Kozioróg dębosz

Kozioróg dębosz

6 lutego 2020 Wyłączono przez admin

Kozioróg jest jednym z kilku najważniejszych gatunków chrząszczy w ramach systemu ochrony Natura 2000 na terytorium Polski. Zasiedla on dorodne, wiekowe i często zamierające dęby, których na Dolnym Śląsku jest bardzo wiele. Dzięki powszechności dębowych drzew nasz region może pochwalić się jedną z największych koncentracji stanowisk tego wymierającego i objętego ścisłą ochroną gatunku.


Gromada: Chrząszcze (Coleoptera)

Rodzina: Kózkowate (Cerambycidae)

Wielkość: 30-50 mm (max. 56 mm)

Aktywność: zmierzch, noc

Cykl rozwojowy: 3-5 lat

Kategoria zagrożenia: VU (narażony na wyginięcie)


Wygląd: Kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) jest największym krajowym chrząszczem z rodziny kózkowatych, którego forma dorosła (imago) osiąga długość 3-5 cm (przeciętnie 4,2 cm, maksymalnie 5,6 cm). Owad posiada masywne ciało o cylindrycznym, zwężającym się ku tyłowi kształcie. Pokrywy skrzydłowe w kolorze ciemnobrązowym (jaśniejące na końcu), osiągają długość 2,25 cm. W kształcie są szersze w części barkowej, łukowato zwężone i zakończone ostrym wyrostkiem (cecha odróżniająca od spokrewnionego kozioroga bukowca mającego tępe zakończenie). Spodnia strona owłosiona, ciemnobrunatna. Przednia część (głowa i przedplecze) a także odnóża i czułki są w kolorze czarnym, skąpo owłosione. Najbardziej charakterystycznym elementem budowy owada są jego czułki, będące 2 razy dłuższe od ciała samca i do 1,5 razy dłuższe od ciała samicy. Postać larwalna występuje w formie grzbieto-brzusznie spłaszczonego pędraka o długości do 10 cm z wyraźnie segmentowanym ciałem i krótkimi, szczątkowymi odsnóżami. Posiada drobną, ciemną głowę z silnymi żuwaczkami przystosowanymi do gryzienia zdrewniałych tkanek drzewnych. Poszczególne segmenty ciała są skąpo owłosione.

Biologia Gatunku: Podobnie jak wiele gatunków owadów żerujących w drewnie (ksylofagów), także kozioróg przechodzi długi cykl rozwojowy podzielony na kilka stadiów (przeobrażenie zupełne). Zależnie od warunków i temperatury cykl rozwojowy trwa 3-5 lata i w całości odbywa się pod korą zasiedlonego drzewa. Po okresie 2-3 tygodni od złożenia przez samicę jaj wykluwają się drobne, 2-4 mm larwy. W pierwszym sezonie młode żerują w warstwie kory osiągając pod koniec do 20 mm długości. W kolejnym roku następuje zmiana stanowiska poprzez wgryzanie się w głębsze warstwy drzewa do tzw. kambium, łyka i zewnętrznych warstw bielu. Na tym etapie na korze pojawia się wyciekający sok z uszkodzonych fragmentów, który pozostawia ciemne plamy. W kolejnych sezonach rosnąc i wygryzając następne tunele w bielmie wytwarza duże ilości trocin. Przeważnie drobne, rudo zabarwione trociny usypane są u podstawy drzewa. Są one istotnymi śladami świadczącymi o żerowaniu i zasiedleniu drzewa przez kozioroga. W ostatnim roku, w na przełomie lata i jesieni, następuje przepoczwarzenie. Poczwarka ulokowana jest w niewielkiej, wcześniej wygryzionej komorze, gdzie następuje cały proces przebudowy organizmu w kierunku postaci dorosłej. Młode chrząszcze zimują w komorze, którą opuszczają dopiero wiosną następnego roku.


Koziorogi są zwierzętami aktywnymi głównie nocą oraz o zmierzchu i wczesnym rankiem. W ciągu dnia przeważnie przebywają ukryte po korą lub w wydrążonych przez larwy tunelach. Jedynie w okresie rójki (następującej głównie w czerwcu) stają się bardziej aktywne i można je spotkać w ciągu dnia, zwłaszcza podczas ciepłej ale pochmurnej pogody. Przeważnie siedzą wysoko w koronach drzew lub na górnych partiach pnia, gdzie zlizują soki wyciekające z tuneli drążonych przez larwy. Owady przeważnie są niemrawe i mało ruchliwe. Niechętnie przemieszczają się na większe odległości. Nawet zaniepokojone osobniki rzadko rozpoczynają ucieczkę i przeważnie przyjmują postawę odstraszającą w postaci uniesionej przedniej części ciała oraz czułek. Często towarzyszy przy tym charakterystyczny dźwięk wytwarzany poprzez pocieranie tylnej krawędzi przedplecza o tarczkę. W razie konieczności zaczynają powolną ucieczkę po korze w górne partie drzewa lub spadają na ziemię aby schronić się wśród roślinności runa. Chrząszcze nie są dobrymi lotnikami i niechętnie korzystają z tej możliwości odbywając loty najwyżej na odległość kilkuset metrów.

