Modliszka zwyczajna
24 sierpnia 2020Jest to jeden z najbardziej niezwykłych krajowych owadów, który wyróżnia się przede wszystkim swoim wyglądem ale także zachowaniem w czasie rozrodu. Jednak w ostatnich latach modliszka zasłynęła przede wszystkim ze swojej ekspansji. Do niedawna był to gatunek spotykany wyłącznie w pasie wyżyn południowopolskich, którego obecnie stwierdzono w wielu rejonach kraju, w tym na Dolnym Śląsku. Owad ten kolonizuje dolinę Odry i Nizinę Śląską, skąd zapewne będzie kontynuował swoją ekspansję dalej na zachód i północ.
Gromada: Owady (Insecta)
Rodzina: Modliszkowate (Mantidae)
Wielkość: ♂ 60-70 mm, ♀ 70-90 mm
Aktywność: dzień
Cykl rozwojowy: 2 sezony
Kategoria zagrożenia: EN (wysokiego ryzyka) w PL, LC (najmniejszej troski) na świecie
Wygląd: Modliszka charakteryzuje się bardzo osobliwym wyglądem, niepodobnym do żadnego innego krajowego owada. Jest to stosunkowo duży bezkręgowiec o długości 7-9 cm (samice) lub 6-7 cm (samce). Posiada dużą, trójkątnie spłaszczoną, wyraźnie wyodrębnioną głowę z parą równie dużych oczu ulokowanych po bokach z przodu. Stosunkowo wąskie i długie tułowie jest pokryte od góry wyraźnym pancerzykiem. Z tułowia wyrastają trzy pary kończyn, przy czym pierwsza para jest silnie przekształcona i stanowi najbardziej charakterystyczny element anatomiczny modliszki. Jest to forma drapieżnych odnóży chwytnych umieszczonych na przedpleczu o łukowato wygiętych odcinkach, gdzie biodro oraz krętarz łączą się tworząc jeden element i wraz z piszczelą tworzą aparat chwytny pokryty serią pazurków. Odwłok jest duży grzbieto-brzusznie spłaszczony lub walcowaty, stanowiący połowę długości owada. Na górnej części tułowia spoczywają dwie pary skrzydeł, przy czym zewnętrzna para tworzy ochronną pokrywę w kolorze zbliżonym do reszty ciała. W Polsce przeważająca część modliszek jest koloru jasnozielonego z żółtymi i brązowymi akcentami jak żółte końcówki kończyn oraz jaśniejsze obwódki wokół pokryw. Mimo wszystko zdarzają się także osobniki w innych odcieniach zieleni a także w kolorach brązu. Jedna z teorii mówi o kamuflującym charakterze kolorów, gdzie osobniki zielone częściej występują na zielonych łąkach, podczas gdy osobniki brązowe częściej spotykane są na bardzo suchych, wyschniętych murawach o pożółkłej runi. Inna teoria mówi, iż kolor zależny jest od temperatury w czasie rozwoju jaj i larw.
Ze względu na szeroki zasięg gatunek rozwiną liczne podgatunki i odmiany. W Polsce stwierdzono jeden: M.religiosa polonica. Główne różnice wynikają z morfologii i rozwoju larw w porównaniu do populacji z południa i pozostałej części Europy Środkowej. Status tego podgatunku bywa kwestionowany a polskie populacje traktowane są jako charakterystyczne ekologiczne formy na północnym zasięgu występowania gatunku.
