Jelonek Rogacz

Nasz najbardziej charakterystyczny gatunek chrząszcza o potężnych żuwaczkach, którymi toczy zaciekłe walki o dostęp do oczekującej na niego samicy. Jego łacińska nazwa cervus oznacza jelenia, co nawiązuje właśnie do owych żuwaczek przypominających poroże. Dolny Śląsk stanowi jedno z ważniejszych zagłębi występowania tego gatunku w Polsce, gdzie spotkać go możemy w czasie parnych czerwcowych dni w dobrze zachowanych lasach dębowych.

---

Gromada: Chrząszcze (Coleoptera)

Rodzina: Jelonkowate (Lucanidae)

Wielkość: ♂ 25-83 mm, ♀ 27-45 mm

Aktywność: dzień

Cykl rozwojowy:  3-6 lat

Kategoria zagrożenia: EN (zagrożony)

---

Wygląd: Jelonek rogacz (Lucanus cervus) jest to jeden z najbardziej charakterystycznych chrząszczy, którego samce są nie do pomylenia z żadnym innym krajowym gatunkiem. Dodatkowo są to jedne z największych rodzimych owadów. Samce osiągają wielkość 25-83 mm, samice są znacznie mniejsze osiągając 27-45 mm. Do najbardziej rzucających się w oczy części ciała należy głowa. Jest duża, ciemnobrązowa lub niemal czarna o prostokątnym kształcie z niewielkimi ale dobrze widocznymi oczami po bokach. Żuwaczki stanowiące znak rozpoznawczy jelonka są silnie rozwinięte, łukowato wygięte w kolorze rdzawobrązowym lub brązowym, znacznie jaśniejszym od reszty ciała. Zewnętrza część zaopatrzona jest w różnej wielkości ząbki, przy czym największe z nich ulokowane są po wewnętrznej stronie, mniej więcej w połowie długości. Co ważne u samców występują dwie formy:

• Telodontyczna – forma posiadająca masywne żuwaczki o długości równej lub dłuższej niż przedplecze i głowa razem wzięte. Forma ta dominuje w kraju.
• Amfiodontyczna – forma posiadająca znacznie mniejsze żuwaczki, krótsze od reszty ciała. Forma ta dominuje w południowej części Europy oraz jest częstsza w południowej części kraju.

Samice posiadają znacznie skromniejsze żuwaczki, krótkie i łukowato zakrzywione do środka, krótsze od głowy. Przedplecze w ciemnych kolorach brązu, jest prostokątne w kształcie o zaokrąglonych krawędziach oraz stanowi jedną z cech rozpoznawczych, jest węższe od pokryw w przypadku samców oraz równe ich szerokości w przypadku samic. Pokrywa skrzydeł (będąca przekształconą pierwszą parą skrzydeł) stanowi twardą i dużą pokrywę, lekko wypukłą i zwężającą się ku tyłowi. Całość jest w kolorze ciemnokasztanowym lub ciemnobrunatnym, znacznie ciemniejsza na brzegach, całość matowo błyszcząca.

Larwa jelonka jest oligopodialna (posiada 3 pary nóg tułowiowych) w typie pędraka o segmentowanym tułowiu i długości do 135 mm. Jest masywna o ciele w kolorze jasnożółtym lub kremowym, z niewielką żółtobrązową głową oraz stosunkowo dużymi, ciemnymi żuwaczkami. Widoczne są liczne szczeciny wzdłuż przedniej części oraz wokół głowy. Po bokach zaznaczone są przetchlinki w postaci ciemnych kropek.

---

Biologia Gatunku: Podobnie jak wiele gatunków owadów żerujących w drewnie (ksylofagów), także jelonek rogacz przechodzi długi cykl rozwojowy podzielony na kilka stadiów (przeobrażenie zupełne). Zależnie od warunków i temperatury cykl rozwojowy trwa 3-6 lata, najczęściej 4 lata, i w całości odbywa się pod ziemią przy zasiedlonym drzewie. Na przełomie wiosny i lata samice składają w martwym lub obumierającym drewnie komplet 15-36 jaj, z których po 21-45 dniach wylęgają się larw. Żerują one w drewnie mającym kontakt z podłożem, np. częściowo zagrzebane konary lub wystające pniaki, gdzie żerują na grzybni ksylifitycznych grzybów. W czasie okresu larwalnego, larwy przechodzą trzy przeobrażenia, konsumując około 20 więcej substratu niż ich waga końcowa. Latem w ostatnim roku żerowania pędraki tworzą podziemną komorę poczwarkową, tzw. kokolit. Jesienią następuje przepoczwarzenie (trwające 28-60 dni), następnie dorosła postać zimuje w kokolicie aż do okresu rójki.