Występowanie: Gatunek występuje głównie w Europie, gdzie zasięgiem obejmuje tereny od płw. Iberyjskiego poprzez Francję, północne Włochy, kraje alpejskie (Szwajcaria, Austria, południowe Niemcy), kraje środkowoeuropejskie (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) a także lokalnie w Europie Wschodniej (Litwa, Białoruś, Ukraina, Mołdawia) i połdniowo-wschodniej (kraje byłej Jugosławii, Rumunia, Bułgaria, Grecja). Zasięg obejmuje także wschodnią Azję (Turcja, Kaukaz, Bliski Wschód) oraz wybrzeża północnej Afryki (Maroko, Algieria, Tunezja).

W Polsce gatunek był pierwotnie notowany w rozproszeniu na niemal całym terytorium, głównie w Małopolsce, Wielkopolsce, na Śląsku i Mazowszu. Jednak od lat 30. XX wieku notowany jest systematyczny zanik stanowisk, głównie na wschodzie i południowym-wschodzie. Inwentaryzacje wykazują iż najprawdopodobniej wymarł w Karpatach i w Puszczy Białowieskiej. Na obszarach Polski środkowej i wschodniej notowany nielicznie, większe skupiska zlokalizowane są jedynie w dolinie Wisły oraz w obrębie aglomeracji Warszawskiej. W XXI wieku najwięcej stanowisk notowanych jest w regionach zachodnich (Pomorze Zachodnie, Śląsk, Wielkopolska i Ziemia Lubuska).

Na Dolnym Śląsku występuje największe zagęszczenie stanowisk kozioroga, które koncentrują się głównie na części nizinnej, tj. dolina Odry na niema całym dolnośląskim odcinku (od Ścinawy po granicę z województwem opolskim) wraz z jej dopływami (Oława, Bystrzyca, Widawa). Poza tym liczne zagęszczenie stanowisk występuje w dolinie Baryczy (Kotlina Żmigrodzka i Milicka), dolinie Łachy oraz na Równinie Oleśnickiej. Do koncentracji dużej liczby stanowisk należą także obszary Wrocławia (Las Pilczycki, Las Rędziński, tereny licznych wałów, Pola Irygacyjne, Tereny Wodonośne), gminy Jelcz-Laskowice, gminy Oława (Lasy Oławskie, Las Siedlecki) i gmina Długołęka (Kiełczówek, Śliwice, Domaszczyn, Pruszowice, Raków, Szczodre).

Gatunek jest chroniony niemal we wszystkich obszarach Natura 2000 występujących w dolinie Odry (Dolina Widawy, Grądy w Dolinie Odry, Las Pilczycki, Łęgi Odrzańskie), w dolinach rzecznych Niziny Śląskiej (Łęgi nad Bystrzycą, Przeplatki nad Bystrzycą) i Równiny Oleśnickiej (Bierutów, Lasy Grędzińskie, Kumaki Dobrej, Stawy w Borowej). Poza tym notowany także w obszarach: Dolina Łachy, Dębiańskie Mokradła, Ostoja nad Baryczą. Oprócz obszarów naturowych, występowanie siedlisk oraz stanowisk stwierdzono na terenach niektórych rezerwatów przyrody (Stawy Milickie, Odrzysko, Łęg Korea) oraz użytków ekologicznych.

Siedlisko: Gatunek pierwotnie bytował w siedliskach leśnych, głównie dojrzałych lasów liściastych z dużym udziałem dębów szypułkowych (świetliste dąbrowy, kwaśne dąbrowy, grąd środkowoeuropejski i lasy łęgowe). Przeważnie preferuje fragmenty lasów o luźnym zwarciu drzewostanu, bez nadmiernie rozwiniętej warstwy podszytu, gdzie występują drzewa wiekowe (ponad stuletnie). Najchętniej zasiedla miejsca ciepłe, które szybko nagrzewają się dzięki dostępowi promieni słonecznych (luźne zwarcie zadrzewień). Na przestrzeni XX wieku wiele tego typu siedlisk zostało wyciętych, a w konsekwencji nastąpiło jednoczesne, systematyczne odmłodzenie lasów (zmniejszenie powierzchni starych lasów w stosunku do młodych nasadzeń) oraz przekształcanie w monokultury drzew iglastych (sosnowe, świerkowe). Z powodu takiego obrotu sytuacji, wiele stanowisk koziorogów odnotowuje się współcześnie głównie na terenach antropogenicznych, w których ostały się wiekowe dęby. Chodzi tutaj głównie o wały przeciwpowodziowe, poldery, pobocza dróg, parki miejskie i wszelkie inne tereny poza jurysdykcją Lasów Państwowych (m.in. obszary stawów hodowlanych, tereny ochrony wód gruntowych). We wszystkich tych terenach występowanie starych drzew jest dość powszechne albowiem nie jest tam prowadzona gospodarka leśna. Stanowią one obecnie jedno z najważniejszych rezerwuarów dla lokalnych populacji kozioroga.


