Starorzecze Brodno
27 sierpnia 2020Jest to mało znany dla szerszej publiczności zbiornik znajdujący się w dolinie Odry, w którym występuje mnogość rzadkich gatunków roślin jak grzybienie północne, salwinia pływająca czy kotewka orzech wodny. Mimo niewielkiej popularności utworzono tutaj ścieżkę przyrodniczą rozciągającą się na drewnianej kładce pośród szuwarów i trzcinowisk. Stanowi ona interesujące miejsce dla edukacji dzieci i młodzieży, podczas gdy dorośli częściej wybierają wędkarstwo. Warto odwiedzić ten obiekt, jest on bowiem jednym z niewielu cennych przyrodniczo miejsc w gminie.
Typ ochrony: wodno-błotny
Data utworzenia: –
Powierzchnia: 5,3 ha
Powiat: Średzki
Gmina: Środa Śląska
Nadleśnictwo: Miękinia
Położenie: Zbiornik położony jest w zachodniej części Pradoliny Wrocławskiej, około 1,1 km na południe od koryta Odry na jej 296 km. Dokładniej obejmuje wąskie, śródpolne starorzecze o powierzchni 5,3 ha przylegające od południa do zabudowań miejscowości Brodno (gm. Środa Śląska). Część przylegających zalesień obejmuje oddział leśny 2d, 90x nadleśnictwa Miękinia.
Budowa: Całość położona jest na wybitnie płaskim terenie stanowiącym równinne, lekko sfałdowane terasy zalewowe lewobrzeżnej części Odry. Zbiornik posiada wąski kształt o stosunkowo prostej linii bez łukowatego zakrzywienia, typowego dla większości starorzeczy, o łącznej długości około 0,95-1,1 km (zależnie od przyjętego odcinka pomiarowego) i szerokości 50-80 m. Linia brzegowa jest stosunkowo słabo wykształcona, gdzie wyróżnić można dwie niewielkie zatoczki oraz wąski przesmyk we wschodniej części łączący starorzecze z małym i wąskim oczkiem wodnym. Południowe i zachodnie brzegi są niskie o łagodnym zejściu, miejscami wypłaszczone z widocznymi piaszczystymi odcinkami oraz niskim poziomem wody. Brzegi północne i wschodnie charakteryzuje stromy spadek oraz głębsze dno. Podłoże budują głównie mady rzeczne, tworzone z glin lekkich, średnich i ciężkich. Miejscami występują także frakcje pylaste, głównie piaski w południowej części zbiornika. Od zachodu i południa biegnie niewielka rzeczka o nazwie Jeziorka, z którą zbiornik posiada połączenie w postaci kanałów melioracyjnych. Woda w zbiorniku jest słabo przejrzysta (poniżej 1 m) i charakteryzuje się dobrym natlenieniem oraz lekko zasadowym pH (pH 7,94–8,06). Ze względu na liczne płycizny oraz brak zasłonięcia tafli przez drzewa woda w zbiorniku ulega szybkiemu nagrzewaniu co dodatkowo wpływa na tempo wzrostu roślinności wodnej.
Roślinność: Starorzecze w Brodnie porośnięte jest bogatą roślinnością składającą się głównie na siedliska otwartych wód, płytkich zbiorników, zbiorników ulegających wypłycaniu i zarastaniu. Dodatkowo w bezpośredniej bliskości występują niewielkie zbiorowiska leśne i łąkowe. W zbiorniku występuje wyraźny podział na brzegi północnej o stromym nachyleniu oraz płytkie i łagodnie opadające brzegi południowe W miejscach, o stromym spadzie występują wyraźne wydzielone pasy strefowe roślinności zanurzonej, o pływających liściach i szuwarów. Podczas gdy na łagodnej stronie południowej siedliska wzajemnie przenikają się tworząc mozaikę o ciężkich do wyodrębnienia granicach pomiędzy poszczególnymi zbiorowiskami roślinnymi.