Biologia Gatunku: Modliszki słyną nie tylko ze swojego oryginalnego wygląda ale także ze swojego specyficznego rozmnażania a dokładniej zalotów i kopulacji. Okres reprodukcji przypada na późne lato i wczesną jesień, kiedy to owady osiągają dojrzałość płciową. Sam proces zalotów przebiega w dwóch fazach. Pierwsza faza zaczyna się gdy dwa osobniki złapią kontakt wzrokowy. Przeważnie rozpoczyna się to w okresie górowania słońca na łące (południe), kiedy to temperatura jest najwyższa a tym samym termofilne owady są najaktywniejsze. Samiec ostrożnie podchodzi do samicy, która po spostrzeżeniu samca próbuje go zaatakować i zabić w celu konsumpcji. Gdy samiec zostanie spostrzeżony zwykle zastyga i odwraca głowę, aby spojrzeć bezpośrednio na potencjalną partnerkę. Ponieważ dołki w jego oczach są skierowane bezpośrednio do przodu, ma on dokładniejszy i bardziej szczegółowy obraz, dzięki czemu może obserwować każdy ruch potencjalnej partnerki. Powoli i stopniowo zachodzi ją od tyłu, jednocześnie bacznie obserwując zachowania samicy. Można zaobserwować nagłe zastygnięcie samca, gdy tylko samica odwraca głowę lub nawet się lekko poruszy. Modliszki mają dobry wzrok, który jednak reaguje wyłącznie na ruch, nie spostrzegają one nieruchomych obiektów. Wykorzystując tą „wadę wzroku” podchodzenie do samicy może zająć czasem nawet i kilka godzin. Obserwuje się także lekkie, kołyszące ruchy u samców mające imitować ruch liści na wietrze. Jeśli samica nie zorientowała się i nie nakryła samca ten może przystąpić do fazy drugiej.
W fazie tej samiec rozchylając skrzydła skacze na samicę i próbuje ją unieruchomić. Gdy mu się to udaje i znajduje się w bezpiecznej pozycji inicjowana jest kopulacja, gdzie narządy rozrodcze znajdują się na końcu odwłoka u obu płci. Brzuch samców wygina się i skręca pod kątem 90° wokół samicy, aby wprowadzić walwę (część aparatu kopulacyjnego) między pokładełko a mostek. Brzuch samca kurczy się następnie perystaltycznie. Zwierzęta mogą pozostać w tej pozycji przez cztery do pięciu godzin, zanim spermatofor zostanie zdeponowany wewnątrz samicy i walwy zostaną wycofane. Po kopulacji samiec puszcza samicę i oddala się z jej zasięgu dla własnego bezpieczeństwa. Po oddaleniu się na około 50 cm zatrzymuje się i zastyga na około cztery minuty zanim w końcu odejdzie. Takie zachowanie można interpretować jako konieczny odpoczynek po wysiłkach kopulacji w bezpiecznej odległości od samicy. Popularny aspekt rozmnażania w którym to samiec dobrowolnie daje się zjeść (kanibalizm) jest często kwestionowany. Obecnie entomolodzy skłaniają się bardziej ku temu, iż schwytanie samca przez samicę jest spowodowane nieuważnym podchodzeniem, albowiem zaledwie 1/4 kopulacji kończy się schwytaniem i zjedzeniem partnera. Co ciekawe po zjedzeniu głowy aparat kopulacyjny samca dalej działa. Po usunięciu głowy kopulacja może być nawet dłuższa, ponieważ samiec nigdy nie może „zdecydować się” na zakończenie.
Po kopulacji samica składa pakiet 100-200 jaj w charakterystycznym tworze zwanym ooteką. Jest to kapsułka jajowa osłaniająca jajka, która składa się z substancji produkowanej przez gruczoły dodatkowe. W kontakcie z powietrzem substancja ta twardnieje tworząc osłonny twór chroniący przed niekorzystnymi zmianami atmosferycznymi oraz częściowo przed drapieżnikami. Jaja zimują, a wiosną następuje wyklucie nimf o wyglądzie zbliżonym do formy dorosłej jednak wielkości kilkunastu mm. Po wykluciu larwy przechodzą siedem (u samców) lub osiem (u samic) stadiów larwalnych. Do dojrzałości płciowej przeżywa niewielki odsetek, gdzie przykładowo już tylko w pierwszym stadium L1 umiera 90% osobników.
