Masyw Ślęży
26 listopada 2017Obszar Natura 2000, który w dużej mierze pokrywa się ze Ślężańskim Parkiem Krajobrazowym obejmując jedną z najsłynniejszych i najbardziej popularnych gór w Sudetach – Ślężę a także mniej popularne ale również cenne obiekty jak Radunia, Łąka Sulistrowicka oraz seria użytków chroniąca rzadkie gatunki paproci. Miejsce występowanie wielu rzadkich i chronionych gatunków roślin, w tym ostatniej znanej krajowej populacji mieczyka błotnego oraz licznych stanowisk paproci serpentynowych.
Typ ochrony: Natura 2000
Kod: PLH020040
Data utworzenia: 2008
Powierzchnia: 5 059,3 ha
Powiat: Wrocławski, Świdnicki, Dzierżoniowski
Gmina: Sobótka, Dzierżoniów, Łagiewniki, Marcinowice
Nadleśnictwo: Miękinia
Położenie: Obszar Natury 2000 obejmuje większość leśnej i niezagospodarowanej rolniczo części Masywu Ślęży na górzystej części Przedgórza Sudeckiego. Swoim zasięgiem obejmuje część północną z dominującą górą Ślężą, część południową określaną jako Masyw Raduni a także wschodnie fragmenty zajmowane przez Wzgórza Oleszyńskie. Zachodni fragment masywu, Wzgórza Kiełczyńskie, są objęte osobnym obszarem Natura 2000. Od strony północnej, zachodniej oraz południowo-zachodniej sąsiaduje z równinami mezoregionów Kotliny Dzierżoniowskiej i Równiny Świdnickiej (należącymi do Przedgórza) oraz (od północy) – z Równiną Kącką, należącą do Równiny Wrocławskiej. Jedynie od strony południowo-wschodniej i wschodniej sąsiedztwo stanowią pagórkowate mezoregiony: Wzgórza Krzyżowe i Wzgórza Łagiewnickie
Budowa: Bardzo urozmaicona ze względu na dużą powierzchnię zajmowanego terenu. Całość, pod względem geologicznym, przynależy do bloku przedsudeckiego, który to wyodrębnił się w czasie najmłodszych alpejskich ruchów górotwórczych, około 15-10 mln lat temu. Jednak większość skał budujących masyw jest znacznie starsza. Do najstarszych należy gabro o charakterystycznej, ciemnozielonej barwie, które pochodzą z orogenezy kaledońskiej około 350 mln lat temu. Budują one szczytowe partie Ślęży oraz jej południowe i wschodnie stoki. Innymi, równie wiekowymi skałami są amfibolity tworzące północne zbocza Ślęży a także jej niższe góry: Wieżyca, Gozdnica i Stolna. Południowe fragmenty obejmujące Radunię oraz oba odgałęzienia (Wzgórza Oleszyńskie i Kiełczyńskie) zbudowane są z serpentynitów, będących najbardziej rozpoznawalną skałą z terenu masywu. Młodszymi formami skalnymi są jasnoszare granity, które wykrystalizowały się około 250 mln lat temu, w okresie orogenezy hercyńskiej. Występują w północno-zachodniej części masywu.
Dzięki budowie z twardych i mocnych skał masyw był stosunkowo odporny na działanie napierających lodowców. Ogromne ilości zamarzniętego lodu spłaszczały lub przemieszczały sąsiednie masy ziemi, powodując coraz większe wyodrębnianie się Masywu Ślęży spośród okolicy aż do obecnego 'wyspowego’ kształtu. Z tego powodu od dawna krążą mity i legendy jakoby Ślęża była wygasłym wulkanem, choć jej pochodzenie jest z goła odmienne. Prawdziwe wulkany natomiast można spotkać na Pogórzu Kaczawskim i Pogórzu Izerskim.
Flora: Dzięki odpowiedniemu ukształtowaniu terenu, składającego się głównie ze wzgórz oraz stromych zboczy pokrytych głazami i rumowiskami, rolnictwo i ogólna urbanizacja dotknęła głównie najniższe i stosunkowo płaskie regiony masywu, oszczędzając górne partie. Do najbardziej zalesionych terenów należy większość masywu objętego ochroną w ramach parku krajobrazowego. Należy tutaj nadmienić górę Ślężę, Masyw Raduni, Wzgórza Kiełczyńskie (osobny obszar Natura 2000) i Wzgórza Oleszeńskie. Lesistość obszaru wynosi 84% z czego 20% przypada na lasy iglaste, 23% lasy liściaste oraz 41% na lasy mieszane. Pozostałe 16% obejmuje siedliska rolnicze. Wykaz nie uwzględnił innych terenów nieleśnych jak łąki, ziołorośla etc. Jednak wynoszą one niewielki udział, oscylujący w granicach jednego punktu procentowego.