W strefie brzegowej występują siedliska z klasy Phragmitetea. Są to głównie trawiaste szuwary, wielkoturzycowe szuwary a także siedliska z udziałem okazałych bylin dwuliściennych, które występują w strefach przybrzeżnych i nadbrzeżnych, głównie na mulistym lub piaszczystym podłożu. Dominującym gatunkiem jest trzcina pospolita i pałka szerokolistna tworzące miejscami szerokie pasy wzdłuż linii brzegowej. W strefach płytkich wód rozwinęły się szuwary jednogatunkowe, m.in. szuwar mannowy (Glycerietum maximae) z manną mielec, szuwar jeżogłówkowy (Sparganietum erecti) z jeżogłówką gałęzistą, szuwar irysowy (Iridetum pseudacori) z kosaćcem żółtym oraz wielkoturzycowy szuwar z zespołu turzycy zaostrzonej (Caricetum gracilis) i turzycy błotnej (Caricetum acutiformis). Wszystkie one tworzą mniejsze lub większe płaty o dominującym gatunku tytularnym z niewielkim udziałem innych roślin m.in. tojeść bukietowa, kropidło wodne, łączeń baldaszkowy, marek szerokolistny, mozga trzcinowata, oczeret jeziorny, strzałka wodna, szczaw lancetowaty, tatarak zwyczajny i żabieniec babka-wodna. Niewielkie odnogi oraz płycizny w zachodniej części, porasta roślinność szuwarowa, gdzie notuje się także gatunki przybrzeżne jak psianka słodkogórz, karbieniec pospolity, knieć błotna, krwawnica pospolita, jaskier ostry, przytulia błotna, rzepicha ziemnowodna, sit członowaty, szczaw lancetowaty, tojeść bukietowa, trzcinnik piaskowy oraz rzadki i objęty ochroną arcydzięgiel litwor nadbrzeżny.
Liczną grup stanowią zbiorowiska słodkowodnych makrofitów w mezotroficznych i eutroficznych zbiornikach wód śródlądowych z klasy Potametea. Stanowią jeden z najbogatszych gatunkowo fragmentów, które tworzą miejscami gęste kobierce roślinności lub stanowią niewielkie płaty rozproszone pośród szuwarów lub w przybrzeżnych fragmentach plaż. Występuje tu kilkanaście związków i zespołów tworzących bogate mozaiki, gdzie z powodu nakładania się gatunków, w większości przypadków ciężko wyodrębnić dokładne granice pomiędzy siedliskami. Przy południowych brzegach wykształciły się zbiorowiska Lemno minoris-Salvinietum natantis, wśród których dominuje chroniona salwinia pływająca z udziałem rzęsy wodnej i pływacza zwyczajnego. W głębszych fragmentach zbiornika, głównie w północnej części występuje roślinność pływająca ze związku Nymphaeion. Charakteryzuje się przeważnie gatunkami roślin zakorzenionych na dnie i o liściach zwykle pływających po powierzchni . Na tafli wody tworzone są liczne kobierce grążeli żółtych i grzybieni białych a także innych pospolitych gatunków jak żabiściek pływający, rdestnica pływająca i osoka aloesowata. Wśród gatunków rzadkich na Dolnym Śląsku stwierdzono tu występowanie grzybieni północnych tworzących wraz z grążelem żółtym zbiorowisko „lilii wodnych” (Nupharo-Nymphaeetum albae). Poza tym we wszystkich strefach wodnych licznie notowany jest rdest ziemnowodny, rdestnica grzebieniasta, rdestnica kędzierzawa, rogatek sztywny, okrężnica bagienna, włosienicznik wodny, wywłócznik kłosowy i wywłócznik okółkowy. Niektóre źródła podają także występowanie niewielkiej populacji kotewki orzech wodny, która zasiedla płytkie i szybko nagrzewające się zbiorniki wodne.
Mimo wysokiego poziomu naturalności, brzegi charakteryzuje brak występowania typowych zadrzewień związanych ze środowiskiem wodno-błotnym, m.in. pasa łozowisk lub drzewostanów olchowych i topolowych. Wokół brzegów występują wąskie pasy zadrzewień, przy czym tylko w północnej części tworzą one większy zagajnik, podczas gdy w części południowej są one wyłącznie w postaci jednej linii drzew najprawdopodobniej posadzonych przez człowieka. W większości są to drzewa liściaste z gatunku dąb szypułkowy a także lipa drobnolistna, grab zwyczajny i kasztanowiec biały. W części zadrzewień wykształciły się zbiorowiska nawiązujące składem gatunkowym do świetlistej dąbrowy (Potentillo albae-Quercion petraeae), gdzie w runie leśnym występują pojedyncze kępy ciemiężyka białokwiatowego, konwalii majowej, janowca barwierskiego, przytulii północnej i pszeńca gajowego.
