Masyw Trójgarbu

24 października 2021 Wyłączono przez admin

Dosyć dobrze znany i rozpoznawalny Trójgarb należy do ukrytych pereł. Choć łatwo jest go wypatrzeć w panoramie Gór Wałbrzyskich, to jednak mało kto zna tamtejszą przyrodę. Każdy kojarzy wieżę widokową ale niewielu widziało skalny amfiteatr, wychodnie skał wulkanicznych na Jagodniku czy skalne ściany zlepieńców pod Czernicą. Można powiedzieć, że Trójgarb podzielił los wielu innych gór, gdzie cała uwaga skupiła się na wieży widokowej.

Typ ochrony: Obszar Chronionego Krajobrazu

Data utworzenia: 1998

Powierzchnia: 2420 ha

Powiat: wałbrzyski, kamiennogórski

Gmina: Bogaczowice, Czarny Bór

Nadleśnictwo: Wałbrzych

Położenie: Jest to rozległy masyw zlokalizowany w północno-zachodniej części Gór Wałbrzyskich w Sudetach Środkowych, gdzie wchodzi w skład Masywu Trójgarbu i Krąglaka. Od południa graniczy z Masywem Chełmca, natomiast od północy z Pogórzem Wałbrzyskim. Znaczna część masywu przynależy do gminy Stare Bogaczowice (północne, wschodnie i południowo-wschodnie stoki), podczas gdy stoki południowo-zachodnie leżą w granicach gminy Czarny Bór. Ze względu na rozległość obiektu skupimy się wyłącznie na jego przyrodniczo cennej części obejmującej stoki północne odchodzące od samego szczytu. Granicę od wschodu wyznacza dolina potoku Chwaliszówka, natomiast od zachodu jest to leśna droga, którą poprowadzono zielony szlak. Całość stanowi około połowy powierzchni obszaru chronionego krajobrazu jaki wytyczono na terenie Trójgarbu.

Budowa: Jest to rozległy masyw o lekko obłym kształcie, który wznosi się ponad 300 m nad okolicą. Jego głównym zwornikiem jest tytularny Trójgarb o trzech wierzchołkach (778, 757 i 738 m n.p.m), od którego odchodzi pięć wyraźnych ramion, z których najdłuższe ramię ma 5km długości i biegnie w kierunku północnym. W ramionach występuje seria stożkowo-kopulastych szczytów, które jednak nie przekraczają 620 m n.p.m. i w większości są bezimienne. Do nazwanych szczytów należy Jagodnik (619 m n.p.m.), Modrzewiec (602 m n.p.m.), Krowiniec (495 m n.p.m.), Czernica (472 m n.p.m.), Mrowica (460 m n.p.m.), Strużanka (457 m n.p.m.) i Leśnica (446 m n.p.m.). Ramiona przedzielone są kilkoma dolinami, wśród których największa jest dolina potoku Chwaliszówka rozcinająca wschodnie stoki głęboką i szeroką doliną o bogatej rzeźbie, w tym bardzo liczne wychodnie skalne oraz ściany skalne. Północne ramiona tworzą dolinę Polskiej Wody, która charakteryzuje się bogatą rzeźbą skalną w postaci eratyków i głazów z odciskami prehistorycznych pni drzew. Dodatkowo oba potoki posiadają liczne progi (bystrza).

Pod względem geologicznym Masyw Trójgarbu przynależy do niecki śródsudeckiej, stanowiąc północno-zachodni fragment. Górne partie są sklasyfikowane jako skrytokrystaliczne trachity (porfiry) o szaroróżowej barwie. Skały te są najlepiej widoczne w miejscach o najintensywniej postępującej erozji a więc na obszarach wierzchołkowych oraz na stromych zboczach dolin, gdzie występują liczne wychodnie i ściany skalne. Powstały one w górnym karbonie, gdy wypływająca magma stopniowo zastygała tworząc skały porfirowe. Niższe partie są zbudowane głównie z dolnokarbońskich zlepieńców należących do facji kulmu będących naprzemianlegle ułożonymi warstwami zlepieńców, piaskowców, łupków i pokładów węgla kamiennego. Na Trójgarbie w wielu zlepieńcach występują liczne otoczaki i inne drobne skały, głównie ryolity, granitoldy, piaskowce, kwarcyty, kwarce, gnejsy, łupki, lidyty i zieleńce.