Do największych pod względem powierzchni zbiorowisk leśnych należy kwaśna buczyna (Luzulo-Fagenion), porastająca znaczną część góry Ślęży z jej szczytowymi i środkowymi partiami. Siedlisko charakteryzuje się stosunkowo ubogim gatunkowo runem, które porastają głównie trawy (śmiałek, kosmatka gajowa), mchy i paprocie. Nielicznie mogą w nim rosnąć wiosenne i letnie geofity jak konwalia majowa, kopytnik pospolity, lilia złotogłów, zawilce, marzanka wonna oraz gatunki letnie jak przenęt gajowy i naparstnica purpurowa. Do najcenniejszych przyrodniczo należą niewielkie płaty świetlistej dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), obejmującej nieliczne fragmenty głównie na szczycie Raduni i Wieżycy oraz miejsca na podłożu serpentynitowym Wzgórz Oleszeńskich. Na większości tych terenów dęby charakteryzują się skarlałym wzrostem i stosunkowo krępym pokrojem. W runie rośnie wiele cennych i rzadkich roślin, zwłaszcza na szczycie Raduni. Można tutaj spotkać buławnika mieczolistnego, paprotkę pospolitą, lilię złotogłów, naparstnicę purpurową, pajęcznicę gałęzistą, przytulię stepową (jedno z dwóch stanowisk w Sudetach), miodownik melisowaty, kruszczyk szerokolistny i bluszcz pospolity. Innym rzadkim i cennym obszarem, rosnącym zazwyczaj w sąsiedztwie dąbrowy o podobnym składzie gatunkowym runa jest pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy (Betulo-Quercetum). Występuje on licznie na Wzgórzach Oleszeńskich, w ich środkowej części oraz nielicznie na Wzgórzach Kiełczyńskich i górze Wieżycy.
Na masywie występuje kilka rzadszych zbiorowisk leśnych o niewielkich powierzchniach, m.in. żyzna buczyna (Dentario enneaphylidis-Fagetum) o bogatym gatunkowo runie leśnym. Siedlisko występuje w szczytowych fragmentach góry Ślęży w mozaice z kwaśną buczyną oraz w obrębach leśnych w okolicy Będkowic, Strzeblowa i na terenie Łąki Sulistrowickiej. Drzewostan zdominowany jest przez buka zwyczajnego z niewielką domieszką innych drzew. Runo leśne charakteryzuje się bogatą roślinnością, szczególnie w okresie wiosennym i wczesnoletnim. Można tu odnotować takie rośliny jak groszek wiosenny, kokorycz pusta, kruszczyk szerokolistny, kokoryczka wonna, przytulia wonna, lilia złotogłów, czerniec gronkowy i śnieżyczka przebiśnieg. Kolejny ekosystem, łęgi topolowe, olszowe i jesionowe, występuje wzdłuż cieków wodnych na niższych obszarach masywu, głównie od strony południowej. Obfitują w liczne gatunki zaroślowe jak psianka słodkogórz, kielisznik zaroślowy, jasnota plamista, trybula leśna i nawłoć późna. Ostatnim ważnym zbiorowiskiem leśnym jest grąd środkowoeuropejski (Galio-Carpinetum) charakteryzujący się występowaniem urozmaiconego drzewostanu, składającego się głównie z grabu pospolitego i lipy drobnolistnej z domieszką wielu innych drzew (dąb, buk, jarząb, klon). Runo leśne stosunkowo bogate, odnotowuje się w nim, podobne gatunki jak w dąbrowie i żyznej buczynie Masywu Ślęży.
