warstwa runa leśnego cechuje się stosunkowo dobrze rozwiniętą roślinnością, w której dominują płaty traw (wiechlina gajowa, kosmatka gajowa, kostrzewa owcza), borówki czarnej i konwalii majowej a także pojedyncze kępy nawłoci pospolitej, przytuli Schultesa, pszeńca gajowego, dziurawca zwyczajnego, jastrzębca leśnego i poziomki pospolitej. Ze względu na brak zwartych koron drzew a więc i dużej ilości docierającego światła słonecznego, do lasu wkraczają licznie gatunków z sąsiednich siedlisk łąkowych i muraw jak janowiec barwierski, groszek czerniejący, ciemiężyk białokwiatowy, naparstnica pospolita i stosunkowo rzadki wrotycz baldachogroniasty typowy.

Do ważnych siedlisk o stosunkowo niewielkiej powierzchni należą ciepłolubne zarośla ze związku Berberidion, które występują na nasłonecznionych stokach południowych oraz w partiach przyszczytowych Krzyżowej Góry i na szczycie góry Św. Jerzego. Zbiorowisko to wykształciło się na cienkiej warstwie inicjalnej gleby oraz na podłożu zgromadzonym w zagłębieniach i w szczelinach skalnych. Roślinność jest bardzo bogata jak na tak nieprzychylne siedlisko, gdzie dominują głównie krzewy z gatunku berberys zwyczajny, irga pospolita, róża psia, ligustr pospolity oraz głóg dwuszyjkowy, śliwa tarnina i szakłak pospolity. W warstwie runa występuje mozaika gatunków okrajkowych i kserotermicznych, głównie przenikających z sąsiednich siedlisk. Do najważniejszych należy chaber nadreński, tymotka łąkowa i żmijowiec zwyczajny. Wśród roślin rzadkich oraz chronionych występują pojedyncze kępy perłówki siedmiogrodzkiej i pięciornika skalnego. Przenikają one z sąsiednich muraw kserotermicznych, gdzie wyróżniono kilka związków, wśród których najbogatsza jest murawa ze związku Festucion pallentis nawiązująca składem do muraw panońskich. Siedlisko to porasta szczytowe partie bliźniaczych gór na wąskich półkach i w szczelinach skalnych, gdzie gatunkiem dominującym jest kostrzewa blada a także rozchodnik wielki, rozchodnik ostry i pięciornik skalny. Towarzyszą im liczne kępy goździka kartuzka, wilczomlecza sosnka i lucerny sierpowatej. We fragmentach z większą warstwą gleby roślinność przechodzi w zbiorowiska bogatych florystycznie muraw kserotermicznych z licznymi bylinami jak ciemiężyk białokwiatowy, chaber nadreński oraz perłówka siedmiogrodzka. Ogólnie rzecz biorąc siedlisko muraw charakteryzuje duża dynamika pod względem zmienności, zależnie od zasiedlanego fragmentu. Obszary sąsiadujące z lasami i zaroślami tworzą formy pośrednie, gdzie gatunki leśne i łąkowe wzajemnie przenikają i tworzą wielobarwną mozaikę.