Do najważniejszych obiektów geologicznych w obrębie Chełmca należą:

Amfiteatr (Białe Kamienie), jest to skalny wodospad utworzony przez bezimienny potok opadający ze skał zlepieńcowych w północno-wschodniej części masywu, na wysokości ok. 530-550 m n.p.m. Opada on z wysokości 4-5 m do wyżłobionej przez potok głębokiej doliny,. W miejscu tym znajduje się skalny próg o długości 250-300 m składający się na serię ścian i baszt ułożonych w poprzek stoków. W centralnej części powstało rozcięcie, którym w czasie deszczów płynie niewielki wodospad. U podstawy ciągnie się głazowisko o długości około 100 m składające się na serię mniejszych i większych kamieni. Całość proponowana jest do objęcia ochroną jako pomnik przyrody.
Skały Jagodnika, ciąg kilkunastu mniejszych i większych skał zlepieńcowych ciągnących się na zachodnim podnóżu góry oraz wulkanicznych skał porfirowych od południa góry Jagodnik w oddziale leśnym 87c. Występuje tu bardzo duże nagromadzenie formacji skalnych, w tym wychodnie i ściany skalne, które częściowo widoczne są ze szlaku. Do najbardziej niezwykłych należy niewielki ostaniec skalny o niemal czarnej barwie, który wizualnie bardzo kontrastuje z otoczeniem.
Skała Hauenstein. Obiekt jest zlokalizowany na północnych stokach Czernicy, w oddziale leśnym 65h. Jest to formacja zlepieńcowych skał w formie muru lub kilku wychodni skalnych, jakie zostały odsłonięte na stromym stoku w procesie erozji miększego materiału zakrywającego twardsze skały.
Głazy na Jagodniku, jest to seria głazów narzutowych rozrzuconych na północnym stoku odchodzącym od Jagodnika na wysokości około 525 m n.p.m. zlokalizowanych w oddziale leśnym 86a. Występuje tu wiele mniejszych i większych głazów rozrzuconych po lesie stanowiąc ważne świadectwo zlodowaceń skandynawskich. Są to jedne z najwyższych stanowisk głazów narzutowych w Sudetach. Podobne obiekty znajdują się w południowej części masywu od strony wsi Witków w korycie bezimiennego potoku w oddziale leśnym 110g i 109c.
Skały w Dolinie Polskiej Wody, jest to seria skał zlepieńcowych z widocznymi śladami po pniach dolnokarbońskich drzew. Obiekty ulokowane są na północnych stokach w dolinie Polskiej Wody w oddziale leśnym 93 j,k, gdzie poprowadzony jest żółty szlak. Część skał proponowana jest do objęcia ochroną jako pomnik przyrody.

Roślinność: Umiarkowanie bogata. Tak jak wcześniej wspomnieliśmy, opis Trójgarbu w naszym artykule tyczy się jedynie północnej części, albowiem stoki południowe stanowią w większości monokultury świerkowe. Są to sztuczne nasadzenia o ubogiej przyrodzie, pozbawione gatunków rzadkich i chronionych. Część północna jest całkowitym przeciwieństwem, gdzie dominują rozległe lasy liściaste, w tym wiele płatów o charakterze naturalnym i wysokiej bioróżnorodności. Do najbardziej wartościowych siedlisk należy żyzna buczyna sudecka (Dentario enneaphylli-Fagetum), która wykształciła się na najbardziej żyznych i stosunkowo wilgotnych fragmentach stoków, m.in. na zboczach góry Mrowica i Czernica. W drzewostanie dominuje buk zwyczajny, któremu miejscami towarzyszy klon jawor i grab pospolity. Runo leśne należy do bardzo bogatych gatunkowo, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czerniec gronkowy, fiołek leśny, kostrzewa leśna, marzanka wonna, perłówka jednokwiatowa, pierwiosnek wyniosły, prosownica rozpierzchła, turzyca leśna, wilczomlecz słodki, wyka leśna i zawilec gajowy a także gatunki górskie i podgórskie w postaci czosnku niedźwiedziego, przenętu purpurowego i żywca bulwkowatego. Wśród roślin rzadkich i chronionych stwierdzono występowanie lilii złotogłów, przylaszczki pospolitej, śnieżycy wiosennej i wawrzynka wilczełyko. Jednak wariant żyzny jest w znaczącej mniejszości.