Bogate w bioróżnorodność ale nieliczne powierzchniowo są nieleśne zbiorowiska łąk i muraw. Skupiają się one głównie na terenie rezerwatu Łąka Sulistrowickach i terenach przyległych. Można tam wyróżnić m.in. szuwary wielkoturzycowe (Magnocaricion) z turzycami błotną i zaostrzoną. Szuwary trzcinowate ze związku Phramiton, w której rosną mieczyki, kukułki szerokolistne i tojeść pospolita. Z ważniejszych zbiorowisk łąkowych można wyróżnić łąki ze związku Filipendulion, Molinion (łąki trzęślicowe), Arrhenatherion elatoris (nizinne i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie) oraz murawy kserotermiczne ze związku Festuco-Brometea. Choć łąki i murawy zajmują ledwie jeden punkt procentowy powierzchni parku, to zbiorowiska te charakteryzuje największa bioróżnorodność. Można tutaj napotkać cały szereg rzadkich i chronionych roślin, zależnie od typu łąki lub murawy występuje: mieczyk błotny, mieczyk dachówkowaty, gółka długoostrogowa, goryczka wąskolistna, bagno zwyczajne, zaraza przytuliowa, podkolan biały, pełnik europejski, zimowit jesienny, kosaciec syberyjski, knieć błotna, gnidosz rozesłany, gnidosz błotny, goździk pyszny, strzęplicha purpurowa, turzyca niska.
Łąki na terenie Masywu Ślęży występują głównie w rezerwacie Łąka Sulistrowicka i obszarach sąsiednich, w okolicach miejscowości Strzeblów, Będkowice, u podnóża Wzgórz Oleszyńskich na wysokości Sulistrowic i Księgnic Małych, oraz u podnóża Masywu Raduni w okolicach Uliczna i Słupic. Murawy kserotermiczne oraz murawy panońskie zajmują nieliczne ekosystemy na szczycie Raduni, Ślęży oraz na Jańskiej Górze (ta ostatnia góra jest poza obszarem Natura 2000). Na południowych i zachodnich stokach Raduni występuje niewielkie połacie muraw z zespołu kostrzewy bladej (Festucetum pallentis) zdominowaną przez kostrzewę bladą i tymotkę Boehmera. Jest to najcenniejszy teren rezerwatu i drugi najcenniejszy po Łące Sulistrowickiej teren całego masywu. Występują tutaj rzadkie i chronione gatunki jak: czosnek skalny, przytulia stepowa, przytulia szorstkoowocowa, miodownik melisowaty, krzyżownica zwyczajna, dzwonki, smółka pospolita i inne.
Ostatnią grupą ekosystemów, jedną z cenniejszych na terenie Masywu Ślęży są ściany skalne i urwiska krzemianowe z roślinnością pionierską (Androsacetalia vandellii), występujące jako drobne płaty w bardzo dużym rozproszeniu na całej powierzchni masywu, głównie na terenie nieczynnych kamieniołomów, urwisk i odsłonięć skalnych. Na pojedynczych wyspowych stanowiskach odnotowuje się zespół czosnku skalnego i rozchodnika białego (Allio montani-Sedetum), zespół zanokcicy północnej i ciemnej (Asplenietum septentrionalni-adianti-nigri) oraz zespół zanokcicy skalnej i murowej (Asplenietum trichomano-rutae-murariae) występujące w południowej części masywu na Raduni, Wzgórzach Oleszeńskich i Kiełczyńskich. Są to niewielkie zbiorowiska cechujące się podłożem bogatym w serpentynit ze stanowiskami skrajnie rzadkich w Polsce paproci z grupy paproci serpentynowych. Chodzi tutaj zwłaszcza o dwie zanokcicę serpentynową i ciemną, których nieliczne kępy na masywie stanowią około 60% krajowej populacji. Oprócz nich na skałach i wywierzyskach rośnie zanokcica północna, zanokcica kończysta, zanokcica klinowata, zanokcica murowa i paprotka pospolita.
Fauna: Stosunkowo bogata, ze względu na wspomnianą wcześniej już ostoję, określoną jako „zielona wyspa” pośród kilometrów pól i terenów zurbanizowanych. Z tego powodu na Masywie Ślęży można spotkać około wiele gatunków rzadkich lub zagrożonych wymarciem. W strumieniach i jeziorkach stwierdzono występowanie 13 gatunków ryb (m.in. strzebla potokowa, pstrąg potokowy, kiełb, śliz, ciernik). Z herpetofauny odnotowano stosunkowo niewiele płazów, jednak jest to normalne dla terenów górskich i podgórskich w których stwierdza się m.in. kumaka nizinnego ropuchę szarą, salamandrę zwyczajną, traszkę górską i zwyczajną oraz żaby (trawna i moczarowa). Ze względu na wiele terenów ciepłych i suchych liczna jest gromada gadów, którą reprezentują m.in. żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, padalec, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworódka oraz gniewosz plamisty.
