Wapniki i Wysoka
25 listopada 2017Obszar obejmuje mało znane i jeszcze rzadziej odwiedzane wierzchołki, które porastają liczne siedliska cennych buczyn storczykowych oraz siedliska roślinności naskalnej. Jest to teren silnie przekształcony, gdzie dawne rozległe płaty buczyn zostały zastąpione monokulturą świerka. Mimo wszystko jest to miejsce bardzo bogate przyrodniczo z wieloma rzadkimi i chronionymi gatunkami.
Typ ochrony: leśny
Data utworzenia: projektowany
Powierzchnia: ok. 180 ha
Powiat: Jaworski
Gmina: Bolków
Nadleśnictwo: Jawor
Położenie: Masyw znajduje się na północno-wschodniej części Grzbietu Wschodniego w Górach Kaczawskich przynależnych do Sudetów Zachodnich. Od północy graniczy z Bukową Górą i miejscowością Grudno, od zachodu ze strumieniem Świerkotka i Księżą Górą oraz rezerwatem Buki Sudeckie, od wschodu z polami uprawnymi i Pogwizdowskim Lasem a od południa z Rochowicką Skałą i Rakarnią, które są odgrodzone od Wapników przez drogę krajową nr 3. Całość obejmuje oddziały leśne 47-56, 61-62 nadleśnictwa Jawor.
Budowa: Zespół wzniesień przynależnych do Metamorfiku Kaczawskiego z czego dwa najważniejsze to kilkuwierzchołkowe Wapniki (509, 501 m n.p.m.) położone w centrum i na południu oraz Wysoka (461m n.p.m.) na północy. Większa część wzniesień zbudowana jest ze staropaleozoicznych skał metamorficznych pochodzenia osadowego – wapieni, określanych jako wapienie wojcieszowskie, stwierdzonych głównie na Wysokiej oraz północnych fragmentach Wapników. W podłożu występują licznie wapienie krystaliczne m.in. kalcytowe oraz dolomitowe, których wychodnie można znaleźć w różnych częściach masywu, z czego najwięcej znajdowało się na południu o czym świadczą liczne doły i wyrobiska po dawnych kamieniołomach. Południowa część masywu zbudowana jest ze staropaleozoicznych fyllitów serycytowo-chlorytowych i łupków pochodzenia osadowego.
Na Wapnikach można wyróżnić cztery główne wzniesienia, z czego najwyższe o wysokości 509 m n.p.m. znajduje się w północno-środkowej części, kolejne odchodzą ku północy i południu po łuku. Góra Wysoka posiada jedno główne wzniesienie, o stromych wschodnich i zachodnich zboczach oraz łagodnie opadających zboczach północnych, na których to znajduje się zespół skał zwanych Kozią Skałką.
Flora: Pierwotnie stosunkowo zróżnicowana, obecnie większość połaci stanowią sztucznie wprowadzone świerczyny z ubogim runem. Pierwotnie większość masywu porastały żyzne buczyny górskie (Dentario glandulosae-Fagenion) w mozaice z ciepłolubną buczyną storczykową (Cephalantherio-Fagenion). Obecnie na znacznej części dominuje drzewostan iglasty z przewagą drzew świerkowych i sosnowych, zwłaszcza w centralnej i wschodniej części Wapników oraz w środkowej i północnej części Wysokiej. Buczyny rozlokowane wyspowo na całym obszarze masywu, zwłaszcza w częściach północnych i wschodnich na stromych stokach pokrytych licznym rumoszem wapiennym. W drzewostanie dominuje buk pospolity z domieszką innych drzew jak klon jawor, klon zwyczajny, dąb bezszypułkowy, świerk pospolity, sosna zwyczajna i brzoza brodawkowata. Bogate runo tych ekosystemów obfituje w różne gatunki roślin m.in. kokoryczka okółkowa, kokoryczka wonna, kukułka Fuchsa, konwalia majowa, konwalijka dwulistna, łuskiewnik różowy, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, paprotka zwyczajna, zawilec gajowy, nerecznica samcza, orlik pospolity. W zespołach ciepłolubnej buczyny storczykowej występują liczne gatunki z rodziny storczykowatych, m.in. obuwik pospolity, mający tutaj jedno z kilku stanowisk w Sudetach, gnieźnik leśny, listera jajowata, buławnik mieczolistny, kruszczyk szerokolistny a także inne rośliny jak marzanka wonna, kopytnik pospolity i pierwiosnki. W prześwitach leśnych występują niewielkie polany z rzadkimi gatunkami jak gółki długoostrogowe, kukułki szerokolistne, kukułki plamiste, miodowniki melisowate i goryczki orzęsione. Do pospolitszych taksonów masywu należy buławnik wielkokwiatowy, który występuje pospolicie na całym obszarze siedlisk bukowych. W miejscach prześwietleń oraz wzdłuż dróg występuje licznie pokrzyk wilcza jagoda, rzadki gatunek mający na Wapnikach jedną z większych populacji w Górach Kaczawskich.