Występowanie: Gatunek o bardzo szerokim areale występowania obejmującym większą część tzw. Starego Świata tj. Europa, Azja i Afryka. Modliszka rozprzestrzeniona jest w południowej, środkowej i wschodniej Europie, basenie Morza Śródziemnego, w niemal całej Afryce i Azji sięgając po Daleki Wschód i Azję południowo-wschodnią oraz Australię. Notowana także w Ameryce Północnej i Południowej jako gatunek zawleczony, gdzie po raz pierwszy została stwierdzony w 1899 r. w stanie Nowy Jork. Ze względu na ocieplanie się klimatu modliszka ma ogólnoświatową tendencję do systematyczne powiększania swojego areału występowania, m.in. o kolejne terytoria w Europie Środkowej, Zachodniej a nawet w Europie Północnej. W Polsce gatunek ten pierwotnie ograniczał się do terenów południowo-wschodnich, przede wszystkim pasa wyżyn środkowopolskich, m.in. Roztocze, Wyżyna Lubuska i Wyżyna Małopolska a także Kotlina Sandomierska (Lasy Janowskie, Lasy Lipskie). W kolejnych dekadach stwierdzono nowe stanowiska w Bieszczadach, Beskidzie Wyspowym i na Opolszczyźnie, natomiast w I i II dekadzie XXI w. odnotowano ekspansję na zachód na tereny województwa śląskiego, wielkopolskiego i dolnośląskiego oraz na północ na obszar województwa mazowieckiego, świętokrzyskiego i podlaskiego.
Na Dolnym Śląsku jest to gatunek nowy. Przed II dekadą XXI w. notowaną ją bardzo sporadycznie (np. z Wrocławia pod koniec XIX w.) i prawdopodobnie były to osobniki zawleczone np. w trakcie transportu siana lub pasz. Pierwsze stanowisko w obecnym stuleciu zostało odnotowane w Lubaniu na Pogórzu Izerskim. Kolejne stanowiska odkrywane są na terenie Niziny Śląskiej, gdzie wydawać się może iż głównym korytarzem migracyjnym jest dolina Odry. Populacje zostały stwierdzone z obszaru Pradoliny Wrocławskiej (Wrocław-os.Miękinia i os. Leśnica, Uraz) oraz Równiny Oleśnickiej (Brzezia Łąka, Oleśnica, Stradomia Wierzchnia, Szczodre). Na chwilę obecną żadne z dolnośląskich stanowisk nie znajduje się na obszarach chronionych jak rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne czy parki narodowe. Część objęta jest ochroną w ramach sieci Natura 2000 (Kumaki Dobrej, Lasy Grędzińskie).
Siedlisko: Modliszka preferuje tereny otwarte i ciepłe, głównie dobrze nasłonecznione i stosunkowo suche siedliska muraw lub niskich zarośli, często w pobliżu borów sosnowych. Przeważnie są to wszelkiego rodzaju murawy napiaskowe (szczególnie wariant kwiecisty) stanowiące psammofilne suche i ubogie murawy na piaszczystych lub żwirowych siedliskach niewapiennych, śródlądowe murawy piaskowe o charakterze kontynentalnym, suche wrzosowiska z panującym wrzosem zwyczajnym i janowcem oraz liczne zubożone łąki o niskiej i rzadkiej runi. Często w siedlisku dominują gatunki typowe dla suchych siedlisk jak trzcinnik piaskowy, dziurawiec zwyczajny, szczaw zwyczajny, kocanki piaskowe, koniczyna polna, jasieniec piaskowy i kostrzewa owcza. Obecnie w dobie ekspansji gatunek ten spotykany jest także na murawach kserotermicznych, obrzeżach ciepłolubnych lasów dębowych i na terenach ruderalnych.
Zagrożenia i Ochrona: Obecnie gatunek w Polsce określany jest jako rzadki i zagrożony wyginięciem na swoim pierwotnym zasięgu, objęty jest także ścisłą ochroną. Polska czerwona księga zwierząt określa stopień zagrożenia jako EN (wysokiego ryzyka). Jeszcze w XX w. modliszkę notowano jedynie w pasie wyżyn południowej Polski, gdzie populację szacowano na kilka tysięcy osobników. Wraz z ocieplaniem się klimatu zaznacza się stała ekspansja gatunku we wszystkich kierunkach, zarówno na tereny górskie południowej Polski (Beskidy, Bieszczady) jak i na zachód a nawet na północ. Obecnie (2020 r.) modliszka nie została potwierdzona jeszcze na północy Polski (Pomorze, Kujawy) i skrajnym zachodzie (Lubuskie), jednak obserwując tempo migracyjne, prawdopodobnie stan ten ulegnie zmianie w ciągu najbliższych dekad. Sytuacja związana z migracją jest stosunkowo nowa i jej ostateczne efekty będą poznane dopiero za kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt lat. Dotychczas w publikacjach opis sytuacji krajowej ograniczany jest przeważnie jedynie do pierwotnego areału (pas wyżyn). Być może modliszkę czeka podobny los jaki spotkał tygrzyka paskowanego. Pająk ten był rzadkim i chronionym gatunkiem, który w przeciągu 3-4 dekad rozprzestrzenił się na niemal całą Polskę i stał się na tyle liczny iż zdjęto z niego ochronę w 2011 r.