Na Masywie Trójgarbu dominującym siedliskiem lasów liściastych jest kwaśna buczyna podgórska (Luzulo luzuloidis-Fagetum), która stanowi prawdopodobnie prawie 80-90% powierzchni siedlisk lasów liściastych na omawianym terenie. Głównym powodem wykształcenia się wariantu kwaśnego zamiast żyznego są warunki siedliskowe. Trójgarb budują kwaśne skały a tutejsza gleba jest uboga. Dodatkowo powszechność stromych stoków utrudnia gromadzenie się próchnicy tworząc siedlisko tylko dla gatunków preferujących takie warunki. Zależnie od miejsca runo kwaśnej buczyny może charakteryzować się różnym stopniem rozwoju roślinności. W miejscach chłodnych i wilgotnych często warstwa runa jest praktycznie naga z bardzo nielicznymi i pojedynczymi kępkami traw lub turzyc, jeśli gleba jest wilgotna wykształca się wtedy podzespół paprociowy z dominacją wietlicy samczej, nerecznicy szerokolistnej i zachyłki trójkątnej. Na stokach nasłonecznionych występuje podzespół suchy, gdzie panują warunki wybitnie termofilne a podłoże jest zakryte bardzo dobrze rozwiniętą warstwą mchów, którym towarzyszą trawy, turzyce a także wrzosy i borówki. Natomiast w miejscach umiarkowanie ciepłych występuje podzespół typowy a roślinność jest najlepiej rozwinięta, składająca się na kępy kosmatki gajowej, konwalii majowej, konwalijki dwulistnej, przenętu purpurowego, szczawika zajęczego i trzcinnika leśnego. Miejscami mogą występować także gatunki typowe dla żyznej buczyny, kiedy to mamy do czynienia z formami pośrednimi lub gdy oba siedliska lasów bukowych graniczą ze sobą tworząc mozaikę.

W północno-wschodnich fragmentach masywu, głównie na stokach Jagodnika i Mrowicy występują niewielkie płaty podgórskiej dąbrowy acidofilnej (Luzulo luzuloidis-Quercetum petraeae). Jej drzewostan buduje przede wszystkim dąb bezszypułkowy, któremu towarzyszy brzoza brodawkowata a także sosna pospolita, będąca prawdopodobnie efektem dawnych nasadzeń. Drzewa w większości cechuje niski wzrost oraz występowanie cienkich i stosunkowo prostych pni, zwarcie koron jest niewielkie (50-60%). Taki pokrój uwarunkowany jest trudnymi warunki klimatycznymi oraz glebowymi jakie panują na tym terenie. Roślinność wykształca się na kwaśnej i cienkiej warstwie podłoża o wystawie południowej powodującej szybkie wysychanie podłoża. W efekcie tutejsze drzewa nie przedstawiają większej wartości dla gospodarki leśnej. Warstwa podszytu słabo wykształcona, miejscami prawie nieobecna, składa się głównie z młodych drzewek dębowych a także jarzębu, głogu, bzu czarnego i trzmieliny. Runo leśne jest stosunkowo dobrze wykształcone jednak ubogie gatunkowo, gdzie w wielu miejscach dominują rozległe płaty traw i turzyc a także innych roślin charakterystycznych dla siedliska gatunki jak jastrzębce (jastrzębiec sabaudzki, jastrzębiec leśny), poziewniki, pszeniec gajowy, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, wrzos zwyczajny, szczawik zajęczy, poziomka pospolita, dziurawiec zwyczajny i dosyć liczna borówka czarna.

Bardzo liczne wyrobiska, wychodnie skalne, rumosz skalny i strome zbocza umożliwiły wykształcenie szeregu zbiorowisk naskalnych związanych z kwaśnym skałami. Do najważniejszych siedlisk należy roślinność naskalna ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandelli. Wstępują one w postaci małych płatów na całym masywie, ze szczególnym uwzględnieniem stoków północnych oraz głębokich, cienistych dolin. Tutejsza flora obejmuje różnego rodzaju mchy i paprocie, z czego do gatunków charakterystycznych należy zanokcica skalna, paprotka pospolita, paprotnica krucha oraz rośliny okrytonasienne jak dzwonek okrągłolistny, szczawik gajowy, wiechlina gajowa i liczne jastrzębce. Dzięki chłodowi i wilgotnemu mikroklimatowi występuje bardzo bogata warstwa mszysta, zasiedlana zarówno przez gatunki pospolite jak i te rzadsze. Porfiry cechuje silne spękanie tworzące przeogromny szereg drobnych kanalików, którymi wnika i przesącza się woda. Taka budowa stanowi idealne warunki dla rozwoju flory, która czerpie znacznie większe ilości wody niż w przypadku niespękanych skał. Dodatkowo w licznych szczelinach materia organiczna gromadzi się w znacznie większych ilościach powodując, iż roślinność jest znacznie bujniejsza.