Najbardziej nieprzyjazne fragmenty skalnych ostańców zajmuje roślinność pionierska ze związku Alysso-Sedion sklasyfikowana jako pionierska murawa z rogownicą drobną (Cerastietum pumili). Jest to siedlisko wybitnie termofilne tworzące swoiste „ogródki” piętra pogórza i regla dolnego. Ten krótkotrwały z natury ekosystem porasta niemalże nagie półki skalne, piargi i utrwalony rumosz skalny, najczęściej na glebach inicjalnych lub w dobrze utrzymującej wilgoć warstwie mszystej. W ciągu kilku dekad ulegają stopniowej sukcesji, zarastając wyższą roślinnością, głównie trawami i bylinami a następnie krzewami, tworząc zarośla. W siedlisku notowanych jest kilka gatunków m.in. czyścica drobnokwiatowa, piaskowiec macierzankowy, niezapominajka różnobarwna, rozchodnik ostry, szczaw polny, wiosnówka pospolita oraz rogownica drobna. Warto wspomnieć, że Krzyżowa Góra była pierwszym miejscem w Polsce, gdzie rozpoznane zostało to siedlisko. Wśród innych siedlisk występujących w skrajnych warunkach wyróżniono zbiorowiska paproci naskalnych z zespołu Asplenietum septentrionalis, zasiedlających skały i wychodnie o ekspozycji południowej, wschodniej i zachodniej. Obecnie siedlisko jest bardzo rzadkie, notowane tylko w kilku miejscach na trudno dostępnych odsłonięciach skalnych. Występuje tu szereg gatunków, głównie paproci: zanokcica skalna, zanokcica północna, nerecznica samcza oraz roślin przenikających z sąsiednich zbiorowisk. Północne i zacienione skały orz rumosz bazaltowy zostały zasiedlone przez gatunki preferujące stanowiska cieniste o odczynie zasadowym z zespołu Hypno-Polypodietum, zasiedlający zacienione szczeliny i półki skał o dużym nachyleniu (50-90°). Zbiorowisko paproci naskalnych najczęściej rośnie w miejscach cienistych i półcienistych, gdzie skały bywają wilgotne przez dłuższy okres czasu, m.in. dzięki porannym mgłom. Roślinność naczyniowa często egzystuje bezpośrednio na warstwie mszaków dających, oprócz miejsca do zakorzenienia się, także stosunkowo korzystny rezerwuar wody w okresie opadów atmosferycznych. Na powierzchniach siedliska zidentyfikowano liczne gatunki paproci oraz mchów, wątrobowców i niektórych roślin kwiatowych. Z gatunków charakterystycznych występuje paprotka zwyczajna oraz mech rokiet cyprysowy. Poza tym bogata warstwa mszysta obfituje w takie gatunki jak knotnik zwisły, płozik różnolistny, prątnik włosowaty, widlik zwyczajny i wieloklap pięciopłatowy.

Irga zwyczajna (Cotoneaster integerrimus), rzadki krzewu będący gatunkiem interglacjalnym. Występuje na obszarach skalistych, gdzie porasta miejscami skrajnie strome stoki oraz szczeliny skalne z niewielką warstwą inicjalnej gleby. Na Krzyżowej Górze znajduje się jedna z największych dolnośląskich populacji.
Kostrzewa blada (Festuca pallens), rzadki gatunek trawy objęty od 2014 r. ochroną ścisłą. Ze względu na bardzo dużą odporność na niekorzystne warunki kępy trawy występują w wybitnie nieprzyjaznych siedliskach jak rumowiska bazaltowe oraz nasłonecznione ostańce skalne.
Naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), obok rojownika, jest to najpospolitszy gatunek chroniony w obrębie omawianego terenu. Duże kępy tej rośliny rozsiane są po niemal całej powierzchni, gdzie jednak najliczniej notowana jest w granicach ciepłolubnej dąbrowy i ciepłolubnych zarośli.
Perłówka orzęsiona (Melica ciliata), jest to jedna z najrzadszych krajowych traw nieobjętych ochroną. Znana jedynie z trzech stanowisk, wszystkie zlokalizowane w obrębie Sudetów. Stanowisko na Krzyżowej Górze nie jest naturalne i stanowi efekt XIX-wiecznych nasadzeń. UWAGA: Badania genetyczne i morfologiczne przeprowadzone w II dekadzie XXI w. wykazały jednoznacznie iż gatunek ten został błędnie rozpoznany a wszystkie dolnośląskie populacje przynależą do gatunku perłówka siedmiogrodzka (Szczęśniak 2018).
Perłówka siedmiogrodzka (Melica transsilvanica), gatunek dotychczas nienotowany. Po weryfikacji dolnośląskich stanowisk perłówki orzęsionej okazało się, że populacja na Krzyżowej Górze przynależy do perłówki siedmiogrodzkiej (podobnie jak wszystkie inne dolnośląskie stanowiska). Rośliny występują na obu szczytach w mozaice muraw i ciepłolubnych zarośli. Jest to jedna z większych populacji w regionie.
Pięciornik skalny (Potentilla rupestris), rzadki gatunek z rodziny różowatych, objęty od 2014 r. ochroną ścisłą, skrajnie zagrożony wyginięciem na terenie Dolnego Śląska. Obecnie potwierdzono zaledwie kilka pojedynczych stanowisk, w tym na murawach kserotermicznych Krzyżowej Góry, gdzie populacje są bardzo nieliczne, składające się z kilku osobników.
Rogownica drobna (Cerastium pumilum), rzadki gatunek mający rozproszone stanowisko w południowej i zachodniej Polsce. Krzyżowa Góra była pierwszym miejscem, gdzie odnotowano zespół rogownicy drobnej. Roślina w obrębie masywu porasta luźne murawy na bazaltowych wychodniach z niewielką warstwą piaszczystej gleby.
Wrotycz baldachogroniasty typowy (Tanacetum corymbosum ssp. corymbosum), stosunkowo rzadki gatunek (status czerwonej listy – VU, tj. narażony na wyginięcie). Występuje na murawach kserotermicznych i w widnych lasach w pasie wyżyn oraz nielicznie na Śląsku. Krzyżowa Góra stanowi jedną z ważniejszych ostoi wrotyczu na terenie województwa.
Zanokcica północna (Asplenium septentrionale), niewielka paproć naskalna objęta od 2014 r. ochroną częściową. Ze względu na dużą wytrzymałość występuje zarówno w cienistych jak i nasłonecznionych fragmentach ścian skalnych, gdzie tworzy niewielkie zespoły paproci naskalnych. Obecnie gatunek skrajnie rzadki i wymierający na Krzyżowej Górze.