Grzybienie północne (Nymphaea candida), są głównym gatunkiem z powodu którego obiekt postulowany jest do objęcia ochroną przez przyrodników. Niestety w projektach samorządu i nadleśnictwa nie istnieją plany powołania rezerwatu lub użytku ekologicznego. Sam gatunek jest bardzo rzadki na terenie kraju jak i województwa. Na Dolnym Śląsku notowane są głównie w starorzeczach doliny Odry oraz na pojedynczych stanowiskach w Dolinie Baryczy, okolicach Legnicy i w Borach Dolnośląskich. Od podobnych grzybieni białych odróżniają się m.in. klapami liści, które u nasady często zachodzą na siebie (u tego drugiego gatunku są zawsze rozchylone) natomiast w kwiecie nitki nawet najbardziej wewnętrznych pręcików pozostają szersze od pylników (u grzybieni białych są węższe). Poza tym grzybienie północne preferują mniej żyzne zbiorniki wodne, przeważnie oligo- i mezotroficzne. Warto także nadmienić iż w wielu krajach grzybienie północne nie są wyróżnianie lub traktowane są jako odmiana/forma grzybieni białych. W Polsce jego pełne rozmieszczenie także nie jest w pełni znane ze względu na trudności w rozpoznaniu.
Fauna: Ze względu na bliskość Odry oraz Zielonych Łąk będących obszarem bogatym ornitologicznie, występuje tu bogata fauna zwierząt, obejmująca m.in. wiele gatunków ryb, głównie pospolitych jak karp, leszcz, szczupak, lin oraz pstrąg pochodzący ze sztucznego zarybiania a także rzadka i objęta ochroną różanka i koza pospolita. Poza tym odnotowano kilka gatunków płazów (żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba śmieszka, traszka zwyczajna, ropucha szara, kumak nizinny), które wiosną licznie składają skrzek w zakolach starorzecza i w trzcinowiskach. Na brzegach i wśród koron przybrzeżnych drzew stwierdzono kilkanaście gatunków gniazdujących ptaków. Nieliczne gady ograniczają się głównie do zaskrońca zwyczajnego, występującego w łęgach i nad brzegami oraz jaszczurki zwinki i żyworódki, które bytują na nasłonecznionych skarpach.
Inne: Teren posiada dobre zagospodarowanie turystyczne. Mimo iż wieś oraz starorzecze ulokowane są daleko od większych ośrodków miejskich lub głównych dróg, to utworzono tutaj infrastrukturę umożliwiającą podziwianie części akwenu. Obejmuje ona ścieżkę dydaktyczną „Kraina Łęgów Odrzańskich” o długości 250 m, która w całości poprowadzona jest krętym pomostem wzdłuż zachodniego brzegu. Na trasie umieszczono kilka tablic informacyjnych o przyrodzie zarówno samego starorzecza jak i ogólnie całego obszaru Natura 2000 Łęgi Odrzańskie. Dodatkowo istnieją tu także zabawki edukacyjne dla najmłodszych, prezentacja budek lęgowych oraz sporej wielkości altana umożliwiająca zorganizowanie biwaku. Przy północnym wejściu na ścieżkę wybudowano także niewielki parking. Ścieżka w większości przebiega w bezpośrednim sąsiedztwie brzegu, gdzie na niemal całej trasie idziemy w wysokich zaroślach trzciny i innych szuwarach. Panorama na jezioro i lilie wodne możliwa jest tylko na początkowym odcinku trasy.