Dzięki licznym lasom jest tutaj bogata ornitofauna, wśród której można spotkać puchacza, sowy, kanię rudą, kruka, sikorkę bogatkę i czarnogłówkę, kukułkę, pełzacza, dzięcioły, trznadla, orzechówki czy raniuszka. Podobnie jest w kwestii ssaków, wśród których naliczono 7 gatunków nietoperzy (karlik malutki, nocek duży, gacek brunatny) dla których powołano obszar Natura 2000 Kiełczyn, obejmujący stary kościół w Kiełczynie, gdzie występuje kolonia rozrodcza. Oprócz tego na masywie można napotkać sarny, dziki, jelenie, borsuki, listy, popielice, rzęsorka rzeczka, ryjówki, jeże, kuny leśne i domowe i wiele innych.
Zagrożenia: Stosunkowo zróżnicowane ze względu na duży obszar. Masyw Ślęży stanowi jeden z najbardziej wartościowych terenów wokół Wrocławia, swoistą ostoję zieleni pośród dziesiątek kilometrów pól, terenów przemysłowych i silnie zurbanizowanych. Z powodu mocno przekształconego środowiska okolicy, wiele gatunków roślin znalazło schronienie w obrębie Ślężańskiego Parku Krajobrazowego. Jest to jeden z niewielu na Dolnym Śląsku obszarów leśnych, który nie uległ masowym przekształceniom lasów liściastych na monokultury borów iglastych. Wyróżnić można kilka cennych ekosystemów leśnych i łąkowych m.in. lasy bukowe, świetliste dąbrowy, zespoły paproci serpentynowych i łąki trzęślicowe.
Większość najcenniejszych obszarów została objęta ochroną w postaci rezerwatów przyrody i użytków ekologicznych. Kolejne tereny czekają na objęcie ochroną. Do cennych przyrodniczo obszarów należą (w nawiasie % pokrycia):
- rezerwat przyrody Góra Ślęża (2,8%)
- rezerwat przyrody Góra Radunia (0,9%)
- rezerwat przyrody Łąka Sulistrowicka (0,5%)
- użytki ekologiczne Paproci Serpentynowych (10 użytków)
- pomnik przyrody Krasnorost
- Ślężański Park Krajobrazowy
- zespół przyrodniczo-krajobrazowy Skalna (0,7%)
- proponowane użytki ekologiczne: Mieczyki, Wieżyca i Winna Góra.
Wśród największych zagrożeń można wymienić nieracjonalną gospodarkę leśną, która powoduje znaczną wycinkę drzew oraz niekorzystne zmiany składu gatunkowego drzewostanów. Duża popularność Ślęży i bliskość względem Wrocławia, sprawia, że jest to jeden z najchętniej odwiedzanych miejsc w Sudetach. Szczególnie dużą popularnością cieszą się rejony szczytu a także okolice Sulistrowiczek, Tąpadły i Wieżycy. Silna presja turystyczna może skutkować płoszeniem zwierzyny oraz zaśmiecaniem terenu, zwłaszcza w bezpośredniej bliskości szlaków turystycznych. Ingerencja ludzka, a dokładniej rozpalenie ogniska, wywołała pożar w latach dziewięćdziesiątych, co spowodowało zanik chronionych gatunków storczyków (gółka długoostrogowa, buławnik czerwony) na terenie Raduni. Znane są także przypadki wykopywania rzadkich gatunków paproci serpentynowych z terenu masywu oraz mieczyków i kosaćców z terenu Łąki Sulistrowickiej. Na chwilę obecną nie ma planów ani pomysłów aby przeciwdziałać tego typu sytuacjom. Jedynym, jak na razie, działaniem mającym częściowo zniwelować presję turystyczną, jest zamknięcie w 2016 roku szlaków przebiegających przez rezerwat Góra Radunia aby zmniejszyć zadeptywanie tamtejszych muraw kserotermicznych. Szczegółowe zagrożenia odnośnie rezerwatów i użytków ekologicznych są zawarte w ich indywidualnych opisach.