Bardzo wiele stanowisk koziorogów notowane jest na dębach chronionych jako pomniki przyrody. Dotyczy to m.in. słynnego dębu Bartek w województwie świętokrzyskim czy Dębów Rogalińskich w Wielkopolsce (największe skupisko pomnikowych dębów w Europie liczące 860 sztuk). Na Dolnym Śląsku kozioróg notowany jest na bardzo wielu pomnikowych dębach. Na liście tej znajduje się m.in. pomnikowy dąb w Psarach (gm. Wisznia Mała), pomnikowe dęby w gminie Długołęka (dąb w Kątnej, Borowej, Szczodrym), dęby w Dolinie Baryczy (pomnik w sąsiedztwie rez. Olszyny Niezgodzkie, Sułów), dęby we Wrocławiu (pomniki na os. Sołtysowice, Rędzin, Park Szczytnicki, łęgi nad Bystrzycą) oraz pomnikowe dęby w gminie Oława i Jelcz-Laskowice.

Zagrożenia i Ochrona: Do najważniejszych zagrożeń należy zanikanie odpowiednich siedlisk. Na przestrzeni ostatnich stu lat większość drzewostanów w Europie Środkowej uległa drastycznym przekształceniom. Wycięto znaczące obszary dojrzałych i wiekowych drzewostanów, które częstokroć były zastępowanie monokulturami drzew iglastych (sosna na nizinie, świerk w górach i na wschodzie). Kozioróg do cyklu rozwojowego potrzebuje starych, często zamierających drzew, które obecnie zostały niemal całkowicie wyeliminowane we współczesnych lasach na wskutek intensywnej gospodarki leśnej. Dodatkowo żerowanie larw poważnie uszkadza drzewa i powoduje ich zamieranie, co mocno koliguje z pozyskiwaniem drewna lub utrzymaniem wiekowych drzew. Problem ten pojawia się nie tylko w lasach gospodarczych ale także na obszarach miejskich, gdzie występuje obecnie najwięcej wiekowych dębów. Zamierające drzewa stają się potencjalnym zagrożeniem w parkach i często są wycinane w celu zapewnienia powszechnego bezpieczeństwa. Dodatkowo dorodne dęby stanowią nieocenione dobro w miastach, co wywołuje konflikt – chronić ginący gatunek czy ratować cenne, wiekowe drzewo. Dylemat ten pojawia się głównie, gdy chrząszcz zasiedla drzewo będące znanym i rozpoznawalnym pomnikiem przyrody.

Kozioróg jest objęty ścisłą ochroną od 1952 r. Mimo tego po upływie ponad pół wieku widoczny jest szybki zanik stanowisk zwłaszcza w Polsce wschodniej i południowej. Obecnie gatunek widnieje na listach Dyrektywy Siedliskowej (Załącznik II i IV), Konwencji Berneńskiej (Załącznik 2) oraz jest zamieszczony na wielu krajowych i regionalnych listach (Czerwona lista zwierząt zagrożonych w Polsce, Czerwona lista dla Karpat, Czerwona lista chrząszczy Górnego Śląska). Obecnie wytyczono bardzo wiele obszarów Natura 2000 obejmujących populacje kozioroga, gdzie wdrażane są plany oraz procedury mające na celu zachowanie siedlisk oraz drzew zasiedlonych przez larwy. Prowadzone są liczne regionalne oraz krajowe monitoringi, które można czasem rozpoznać po znacznikach na drzewach oraz widocznych numerach umieszczonych obok tuneli wlotowych.


Kozioróg bukowiec (Cerambyx scopolii), jest to krewny występujący w Polsce głównie w części zachodniej i południowo-zachodniej, pokrywającej się w większości z naturalnym zasięgiem buka pospolitego. Poza krajem notowany jest na obszarach Europy Środkowej, Południowej a także w Afryce Północnej, Azji Mniejszej i na Kaukazie. Od kozioroga dębosza odróżnia go nie tylko gatunek zasiedlanego drzewa ale także różnice w wyglądzie. Do najważniejszych należy: kolor ciała niemal jednolicie smolistobiało-niebieski, pokrywa górnej części ciała silnie pomarszczona, pokrywy zakończone tępym wyrostkiem. Dodatkowo osobniki kozioroga bukowa są mniejsze, osiągając 17-30 mm długości, także larwy osiągają niewielkie rozmiary (do 25 mm). Gatunek objęty jest ochroną częściową.