Do głównych zagrożeń należą niekorzystne zmiany siedliskowe lub ich zanik na wskutek nieracjonalnego użytkowania łąk i muraw. Zmiany środowiska naturalnego obejmują porzucenie pasterskiej gospodarki rolnej, która bezpośrednio skutkuje zarastaniem łąk i muraw przez drzewa i krzewy. Poza tym murawy psammofilne porastają najgorsze grunty w rozumieniu rolniczym (ubogie i suche), które często są przekształcane poprzez zintensyfikowane nawożenie i nawadnianie zmieniające całkowicie charakter muraw na żyźniejsze grunty. Areały te są następnie zmieniane na użytki łąkowe lub na pola uprawne zbóż i kukurydzy. W przypadku gruntów należących do nadleśnictwa, nieużytki takie są przeważnie zalesiane. W dobie intensyfikacji rolnictwa rozpoczęto także stosowanie chemikaliów i sztucznych nawozów na niespotykaną do tej pory skalę. Wszystko to powoduje, iż modliszka na swoim pierwotnym areale należała do gatunków bardzo zagrożonych. Wpływ na zagrożenie ma także to, iż żadne z pierwotnych stanowisk nie znajduje się na obszarze chronionym. Dodatkowo owad ten jest chętnie zbierany przez kolekcjonerów ze względu na swój niezwykły wygląd oraz atrakcyjne ubarwienie, wszak jest to nasza jedyna krajowa modliszka.
Z powodu ekspansji ciężko jest obecnie stwierdzić poziom zagrożenia. Nie wiadomo czy jest to tylko chwilowe rozprzestrzenianie się z niestabilnymi i krótkotrwałymi populacjami czy może efekt będzie mieć charakter stały jak to było w przypadku tygrzyka paskowanego. Ocieplający się klimat, choć w skali ogólnokrajowej i ogólnoświatowej jest wybitnie szkodliwy, to jednak niektóre organizmy wykorzystują nadarzającą się okazję. Modliszka z wąskiego i niewielkiego areału rozpoczęła bardzo intensywną i ciągłą ekspansję, prawdopodobnie wykorzystując do tego celu sieć kolejową lub nadrzeczne korytarze ekologiczne. Pierwszy sposób rozprzestrzeniania się poprzez tory kolejowe jest znaną metodą, obserwowaną u bardzo wielu roślin i niektórych gatunków zwierząt. Wszak pojawienie się jaszczurki murówki zwyczajnej na Dolnym Śląsku wiązane jest właśnie z wędrowaniem wzdłuż torów od strony Czech. Nie wiadomo który ze sposobów jest tym prawdziwym lub bardziej skutecznym. Wiadomo natomiast iż modliszka, tak jak wiele innych ciepłolubnych gatunków, zaczyna wykorzystywać nadarzającą się okazję ocieplania klimatu i możliwie maksymalnie będzie rozprzestrzeniać się po kraju i kontynencie europejskim aż do osiągnięcia nowej północnej granicy zasięgu.
Bibliografia:
- Kadej M., Dobosz R. i inni. 2018. Nowe stwierdzenia modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa (Linnaeus, 1758) (Insecta: Mantodea) na Śląsku oraz w Południowej Wielkopolsce. Acta entomologica silesiana 26: 1-9.
- Kadej M., Smolis A., Malkiewicz A., Tarnawski D. 2016. Pierwsze udokumentowane stwierdzenie modliszki zwyczajnej Mantis religiosa religiosa (linnaeus, 1758) (Insecta, Mantodea) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów 19: 115–120
- Zieliński D., Schwarz C. J., Ehrmann R. 2018. Evaluation of the expansion of Mantis religiosa (L.) in Poland based on a questionnaire survey. Animal Biodiversity and Conservation 41(2): 275-280.
- https://www.iop.krakow.pl/