Inne: Obszar posiada bardzo dobre zagospodarowanie turystyczne, występuje tutaj wiele miejsc do wypoczynku, wiat turystycznych, tablic dydaktycznych a także liczne szlaki turystyczne, m.in.

czerwony szlak prowadzący z Nowych Bogaczowic na szczyt przez północne stoki zahaczając o Czernicę, Amfiteatr, Jagodnik i drogę „Tarcie Chrzanu”
czarny szlak biegnący od Starych Bogaczowic poprzez stoki Jagodnika na szczyt Trójgarbu i dalej południowymi stokami w kierunku Jabłowa
czarny szlak łącznikowy, łączący szlak żółty, zielony i niebieski na zachodnich stokach masywu
niebieski szlak biegnący północnym grzbietem od Czernicy po rozdroże „Przy Czereśni”
niebieski szlak biegnący środkowymi partami masywu (poza opisywanym w artykule terenem)
zielony szlak biegnący z Nowych Bogaczowic, przez szczyt Trójgarbu i dalej w kierunku południowo-wschodnim do Lubomina

Poza tym na Trójgarbie występuje szereg szlaków powołanych przez samorządy, w tym szlaki rowerowe, szlaki spacerowe oraz ścieżki edukacyjne. Wszystkie one ulegają co kilka lat zmianom lub nawet likwidacji, stąd też ich dokładne opisywanie jest zbyteczne. Warto przed wyprawą zapoznać się czy dany szlak istnieje lub czy nie pojawiły się jakieś nowe. Pod tym względem jest to bardzo dynamiczny teren. Najważniejszym obiektem turystycznym, będącym swego rodzaju magnesem przywabiającym najwięcej turystów, jest oczywiście wieża widokowa. Obecna wieża została uruchomiona w 2018 r. Posiada pięć kondygnacji z taką samą liczbą platform widokowych rozstawionych we wszystkich kierunkach. Jej wysokość całkowita wynosi 27 m, a na najwyższą platformę prowadzi 160 schodów. Wcześniej istniały tutaj dwie wieże.

Wśród innych charakterystycznych elementów Trójgarbu należy skrzyżowanie szlaków „Przy Czereśni„. Jest to miejsce w przyszczytowych partiach na północny-wschód od szczytu na wysokości 643 m n.p.m., gdzie już w XIX wieku było oznaczane na mapach jako „Am Kirschbaum” (przy czereśni). Po wojnie spolszczona nazwa przyjęła się i jest używana po dzień dzisiejszy. Niestety rosnąca tu dorodna wiśnia ptasia, od której wzięła się nazwa, uschła w 2007 r. Gatunek ten przeważnie nie jest długowieczny i szybko ulega spróchnieniu. W 2011 r. posadzono nowe drzewo aby kultywować nazewnictwo tego miejsca. Niestety drzewko zostało zniszczone przez sprzęt leśny. Obecne rosnąca czereśnia została zasadzona w 2016 r. i rośnie po dzień dzisiejszy. Jeśli otoczenie będzie dla niej sprzyjające drzewko zostanie godnym kontynuatorem aby skrzyżowanie pod Trójgarbem dalej mogło nosić nazwę „Przy Czereśni”.

