Sztolnia Robert w Szklarach
18 listopada 2020Unikatowe na skalę Polski miejsce występowania chryzoprazu oraz złóż rud niklu w zwietrzelinie serpentynitowej na Przedgórzu Sudeckim. Teren o wyjątkowym bogactwie geologicznym, gdzie stwierdzono 81 minerałów, w tym trzy to minerały nowe dla świata nauki poznane właśnie na terenie Szklar. Obecnie jest to chronione stanowisko dokumentacyjne oraz miejsce zimowania licznej kolonii nietoperzy.
Typ ochrony: stanowisko dokumentacyjne
Data utworzenia: 2018
Powierzchnia: x
Powiat: Ząbkowicki
Gmina: Ząbkowice Śląskie
Nadleśnictwo: Henryków
Akt powołujący: Uchwała Nr LXXIII/395/2018 Rady Miejskiej w Ząbkowicach Śląskich z dnia 28.09.2018 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. z 2018 r. poz.4857)
Stanowisko dokumentacyjne obejmuje nieczynną sztolnię położoną w miejscowości Szklary-Huta na Wzgórzach Strzelińskich w południowo-wschodniej części Przedgórza Sudeckiego. Dokładniej wlot sztolni ulokowany jest na terenach dawnego zakładu górniczego położonych na zachodnich stokach będących pozostałością po wzgórzu (obecnie teren pokopalniany), naprzeciwko budynku pod numerem 8a. Dane lokalizacyjne wlotu to: 50°38’45” N 16°49’40” E. Sama kopalnia jest w formie kilku korytarzy, z czego główny korytarz rozciąga się na długości ok. 400 m. Dawniej występowała tu gęsta sieć tuneli o nieznanej obecnie długości, sięgającej zapewne kilkunastu kilometrów. W okresie powojennym ogromna większość bezpowrotnie uległa zniszczeniu w czasie rozpoczęcia wydobycia metodą odkrywkową, tj. rozpoczęto wydobywanie warstw podłoża tworząc rozległe doły pokopalniane.
Sama kopalnia powstała z powodu występujących tu przeogromnych złóż wielu minerałów. Do najważniejszych należały jedyne w Polsce złoża niklu uformowane w obrębie zwietrzeliny serpentynitowej oraz nagromadzenie licznych minerałów i kamieni półszlachetnych. Całość skał budujących ten fragment wzgórz składa się przede wszystkim na serpentynit oraz w mniejszym stopniu także gabro, chalcedon i sjenit. Sam serpentynit charakteryzuje różny stopień zwietrzenia, w tym łatwo rozsypliwe skały o szarej lub zielonoszarej barwie, rzadziej w odcieniach pomarańczowobrązowych lub brązowych. Miejscami występuje skała niezwietrzała o barwie ciemnozielonej lub oliwkowozielonej (zabarwienie zawdzięcza domieszce oliwinu). Sam serpentynit jest skałą metamorficzną (przeobrażoną), powstałą pod wpływem wysokiej temperatury z dwóch rodzajów skał: dunitów (głębinowa skała magmowa) oraz perydotytów (zasadowa skała głębinowa z dużym udziałem krzemionki). Jednak to nie serpentynit był najważniejszym elementem wzgórz dla którego zbudowano tu przemysł górniczy. Najważniejsze były złoża rudy niklu, największe na obecnych ziemiach polskich. Zostały one odkryte w drugiej połowie XIX w. i od tego czasu rozpoczął się intensywny rozwój miejscowości jako osady górniczej.
Sztolnia Roberta jest jedyną pozostałością po dawnej działalności, gdzie utworzono stanowisko dokumentacyjne. Można tu zaobserwować m.in.:
- jedyne w Polsce wystąpienie chryzoprazu. Jest to zielonkawy kamień będący odmianą chalcedonu. Powstaje w procesie wietrzenia stref niklonośnych w obrębie skał ultrazasadowych (w tym przypadku serpentynitu), którego barwa zależna jest od domieszek minerałów (talkopodobnych krzemianów niklu). Większość złóż została wyeksploatowana, obecnie w sztolni można podziwiać fragmentaryczne pozostałości po głównej żyle chryzoprazu ciągnącej się wzdłuż sufitu korytarzy oraz pojedyncze soczewki i kuliste konkrecje występujące w ścianach zwietrzeliny i serpentynitów. W XVIII wieku minerał był intensywnie wydobywany i zyskał miano „śląskiego złota”.