Miejscami w niższych położeniach występują płaty grądu środkowoeuropejskiego (Galio-Carpinetum), który porasta zbocza o łagodniejszym spadku oraz podnóża góry. Grąd cechuje się wysokim poziomem naturalności. Drzewostan budują w większości gatunki liściaste, głównie lipa drobnolistna, grab pospolity i dąb szypułkowy z udziałem buka pospolitego i jesionu wyniosłego oraz pojedynczymi okazami świerka będącego efektem dawnych nasadzeń. Warstwa podszytu jest umiarkowanie rozwinięta, gdzie dominuje czeremcha zwyczajna i leszczyna a także młode okazy wcześniej wymienionych gatunków drzew. Runo leśne należy do wyjątkowo bogatych, gdzie stwierdzono takie gatunki jak czosnek zielonawy, czworolist pospolity, czyściec leśny, dąbrówka rozłogowa, gajowiec żółty, groszek wiosenny, gwiazdnica pospolita, jasnota biała, konwalia majowa, kopytnik pospolity, kuklik zwisły, kupkówka Aschersona, miodunka ćma, mozga trzcinowata, piżmaczek wiosenny, podagrycznik pospolity, pokrzywa zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, świerząbek gajowy, szczawik gajowy, ziarnopłon wiosenny i złoć mała. Do gatunków tworzących rozległe kobierce należy szczyr trwały, porastający zarówno strome zbocza jak i stoki o łagodniejszym nachyleniu. Z rośliną konkuruje inwazyjny niecierpek drobnokwiatowy, który miejscami tworzy barwną mozaikę ze szczyrem (jeden ma liście ciemnozielone, drugi znacznie jaśniejsze).
Wzdłuż licznych strumieni, cieków oraz obrzeży lasów występują siedliska ziołorośli (Adenostylion alliariae) złożone z wysokich bylin dwuliściennych oraz towarzyszących im traw. Na terenie tworzą przeważnie wąskie pasy ciągnące się przy łęgach, jako że w większości stanowią element lasów łęgowych, poza tym stwierdzone zostały także przy szerszych drogach leśnych, które tworząc lukę w zwartym drzewostanie umożliwiają wnikanie odpowiednich ilości światła do rozwoju ziołorośli. Wykształcone są najczęściej w stanie niezadowalającym z powodu niewielkich powierzchni oraz znaczących przekształceń siedlisk w monokultury świerkowe. Do najczęstszych ziołorośli należą łopuszyny, stanowiące zbiorowiska z lepiężnikiem różowym oraz świerząbkiem orzęsionym, pokrzywą zwyczajną, wiązówką błotną i podagrycznikiem. Miejscami ziołorośla przechodzą w tereny zadrzewień będących niewielkimi fragmentami pogórskich łęgów jesionowych (Carici remotae-Fraxinetum), których drzewostan zbudowany jest m.in. z jesionu wyniosłego klonu jawora, olchy czarnej i niewielkim udziałem świerka oraz buka, które wnikają tutaj z sąsiednich siedlisk. Runo leśne jest gatunkowo bardzo podobne do składu ziołorośli. Notuje się tutaj także inne gatunki, m.in. bardzo bogate wystąpienie jarzmianki większej a także lilię złotogłów, czartawę pośrednią, szczaw gajowy, śledziennicę skrętolistną i gwiazdnicę gajową.