Zagrożenia: Bardzo duże. Obszar Trójgarbu objęty jest najniższą formą ochrony, czyli jako obszar chronionego krajobrazu, który praktycznie w żaden sposób nie zapewnia bezpieczeństwa tutejszej przyrodzie. Południowa strona masywu jest niemal całkowicie przekształcona w kierunku sztucznych monokultur świerkowych, co było głównym powodem pominięcia jej w artykule. Jednak północne stoki, porośnięte niemal w całości przez lasy bukowe, także są wysoce zagrożone przez nieracjonalną gospodarkę leśną oraz gospodarczy rozwój aglomeracji wałbrzyskiej. Na stokach prowadzona jest zwykła gospodarka leśna miejscami o charakterze rębni obejmującej całe płaty. Powoduje to znaczne zaburzenie przestrzenne drzewostanu, upraszczanie struktury wiekowej poszczególnych płatów i ogólne pogorszenie bioróżnorodności siedliska albowiem w miejscach wycinek dochodzi do nienaturalnie wzmożonego wzrostu młodych drzewek, które całkowicie blokują dostęp światła do runa leśnego. Dodatkowo przerywanie zwarcia koron drzew umożliwia rozwój roślinności porębowej, m.in. jeżyny i trawy, w tym bardzo ekspansywny trzcinnik tworzący w wielu fragmentach rozległe, jednogatunkowe płaty zagłuszające wszelką roślinność. Nieprawidłowo prowadzona gospodarka leśna uniemożliwia wzrost jakimkolwiek leśnym gatunkom roślin, w tym rzadkim lub chronionym. W przypadku aglomeracji wałbrzyskiej głównym czynnikiem zagrażającym jest produkcja zanieczyszczeń, które od wielu dekad zatruwają gleby i okoliczne lasy.

Wrażenia osobiste: Podobnie jak w przypadku większości niechronionych obszarów tutaj także mamy mieszane odczucia. Z jednej strony Trójgarb oferuje nam naprawdę rozległe lasy bukowe, w których mamy pełen przekrój. Od pięknych i naprawdę dobrze zachowanych lasów z pełnym bogactwem gatunków, poprzez drzewostany o typowym wyglądzie lasu gospodarczego (jednowiekowe, stosunkowo młode, ubogie przyrodniczo) aż po świeżutkie, całkowicie ogołocone płaty z serią pieńków i ekspansją roślinności porębowej. Niemal każda dolina i grzbiet wygląda w ten sposób, całkowite poszatkowanie jakościowe lasu. Niestety w obecnych czasach zaczyna coraz bardziej rozpowszechniać się ten ostatni widok, czyli krajobraz porębowy. Pomijając przyrodę ożywioną, warto także skupić się na jej części nieożywionej a więc skałach. Masyw bowiem oferuje nam bardzo bogatą rzeźbę skalną, od niezliczonych wychodni, poprzez monumentalne ściany skalne a kończąc na bardzo widowiskowym skalnym amfiteatrze przy czerwonym szlaku w północno-wschodniej części. Obiekt ten zrobił na nas największe wrażenie spośród wszystkich innych elementów. Poza nim z miejsc wartych bliższego poznania są góry w odchodzące od Chwaliszówki, chodzi tu głównie o Mrowice i Leśnice. Na obu występują chyba najlepiej zachowane lasy bukowe, które do tego ulokowane są zaraz przy wejściu na Masyw Trójgarbu.

Informacje praktyczne:

bardzo dobry dojazd, masyw jest ze wszystkich stron otoczony miejscowościami z cała siecią dróg i ulic. Do tego przy wejściach na szlaki niemal wszędzie zlokalizowane są parkingi lub inne formy miejsc postojowych
teren o bardzo zróżnicowanym poziomie trudności. Na sam szczyt prowadzi bardzo wiele szlaków, w tym szerokie drogi leśne umożliwiające wejście nawet osobom o niezbyt dobrej kondycji. Jedynie pod samym szczytem podejście jest bardziej strome i wymaga lekkiego samozaparcia
najkrótszym szlakiem na szczyt jest żółty prowadzący z Lubomina, jednak najpiękniejsze widokowo są szlaki prowadzące przez północne stoki (czerwony, żółty, czarny)
w bezpośrednim sąsiedztwie nie ma innych form ochrony przyrody w postaci rezerwatów przyrody lub użytków ekologicznych, najbliższym jest rezerwat Przełomy pod Książem. Poza tym na terenie pobliskich miast rosną setki pomników przyrody. Najwięcej pomnikowych drzew zgromadzonych jest w Szczawnie-Zdrój oraz wokół zamku Książ
okolice Trójgarbu należą do nieodkrytych pereł przyrodniczych. Jest tu wiele cennych terenów, jednak nieobjętych żadną wyższą formą ochrony (park krajobrazowy i Natura 2000 w praktyce nie chronią zasobów przyrodniczych). Do takowych obszarów należy Dolina Czyżynki, Chełmiec, Bukowiec, Niedźwiadki, Zamkowa Góra, oraz łąki i murawy wokół Starych Bogaczowic i Lubomina
najlepsze przyrodniczo terminy do zwiedzania: maj (wiosenne geofity), jesień (przebarwiające się liście, grzyby)