- wystąpienie chalcedonu, jest to skrytokrystaliczna krzemionka zbudowana z kwarcu i moganitu, która powstała z wietrzenia serpentynitu. Charakteryzuje się tworzeniem licznych barwnych odmian pod wpływem temperatury oraz często zawiera wrostki różnych minerałów. W Polsce, oprócz Szklar, złoża stwierdzono jedynie w 4 miejscach. Jest dość powszechny w Szklarach, gdzie występuje w postaci żył o różnej barwie (białej, żółtej, zielonkawej). Miejscami tworzy sard (chalcedon brunatny), jaspis (chalcedon czerwony) oraz karneol (chalcedon brunatnoczerwony). Najwartościowszy jest zielony chalcedon zwany chryzoprazem.
- mineralizacja magnezytowa, proces powodujący wytworzenie charakterystycznych białych żyłek w postaci rozległej sieci przecinającej skały wokół sztolni. Żyły składają się na magnezyt, minerał z gromady węglanów, który powstaje w wyniku zjawisk hydrotermalnych w masywach serpentynitu. Pod wpływem światła ultrafioletowego wykazuje fluorescencję, którą można zaobserwować w sztolni przy użyciu odpowiedniego sprzętu.
- żyły opalowe, składające się z krzemionki opalowej. Powstały w wyniku procesów hydrotermalnych w niskich temperaturach. Sam opal zakwalifikowany jest do grupy mineraloidów (naturalnych substancji o innej budowie wewnętrznej niż minerały), jest prześwitujący z lekką opalizacją. Złoża opali ze Szklar, podobnie jak złoża w całej Polsce, należą do kamieni nieszlachetnych. W sztolni występują opale mleczne, mleczne z niebieskawym zabarwieniem oraz opale miodowe w żółtopomarańczowym kolorze, prazoopale o barwie zielone oraz bezbarwne hiality.
- pimelit, minerał wtórny powstały na wskutek przeobrażeń minerałów wcześniejszych w procesach pomagmowych. Jest to rzadki minerał niklu o zielonkawej barwie i niewielkiej twardości.
- muskowit, stosunkowo częsta skała glinokrzemianu z grupy mik (łyszczyków), którą można spotkać w postaci blaszek m.in. w skałach pegmatytowych. Jest srebrzystobiały, żółtobiały i częściowo przeźroczysty.
- pegmatyt, rodzaj skał magmowych jawnokrystalicznych (występowanie dużych kryształów) o zbitej strukturze i masywnej budowie. Odznaczają się białą barwą i występują w postaci soczew, żył oraz gniazd. Pegmatyt ze Szklar składa się z wielu minerałów, głównie kwarc, skalenie i łyszczyki z domieszką biotytu i blaszkami muskowitu. Dodatkowo w żyłach pegmatytu opisano tu po raz pierwszy na świecie kilka rzadkich minerałów jak bromokrzemiany (nioboholtyt, tytanoholtyt) oraz szklaryit. Ze względu na mikrometrowe rozmiary nie są one widoczne gołym okiem, a jedyną metodą na ich ujrzenie jest metoda makroskopowa.
- łącznie z obszaru Szklar (nie tylko samej sztolni) opisano 81 minerałów, m.in. chryzoberyl, granat, kerolit, oliwin, sepiolit, serpentyn-smektyt, szuchardyt, turmalin oraz niewielkie ilości złota.