Największą powierzchnię zajmują uprawy leśne w postaci licznych i rozległych monokultur świerka pospolitego. W drzewostanach mocno przekształconych przez człowieka, takich jak występujące na Wapnikach nasadzenia lasów iglastych flora jest stosunkowo uboga, składająca się głównie z paproci, mchów i gatunków roślin mogących rosnąć na zakwaszonej glebie (pokrzywy, szczawik zajęczy, borówki). W wielu fragmentach widoczne są ślady pierwotnych siedlisk jakimi są lasy bukowe. Chodzi tu głównie o powszechnie występujący podrost bukowy w warstwie podszytu oraz gatunki wskaźnikowe dla żyznych buczyn jak lilia złotogłów, gajowiec żółty, przytulia wonna, kokorycze, żywce i konwalie.
Grzyby: Mykoflora na terenie Wapników i Wysokiej jest bardzo mało zbadana. W niektórych opracowaniach wymienia się gwiazdosze, w tym gwiazdosz potrójny i g. frędzelkowany. Potencjalnie mogą tu występować także inne rzadkie gatunki jak borowik korzeniasty, koronica ozdobna, kustrzebki, soplówka bukowa i muchomor szyszkowaty, które są notowane na pobliskich górach. W runie leśnym miejscami występują charakterystyczne gatunki o lejkowatych owocnikach, m.in. stosunkowo częsty lejkowiec dęty i bardzo rzadki lejkowniczek pełnotrzonowy. Poza tym można tutaj spotkać wiele stosunkowo pospolitych gatunków grzybów jak muchomory, grzybówki, twardzioszki, opieńki, purchawki i pokrewne purchawkom grzyby, liczne huby i stosunkowo bogatą florę śluzowców. Duże bogactwo gatunków masyw zawdzięcza wapiennemu podłożu oraz licznej mozaice siedlisk (od łęgów, poprzez grądy, żyzne i ciepłolubne buczyny, kończąca na borach świerkowych i sosnowych).
We fragmentach grądów i żyznych buczyn występują liczne grzyby z owocnikami określanymi jako krzaczkowate i maczugowate. W runie leśnym stwierdzono zarówno pospolite i niezagrożone gatunku jak goździeńczyk grzebieniasty o owocnikach w białych barwach, goździeńczyk popielaty z owocnikami w odcieniach szarości, goździeniowiec piękny o jaskrawych, pomarańczowych barwach a także liczne i ciężkie do określenia koralówki. Z gatunków rzadkich stwierdzono występowanie goździelca robakowatego o charakterystycznych pojedynczych owocnikach w szarawych barwach, koralownika białawego, którego owocniki mają kremowobiały kolor a także siedzuń sosnowy o żółtych kolor. Ten ostatni objęty był dawniej ochroną. Do najbardziej cennych gatunków należy odkrycie goździeńca fioletowego w południowej części masywu, który jest jednym z rzadszych składników rodzimej mykoflory. Jego status w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin i Grzybów określany jest jako wymierający. Dodatkowo żadna znana nam literatura nie podaje występowania tego gatunku na terenie Sudetów ani ogólnie na Dolnym Śląsku.
Fauna: Stosunkowo bogata, jako że teren projektowanego rezerwatu wchodzi w skład większej jednostki leśnej. Występują tu wszystkie te gatunki zwierząt, które można spotkać w okolicznych lasach m.in. w istniejącym po sąsiedzku rezerwacie Buki Sudeckie. Do częstszych gatunków spotykanych na Wapnikach i Wysokiej, należą listy, kuny, popielice, sarny, jelenie, dziki, ryjówki, borsuki, jeże i wiewiórki. Liczna jest także ornitofauna i herpetofauna.
Zagrożenia: Bardzo duże. Ze względu na brak istnienia rezerwatu obszar nie posiada planu ochrony, który zabezpieczałaby teren przed nieracjonalną gospodarką leśną i negatywnym oddziaływaniem na tamtejszą florę i faunę. Najbardziej widocznym tego przykładem jest zmiana składu gatunkowego znacznej powierzchni tutejszych lasów, które obecnie w większości stanowią drzewostany iglaste lub mieszane z przewagą drzew iglastych (świerków i sosen). Od 2017 r. występuje wzmożony pobór drewna z Wapników, szczególnie drewna bukowego oraz w mniejszej ilości drewna świerkowego. Nieracjonalna gospodarka leśna bardzo szkodzi roślinom runa leśnego, głównie z powodu ciężkiego sprzętu, który niekontrolowanie rozjeżdża rośliny. Obserwowano m.in. rozjeżdżone przez ciężki sprzęt obuwiki pospolite oraz buławniki wielkokwiatowe. Dodatkowo wycinka najczęściej dotyczy głównie wiekowych buków, w dobrze rozwiniętych płatach lasu. Wycinka drzew powoduje nieodwracalne zmiany siedliskowe oraz zaburzenie składu gatunkowego. Zwiększony dostęp światła do części podszytu skutkuje intensywnym wzrostem młodych buków, które blokują dostęp światła do niższych warstw leśnych i wypierają inne gatunki roślin, w tym gatunki rzadkie i chronione. Dodatkowo tereny porębowe zasiedlają liczne rośliny nitrofilne i ruderalne jak jeżyny, nawłocie, niecierpki oraz trzcinnik piaskowy, które potęgują wypieranie gatunków leśnych i słabszych konkurencyjnie.