Zagrożenia: Zróżnicowane. Pomimo braku ochrony rezerwatowej jest to miejsce o wysokim poziomie naturalności bez większych śladów ingerencji ludzkiej, która ogranicza się głównie do wędkarstwa i zarybiania. Proceder ten wpływa negatywnie przede wszystkim na rodzime populacje ryb, które w wyjątkowych sytuacjach mogą uleć przerzedzeniu. Do największych zagrożeń należy postępująca eutrofizacja zbiornika co negatywnie wpływa na rozwój pierwotnej roślinności i przyśpiesza ekspansję gatunków azotolubnych. Szczególnie zagrożona może być populacja rzadkich w rejonie grzybieni północnych, które preferują mezotroficzne akweny z miękką wodą. Część południowych brzegów a dokładniej terenów poza pasem szuwarów cechuje silna antropopresja. Roślinność jest tutaj regularnie koszona do postaci trawnika z widocznymi nasadzeniami roślin ozdobnych jak forsycja, lilak, róże wielkokwiatowe, jukka karolińska i liczne byliny oraz rośliny jednoroczne. Od strony północnej natomiast obecność rozległych pól skutkuje spływem nawozów i dalszą eutrofizacją starorzecza. Woda w zbiorniku rzadko ulega wymianie, dokonywanej podczas większych powodzi, m.in. w 1997 r. Jednak bliskość zabudowań spowodowała iż po słynnej powodzi tysiąclecia rozpoczęto intensywną rozbudowę oraz ulepszanie infrastruktury przeciwpowodziowej, która całkowicie odizolowała starorzecze od zalewania wodami Odry. Obecnie jedyny napływ świeżej wody odbywa się w czasie ulewnych deszczy lub poprzez kanały łączące z potokiem Jeziorka. Starorzecze jest pośrednio chronione w ramach obszaru Natura 2000 Łęgi Odrzańskie, gdzie stwierdzono występowanie siedliska naturowego 3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion.
Wrażenia osobiste: Stosunkowo pozytywne. Mimo bliskości wsi i jej oddziaływania na zbiornik, cechuje się on wysokim poziomem naturalności oraz bogatą roślinnością, w tym gatunki rzadkie jak grzybiene północne, salwinia pływająca i kotewka orzech wodny. Wzdłuż większości brzegów poprowadzone są wydeptane ścieżki umożliwiające zwiedzanie niemal każdego zakątka, szczególnie w północnej i wschodniej części. Utworzona tu ścieżka edukacyjna jest dosyć krótka (250 m) i poprowadzona w dużej mierze przez szuwary zasłaniające wszelkie walory krajobrazowe zbiornika. Dużo lepiej prezentuje się on od dzikiej i niezagospodarowanej części północnej, gdzie jednak strome brzegi uniemożliwiają podejście do tafli wody za wyjątkiem pojedynczych niewielkich plażyczek. Mimo wysokich wartości przyrodniczych starorzecze nie doczekało się ochrony ani nawet nie jest zaproponowane do objęcia ochroną w planach zagospodarowania samorządu i nadleśnictwa, choć w wielu publikacjach wspomina się bogatą przyrodę tego miejsca.
Informacje praktyczne:
- choć zbiornik zlokalizowany jest na uboczu od głównych dróg czy ośrodków miejskich, to znajduje się bezpośrednio przy zabudowaniach wsi, gdzie istnieje wiele dróg dochodzących pod same brzegi akwenu, w tym droga od północno-zachodniej strony ze specjalnie zbudowanym parkingiem dla turystów
- teren jest łatwy w poruszaniu się, głównie dzięki płaskiemu ukształtowaniu oraz bardzo licznym wydeptanym ścieżkom. Szczególnie zachodnia część należy do łatwych ze względu na powstanie drewnianej kładki idącej przez szuwary i trzcinowiska
- w okolicy nie ma chronionych obszarów, najbliższymi obszarami jest rezerwat Zabór (13 km) i użytek ekologiczny Mrozowa Górka (17 km). Poza tym w północnej części Ziemi Średzkiej występuje seria cennych przyrodniczo miejsc, m.in. Zielone Łąki k. Przedmościa, seria starorzeczy i oczek wodnych wokół wsi Głoska, Lubiatowskie Górki, rzeczka Jeziorka na odcinku Brodna i Głoski oraz liczne siedliska łąk wzdłuż Odry. Po drugiej stronie rzeki występuje seria cennych przyrodniczo miejsc w gminie Brzeg Dolny
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: lato (roślinność wodno-błotna), jesień (ptactwo, przebarwiające się liście)