Historia tego miejsca należy do stosukowo burzliwych. Ze względu na występowanie rud niklu, jednych z najrzadziej występujących rud na Świecie, teren ten stanowił miejsce strategiczne. Jednocześnie ów nikiel stał się głównym czynnikiem doprowadzającym do powojennej zagłady tego miejsca. Eksploatacja w Szklarach rozpoczęła się w 1900 r. i z każdym rokiem infrastruktura ulegała rozbudowie. Powstały pola wydobywcze Adolf, Michał i Benno a także pola Selma i Maria w pobliżu Grochowej. Rok później otworzono hutę oraz wydrążono główny szyb a w następnych latach osada górnicza uzyskała połączenie kolejowe. Samą sztolnię Robert otwarto oficjalnie w 1914 r. Eksploatacja rud w Szklarach osiągnęła niebywałe rozmiary, produkując ok 350 ton czystego metalu rocznie. W pewnym momencie zaczęto także wydobywać magnetyt i kamienie półszlachetne. Do czasu przejęcie tych ziem przez administrację polską kopalnia przeżywała stopniowo okresy wzrostów i upadków. Jednak dopiero po 1947 nastąpił największy cios dla tego terenu, kiedy władze sowieckie rozpoczęły masowe wydobycie metodą odkrywkową. Wtedy to doszło do nieodwracalnych zniszczeń kilkudziesięciu kilometrów podziemnych korytarzy oraz spalenia w piecach hutniczych nieznanych ilości kamieni półszlachetnych, w tym cennego chryzoprazu. Sztolnia Roberta jest jedyną ocalałą pozostałością z rozległych korytarzy. Zawdzięcza to głównie zmodernizowaniu sztolni na schron przeciwatomowy. Obecnie jest częściowo udostępniony do zwiedzania jako lokalna atrakcja edukacyjno-turystyczna.
Choć sztolnia jest chroniona głównie ze względu na wybitne walory historyczne i geologiczne, to stanowi także miejsce występowania przyrody ożywionej. Do najważniejszych elementów należą nietoperze, mające tu ważne zimowisko. Zimą w podziemnych korytarzach nocuje około 200 osobników, w tym gatunki z Polskiej czerwonej księgi zwierząt jak nocek orzęsiony a także nocek Bechsteina i mroczek pozłocisty. Z innych nietoperzy stwierdzono nocka dużego, nocka rudego, nocka Natterera, gacka brunatnego, gacka szarego, mopka i mroczka późnego. Ze względu na panujący specyficzny mikroklimat (chłód, wilgoć) na ścianach i na drewnianych konstrukcjach występują liczne grzyby kapeluszowe oraz maczugowe, w tym gatunki koprofagów wyrastające na odchodach nietoperzy. Na zewnętrznych murach sztolni oraz innych murach byłych zakładów górniczych występują licznie kępy zanokcic (zanokcica skalna, zanokcica murowa).
Informacje praktyczne:
- bardzo dobry dojazd, sztolnia ulokowana jest przy drodze krajowej nr 8, gdzie znajduje się niewielki bilbord nakierowujący na wjazd. Istnieje wiele możliwości zaparkowania (szerokie pobocza, parking przy sklepie lub na wewnętrznych drogach nieczynnego zakładu górniczego)
- w intrenecie kopalnia występuje także pod nazwą: Kopalnia niklu, chryzoprazu i opalu w Szklarach
- obszar nie należy do cennych ze względu na przyrodę ożywioną, jednak na murach zakładu można spotkać zanokcice skalną i murową. Dodatkowo w zalesieniach po zachodniej stronie drogi notuje się rzadką i chronioną naparstniczkę czeską
- w bezpośredniej okolicy nie występują obszary chronione, w odległości kilkunastu kilometrów znajdują się dwa rezerwaty przyrody (Muszkowicki Las Bukowy, Skałki Stoleckie), arboretum w Wojsławicach oraz serie pomników przyrody w Kamieńcu Ząbkowickim (cz. 1, 2, 3, 4, 5)
- najlepsze terminy do zwiedzania: sztolnia otwarta jest w sezonie wiosenno-jesiennym (przeważnie od maja do października), w godzinach 9-16. Daty i godziny ulegają zmianom, najlepiej jest zasięgnąć informacji bezpośrednio na stronie sztolni (LINK)