Inne: Jest to jeden z lepiej zagospodarowanych turystycznie fragmentów w Sudetach, gdzie istnieje gęsta sieć szlaków i ścieżek edukacyjnych a także znajdują się schroniska i wieże widokowe. Do najważniejszych szlaków na obszarze naturowym należy:
- czarny, tworzy pętlę wokół Ślęży na trasie Wieżyca, Rozdroże Holtei’a, przeł. Tąpadła, Kwarcowa Góra i Źródło Klasztorne. Do ważniejszych atrakcji na trasie należ wieża widokowa na Wieżycy i odsłonięcia geologiczne
- czerwony, obejmuje wschodnie fragmenty masywu, mając swój początek w centrum Sobótki i dalej biegnąc przez rozdroże pod Stolnią, rozdroże pod Kamiennym Krzyżem, Ślęża, rozdroże Holtei’a, Sulistrowice, przeł. Słupicka i dalej w kierunku miejscowości Oleszna
- niebieski, biegnie środkową i południową częścią masywu od Sobótki-Górki, poprzez szczyt Ślęży i dalej Skalna Perć, ZPK Skalna, przeł. Tąpadła, zbocza Raduni, przeł. Słupicka, Winna Góra, Gozdnik i dalej w kierunku Jordanowa Śl.
- zielony, biegnie od miejscowości Biała i dalej zachodnimi stokami zahacza o tereny Kwarcowej Góry, Skalnej, przeł. Tąpadła, Masyw Raduni, przeł. Słupicka i Słupice. Szlak obejmuje m.in. ZPK Skalna i użytek ekologiczny na Słupickiej Górze
- żółty, biegnie środkiem Masywu od centrum miasta Sobótka i dalej poprzez Wieżycę, rozdroże pod Kamiennym Krzyżem, Ślężę, Drogę Krzyżową, przeł. Tąpadła, stoki Czernicy i dalej w kierunku Jędrzejowic. Jest to najpopularniejszy szlak z Tąpadły w kierunku szczytu, gdzie weekendami tworzą się całkiem spore tłumy
Na terenie Masywu powstały też ścieżki edukacyjne, wśród których najważniejsze to:
- ścieżka Sulistrowiczki – Skalna – Tąpadła, obejmująca południowo-środkową część Masywu. Umożliwia ona jednocześnie zwiedzanie rezerwatu Łąka Sulistrowicka, gdzie poprowadzona jest zachodnim fragmentem
- ścieżka Wieżyca – Będkowice, poprowadzona w północno-wschodnim fragmencie Masywu, gdzie obejmuje 7 przystanków na trasie, m.in. rezerwat archeologiczny, osada w Będkowicach, źródło Joanny i tereny wokół Wieżycy
- ścieżka Tąpadła – Ślęża, najkrótsza ścieżka poprowadzona od przełęczy po szczyt z rezerwatem i ZPK Skalna, gdzie znajdują się przystanki opisujące tutejszą przyrodę (lasy bukowe, popielica, ptactwo) i twory geologiczne.
Wrażenia ogólne: Stosunkowo mieszane odczucia. Teren mimo ogromnej powierzchni posiada zaledwie kilka pojedynczych lokalizacji z cenną przyrodą. Łączna ich powierzchnia nie przekracza nawet 5-6%, podczas gdy pozostałe 90-kilka % stanowią ubogie monokultury leśne i kwaśne lasy bukowe o bardzo ubogim składzie gatunkowym. Na terenie odznacza się silna presja turystyczna. W weekendy górę odwiedzają ogromne tłumy turystów, których efektem jest coraz większe zanieczyszczenie środowiska. Dodatkowo coraz większa wycinka drzew powoduje, że na terenie masywu pełno jest łysych placków, znacząco zniekształcając krajobraz lasu i zubażając siedliska. Ogólnie podsumowując, na terenie istnieje kilka perełek (rezerwaty, użytki ekologiczne) pośród morza ubogich monokultur i ogromnej rzeszy turystów. Jedyną zaletą jest to, że większość ludzi kieruje się w stronę Ślęży i ewentualnie Wieżycy, omijając resztę miejsc. Użytki chroniące paprocie są praktycznie nieodwiedzane, albowiem nie są oznaczane na mapach, drogowskazach ani nie prowadzą do nich szlaki. Jedynie Łąka Sulistrowicka jest narażona na większą penetrację. Mimo wszystko warto wybrać się na ten teren, szczególnie w maju i czerwcu.