Fauna: Teren nie posiada kompleksowej inwentaryzacji przyrodniczej, z tego też powodu nie wiadomo jakie gatunki zwierząt mogą tu występować. Krzyżowa Góra stanowi jedną z niewielu ostoi zwartej zieleni pośród rozległych hektarów pól, obszarów przemysłowych i zabudowań miejskich. Leśny kompleks jest miejscem żerowania oraz schronienia wielu gatunków ssaków oraz ptaków, podczas gdy nasłonecznione murawy i ostańce skalne stanowią teren wygrzewania się licznej herpetofauny.

Inne: Obszar Krzyżowej Góry posiada pewne zagospodarowanie turystyczne dzięki umiejscowieniu po sąsiedzku z miastem Strzegom. Obecnie poprowadzony jest tu jeden szlak i ścieżka przyrodnicza:

niebieski szlak tzw. Szlak Martyrologii, łączy on Strzegom i Jawor (dł. 29 km), który na terenie Krzyżowej Góry biegnie wzdłuż leśnej drogi będącej przedłużeniem ul.Promenada, następnie lawiruje pomiędzy bliźniaczymi szczytami okalając i Górę św. Jerzego od jego północnej strony. Jest tu też odnoga prowadząca na taras widokowy. Dodatkowo wzdłuż szlaku warto podziwiać aleję dorodnych lip oraz kasztanowców
ścieżka edukacyjno-przyrodniczka „Na Naszej Górze” o długości 1300 m, która biegnie częściowo tą samą trasą co niebieski szlak. Utworzenie ścieżki było możliwe dzięki zaangażowaniu Urzędu Miejskiego w Strzegomiu oraz Nadleśnictwa Jawor.