W okresie maja i początków czerwca dorosłe osobniki wychodzą z komory w celu odbycia rójki. Samice przeważnie są mniej ruchliwe. Umiejscawiają się na pniu drzewa, gdzie czekają wydzielając jednocześnie feromony wabiące samce. W okresie tym nadaktywne samce toczą widowiskowe i słynne walki pomiędzy sobą. Owe walki często kończą się okaleczeniami lub nawet śmiercią jednego z rywalizujących samców. Chrząszcze zaczynają być aktywne przeważnie gdy temperatura wyniesie powyżej 15ºC. Najczęściej wędrują i latają w okresie ciepłej i parnej pogody. Rzadko schodzą na glebę, preferując przesiadywanie na wszystkich poziomach drzewa (podnóże, pień, korony) lub na innych obiektach znajdujących się ponad powierzchnią gruntu. Często spotykane są przy ranach na pniu, gdzie zlizują wyciekający sok drzewny. Długość życia dorosłych owadów jest stosunkowo krótka, samce żyją 6-10 tygodni a samice 8-14 tygodni. Przy czym długość ta jest ściśle zależna od panujących warunków w danym sezonie i przy gorszych okresach może skrócić się do zaledwie 2 tygodni.

---

Występowanie: Jest to gatunek europejski, którego areał rozciąga się niemal na całą Europę za wyjątkiem jej skrajnych terenów oraz większości północy. Zwarty areał obejmuje północną i środkową część płw. Iberyjskiego, niemal całą Europę Zachodnią i Środkową, Włochy (za wyjątkiem południa, Sardynii i Sycylii) oraz cały płw. Bałkański. Na północy granica zasięgu pokrywa się z naturalną granicą występowania lasów dębowych wymagających przynajmniej 4 miesięcy w roku z temperaturą powyżej 10ºC. Granica ta przebiega przez południową Skandynawię, kraje nadbałtyckie, Białoruś, południową i środkową część europejskiej Rosji. Najdalej na wschód zasięg występowania obejmuje północny Kaukaz.

W Polsce gatunek notowany był w rozproszeniu na niemal całym terytorium kraju, za wyjątkiem niektórych obszarów górskich. Obecnie występowanie jelonka zostało mocno ograniczone do pojedynczych i często niemal izolowanych populacji. Notowany jest m.in. na terenach świętokrzyskiego (Polana Polichno, Łysogóry), pomorskiego (dolina Brdy), wielkopolskiego (leśnictwo Papiernia), mazowieckiego (leśnictwo Kisielew) i lubuskiego (Lasy Zamojskie, Zwierzyniec). Do centrum występowania w Polsce należy obszar województwa lubuskiego, gdzie oprócz dwóch stanowisk monitorowanych (Dębowiec, Ośno Lubuskie), na terenie samego tylko RDLP Zielona Góra stwierdzono 99 stanowisk jelonka, skoncentrowanych głównie w północnej części terytorium RDLP (środkowa część województwa). Główna koncentracja w województwie lubuskim występuje w obszarach Natura 2000 Dąbrowy Gubińskie, Stara Dąbrowa w Korytach, Rynna Gryżyny i Dębowe Aleje w Gryżnie i Zawiszach.

Na Dolnym Śląsku przypada jedna z dwóch koncentracji znanych stanowisk w kraju, gdzie najwięcej zostało odnotowanych w północno-zachodniej części w rozległym kompleksie Borów Dolnośląskich. Populacje stwierdzono m.in. w obszarze naturowym Uroczyska Borów Dolnośląskich, Dąbrowy Kliczkowskie oraz Jelonek Przemkowski. Część z tych stanowisk pokrywa się granicami Przemkowskiego Parku Krajobrazowego, gdzie notuje się kilka populacji jelonka rozlokowanych w leśnictwach Nowy Dwór i Cegielnia, z czego jedna populacja w granicach oddziału leśnego 238 nadleśnictwa Przemków szacowana jest na kilkaset osobników i jest największą populacją w województwie. Drugie skupisko stanowisk umiejscowione jest po drugiej stronie regionu na terenie powiatu oławskiego w tamtejszym obszarze naturowym Dąbrowy Janikowskie. Warto jednak nadmienić iż stanowiska rozlokowane są także w sąsiednich oddziałach leśnych oraz w kompleksach leśnych po drugiej stronie granicy, w województwie opolskim (Lasy Barucickie, Lasy Stobrawskie).

---

Siedlisko: Gatunek preferuje tereny leśne o charakterze jasnych i ciepłych lasów liściastych oraz lasów mieszanych na terenach nizinnych i podgórskich do wysokości 600 m n.p.m. W Polsce jelonka stwierdzono wyłącznie na drzewach dębowych, podczas gdy w pozostałych częściach Europy notowany jest na 20 innych gatunków drzew oraz krzewów. Do najczęściej zasiedlanego krajowego siedliska nalezą dobrze wykształcone kwaśne dąbrowy (Quercion robori-petraeae) występujące na glebach świeżych lub piaszczystych oraz świetliste dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae) stanowiące kserotermiczne lasy dębowe typu stepowo-leśnego. Lasy dębowe cechuje umiarkowana wilgotność oraz liczne prześwity w koronach umożliwiające docieranie promieni słonecznych do pozostałych warstw lasu. Poza tym gatunek ten notowany jest także w grądzie środkowoeuropejskim (Galio-Carpinetum), łęgach dębowo-jesionowych oraz w innych formach grądów ze związku Carpinion betuli. Do głównych warunków zasiedlenia danego lasu jest wystarczająca obecność martwego drewna i obumierających drzew a także ich fragmentów w postaci pniaków, leżących konarów oraz wystających korzeni.