Inne: Masyw od wieków był eksploatowany ze względu na bogate złoża wapienia. Świadczą o tym m.in. ruiny wapienników, które można spotkać na wschodnich obrzeżach lasu oraz liczne wyrobiska, w większości mocno zarośnięte już lasem. Przez sam masyw nie ma poprowadzonych szlaków turystycznych, jedynie od wschodu, brukowaną drogą z Jastrowca w kierunku Gorzanowic poprowadzone są dwa szlaki rowerowe (czerwony i żółty).
Wrażenia osobiste: Negatywne. Rozległy obszar Wapników i Wysokiej jest kolejnym fragmentem Gór Kaczawskich, który mógłby być przyrodniczą perłą Sudetów i całego Dolnego Śląska z rozległymi kompleksami żyznych buczyn i buczyn storczykowych oraz całym wachlarzem rzadkich i chronionych roślin, w tym obuwik pospolity, buławniki, gółki, gnieźnik leśny, listera jajowata, żywiec dziewięciolistny, pokrzyk wilcza jagoda, lilia złotogłów i wiele innych. Niestety teren przez dekady był systematycznie przekształcany. Dziesiątki hektarów dorodnych i dobrze wykształconych buczyn zostało wyciętych a na ich miejsce posadzono rozległe monokultury świerkowe. Tendencja ta trwała do początków XXI wieku, kiedy to stopniowo jest wycofywana praktyka masowych nasadzeń drzew iglastych. Jednak mimo tego tutejsze lasy wciąż są wysoce zagrożone z powodu masowej (rabunkowej) wycinki dorodnych buków i związanych z tym zniszczeń runa leśnego z licznymi storczykami. Obecnie pozostało bardzo niewiele fragmentów, których nie dosięgła jeszcze piła. Obejmują one głównie Wysoką i północno-wschodnie fragmenty Wapników (stan na 2018 r.). Przy odrobinie szczęścia można natrafić tam na liczną florę lasów bukowych, jednak należy mieć na uwadze że ze względu na brak szlaków lub miejsc charakterystycznych łatwo jest się tutaj zgubić. W bezpośredniej bliskości występuje wiele cennych gór, dzięki czemu można w ciągu jednego dnia zwiedzić wiele przyrodniczych perełek.
Informacje praktyczne:
- stosunkowo dobry dojazd, od południa przebiega droga krajowa. Ze względu na rozmiar istnieje kilka dogodnych miejsc do parkowania (parking drogowy przy drodze krajowej lub pod koniec wsi Grudno.
- teren rozległy jednak nie poprowadzono przez niego żadnych szlaków ani ścieżek edukacyjnych, miejscami nawet drogi leśne są mocno zarośnięte. Mimo wszystko jest to obszar o łagodnych wzniesieniach i łatwy do poruszania się. Nie ma tu punktów charakterystycznych, stąd istnieje ryzyko zagubienia się
- do najciekawszych fragmentów należą północne i północno-wschodnie zbocza Wapników oraz zachodnie zbocza Wysokiej
- w bezpośredniej okolicy istnieją inne tereny cenne przyrodniczo (Bukowa Góra, Nowe Rochowice, Las Pogwizdowski) oraz rezerwaty przyrody (Buki Sudeckie i Wąwóz Lipa).
- najlepsze terminy przyrodnicze do zwiedzania: kwiecień (wczesnowiosenne geofity), maj (storczyki), czerwiec (lilie, miodownik), lipiec (kruszczyki), jesień (przebarwiające się liście, grzyby, goryczki)