Zagrożenia: Stosunkowo duże. Teren leży w bezpośrednim sąsiedztwie stosunkowo dużego miasta, co powoduje silną presję ze strony okolicznych mieszkańców oraz ruchu turystycznego. Do najpoważniejszych zagrożeń należy niszczenie siedlisk muraw i łąk występujących na szczytowych partiach Krzyżowej Góry i w mniejszym stopniu na Górze św. Jerzego. Ta pierwsza stanowi punkt widokowy, do którego prowadzi szlak. Wzmożony ruch powoduje, iż wiele osób schodzi z wydeptanej ścieżki na sąsiednie murawy i skalne ostańce uszkadzając i depcząc przy tym roślinność. Gatunki naskalne są przystosowane do ciężkich warunków jak susza i palące słońce, jednak nie są to rośliny pastewne znoszące częste przydeptywanie. W efekcie wiele osobników ulega zniszczeniu lub wycofuje się na mniej rozdeptane fragmenty muraw a ich miejsce zajmuje roślinność termofilnych okrajków znoszących deptanie. Proceder ten jest szczególnie niekorzystny dla gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem, które mają tu jedne z ostatnich znanych stanowisk w regionie (pięciornik skalny, wrotycz baldachogroniasty, perłówka siedmiogrodzka). Dużym zagrożeniem związanym z ruchem turystycznym jest wzniecanie ognisk. Do poważniejszych zdarzeń doszło w 1995 r., kiedy to pożar strawił część zadrzewień i zarośli. Dodatkowo tereny wzdłuż szlaku i na platformie widokowej cechuje duże zaśmiecenie.

Wrażenia Osobiste: Umiarkowanie pozytywne. Choć góra znajduje się bezpośrednio przy mieście, to lasy są tam dobrze zachowane z wieloma dorodnymi okazami lip, dębów czy buków. Jedynie runo leśne jest uboższe w porównaniu do typowych grądów i lasów dębowych. Najważniejsze składowe tutejszych siedlisk a więc ciepłolubne zarośla, murawy kserotermiczne i roślinność naskalna są perłą w koronie Krzyżowej Góry. Niestety perła ta ma wiele rys. Obecnie siedliska ograniczają się do niewielkich płatów w szczytowych partiach. Choć warunki są tam skrajnie trudne (szybko wysychające podłoże, jałowa i skalista gleba) to stopniowo i systematycznie wkraczają pojedyncze drzewa, głównie klony i wiśnia ptasia. W efekcie murawy ograniczone są do wąskich i coraz bardziej kurczących się płatów w towarzystwie zarośli ligustru, berberysu oraz irgi. Ta ostatnia jako jeden z niewielu rzadkich gatunków prezentuje całkiem dobrą kondycję jeśli chodzi o populację. Krzewy irgi występują w dużych ilościach tworząc jednogatunkowe zarośla wokół całego szczytu. Pozostałe gatunki z serii rzadkich i chronionych mają coraz mniejszy areał występowania a ich populacje systematycznie maleją.

Informacje praktyczne:

bardzo dobry dojazd, góra znajduje się praktycznie w mieście, skąd poprowadzony jest niebieski szlak oraz ścieżka przyrodnicza. Obie mają swój początek przy ul.Promenada. Skąd czeka nas zaledwie 15-20 minutowy spacer na szczyt Krzyżowej Góry
Góra św. Jerzego polecana jest tylko dla najbardziej wytrwałych. Nie prowadzą tam szlaki ani nawet drogi a jedynie dzikie, wydeptane ścieżynki. Dodatkowo sam szczyt jest mocno zarośnięty krzewami i zaroślami co tylko utrudnia jego zwiedzanie
ze względu na skrajne warunki klimatyczne oraz całkowite uzależnienie wyższych partii od wody deszczowej, roślinność muraw i zarośli zalecam zwiedzać w okresie wilgotnym (kiedy pada przynajmniej kilka razy w miesiącu). W innym wypadku zastaniemy uschniętą i pożółkłą łąkę zamiast soczystej zieleni pełnej kwiatów
w bezpośrednim sąsiedztwie ani w odległości kilkudziesięciu kilometrów nie ma obszarów chronionych. W samym mieście występuje kilkanaście pomników przyrody, głównie kasztanowce, lipy i oczywiście dęby
najlepsze terminy do zwiedzania: maj (pięciornik, kostrzewa), czerwiec (perłówka, irga, naparstnica, ogólnie roślinność muraw)