Ze względu na rozległe i masowe przekształcenia naturalnych i dobrze wykształconych lasów w zbiorowiska zastępcze jelonek notowany jest także w drzewostanach typowych lasów gospodarczych. Cechują się one dużym udziałem sosny, jednorodnym i stosunkowo młodym wiekiem większości drzew oraz niewielką ilością martwych lub obumierających drzew. Mimo wszystko w wielu regionach jest to jedyne dostępne siedlisko, które stwarza choć minimalne warunki dla egzystencji i utrzymania stałej populacji. W drzewostanach gospodarczych owady przeważnie wybierają obrzeża. Cechuje je dobre naświetlenie oraz ciepło. Często jest to zaledwie kilka pozostawionych dębów pośród rozległych monokultur sosnowych.

Zagrożenia i Ochrona: W przypadku jelonka występuje cały szereg zagrożeń, głównie spowodowanych przez czynnik ludzki. Do najważniejszych należy zanikanie odpowiednich siedlisk. Na przestrzeni ostatnich stu lat większość drzewostanów w Europie Środkowej uległa drastycznym przekształceniom. Wycięto znaczne obszary dojrzałych i wiekowych drzewostanów, które częstokroć były zastępowanie monokulturami drzew iglastych (sosna na nizinie, świerk w górach i na wschodzie). Choć jelonek nie potrzebuje starodrzewia jak to jest w przypadku kozioroga i pachnicy, to jednak ma dość wybredne preferencje odnośnie wyboru drzew. W tym przypadku często wycinane są właśnie te konkretne drzewa zasiedlone przez jelonka. Tak było w 2019 r. gdy nadleśnictwo Oława wycięło całą serię zasiedlonych dębów znacząco uszczuplając oławską populację jelonka. Dodatkowo gatunek ten występuje w widnych i ciepłych fragmentach lasów, które często ulegają zarastaniu a więc i zacienianiu przez szybko rosnące gatunki (grab, lipa, klon). Dochodzi tu do tzw. grądowienia lasów dębowych. Siedliska ulegają przekształceniom w kierunku zbiorowisk niekorzystnych dla rozwoju larw (zacienienie powodujące jednocześnie ochłodzenie niższych warstw lasu).

---

Nieracjonalna gospodarka leśna także stanowi ważne zagrożenie dla trwałości gatunku na danym stanowisku. Często wycinane są drzewa mateczne (drzewa przy których rozwijają się larwy i odbywane są rójki). Z innych działań należy wymienić przekształcenia drzewostanów poprzez eliminację dębu kosztem innych gatunków, wylesianie zbyt dużych powierzchni, zakładanie gniazd (cięcia o określonej powierzchni) w zbyt bliskich odległościach od siebie, tworzenie jednowiekowych, młodych drzewostanów oraz prowadzenie oprysków chemicznych w rejonach występowania jelonka. Poza niewłaściwą gospodarką leśną, dużym zagrożeniem jest kolekcjonerstwo. Jelonek stanowi jednego z najbardziej pożądanych rodzimych owadów, przez co od wielu dekad (już od XIX w.) był wyłapywany.

Z powodu powolnego rozwoju oraz ograniczonej liczby siedlisk, jego populacja zaczęła drastycznie malec. W 1952 roku został objęty ścisłą ochroną gatunkową, jednak w roku 2014 przeniesiono go do ochrony częściowej, mimo wciąż niewielkiej krajowej populacji. Po upływie ponad pół wieku widoczny jest szybki zanik stanowisk w Polsce wschodniej i środkowej przy jednoczesnym odkrywaniu nowych w Polsce zachodniej. Obecnie gatunek widnieje na listach Dyrektywy Siedliskowej (Załącznik II), Konwencji Berneńskiej (Załącznik 3) oraz jest zamieszczony na wielu krajowych i regionalnych listach (Czerwona lista zwierząt zagrożonych w Polsce, Polska czerwona księga zwierząt, Czerwona lista chrząszczy Górnego Śląska). Obecnie wytyczono bardzo wiele obszarów Natura 2000 obejmujących populacje jelonka, gdzie jednak wdrażanie planów ochrony idzie dosyć opornie, szczególnie w przypadku gospodarki leśnej. Prowadzone są liczne regionalne oraz krajowe monitoringi, które można czasem rozpoznać po znacznikach na drzewach matecznych.