Niepylak Apollo
30 lipca 2020Jest to jeden z największych krajowych motyli, którego skrzydła są na tyle duże iż słychać ich łopotanie, gdy przelatuje koło obserwatora. Ze względu na rozmiary i wygląd był często chwytany przez kolekcjonerów. W połączeniu z niszczeniem środowiska oraz zanikiem siedlisk otrzymamy skrajnie rzadki i wymierający gatunek. Pod koniec XX w. znany tylko z 30 osobników latających w jednej z pienińskich dolinek, które to dały początek długiej i żmudnej reintrodukcji umożliwiającej przetrwanie niepylaka apollo w Polsce.
Gromada: Owady (Insecta)
Rodzina: Paziowate (Papilionidae )
Wielkość: 80 mm (rozpiętość skrzydeł)
Aktywność: dzień
Cykl rozwojowy: 1 sezon
Kategoria zagrożenia: CR (krytycznie zagrożony)
Wygląd: Jest to duży motyl, jeden z największych motyli Polski jak i całej Europy, którego rozpiętość skrzydeł wynosi 80 mm. Posiada dwie pary skrzydeł w białym, mlecznym kolorze z wyraźnie zaznaczonymi żyłkami rozchodzącymi się łukowato od tułowia w kierunku brzegów. Do ważnych cech w budowie należy brak lub prawie zupełne pozbawienie łusek (pyłku) na brzegach skrzydeł i ich spodniej stronie. Stąd właśnie polska nazwa „niepylak” (nie-pylący). Na części skrzydeł występuje nieregularny układ ciemnych plam różnej wielkości. Przeważnie w postaci czterech-pięciu większych plam na przedniej stronie pierwszej pary skrzydeł otoczonych kilkoma mniejszymi kropkami. Dodatkowo pierwsza para skrzydeł ma ciemniej zabarwione brzegi skrzydeł. Do najbardziej charakterystycznych elementów należą plamy na drugiej (tylnej) parze skrzydeł w postaci dwóch czerwonych plam na każdym skrzydle. Plamy te mają ciemną obwódką i białą kropką w środku. Ciałko motyla jest ciemne, pokryte gęstym futerkiem w szarym lub grafitowym kolorze. W obrębie gatunku występuje bardzo duża zmienność, zarówno w intensywności barw ale także ilości plam, ich rozłożeniu oraz występowaniu ciemniejszych przebarwień. Samice są większe od samców, dodatkowo odróżnia je ciemniejsze napylenie skrzydeł.
Gąsienice są dość charakterystyczne i trudne do pomylenia. Początkowo są koloru czarnego, jednak wraz z kolejnymi wylinkami na skórze pojawia się jaskrawy wzór. Jego intensywność świadczy o stadium rozwoju. Początkowo kolor jest żółty, wraz z następnymi wylinkami przebarwia się na czerwony i pomarańczowy. Ciało dodatkowo zaopatrzone jest w wypustki zwane osmeterium służące do odstraszania drapieżników, z których wyrastają kępki szczecinkowatych włosków.
Ze względu na słabe zdolności migracyjne oraz silne rozproszenie siedlisk, niepylak utworzył bardzo liczne podgatunki, formy i odmiany. Ich liczba waha się od 100 do nawet 600, zależnie od przyjętych kryteriów i publikacji. W Polsce stwierdzono 2 podgatunki nadal występujące w naturze oraz siedem podgatunków bezpowrotnie wymarłych:
- Parnassius apollo frankenbergeri (lokalny podgatunek z Pienin)
- Parnassius apollo candidus (lokalny podgatunek z Tatr)
- Parnassius apollo albus (wymarły, notowany w Masywie Śnieżnika)
- Parnassius apollo carpathicus (wymarły, notowany z Beskidu Niskiego i Bieszczad)
- Parnassius apollo frieburgensis (wymarły, notowany w dolinie Bystrzycy i okolicach zamku Książ)
- Parnassius apollo niesiołowskii (wymarły, notowany z Tatr Zachodnich)
- Parnassius apollo sicinus (wymarły, notowany z Pogórza Cieszyńskiego)
- Parnassius apollo silesianus (wymarły, notowany w Górach Kruczych)
- Parnassius apollo vistulicus (wymarły, notowany z Pogórza Cieszyńskiego)
Biologia Gatunku: Motyle mają w roku jedno pokolenie a cały cykl rozwojowy także trwa jeden sezon. Dorosłe motyle pojawiają się latem, przeważnie w początkach czerwca aż do końca sierpnia. Należy tu jednak podkreślić iż terminy mogą ulec zmianie ze względu na warunki klimatyczne, np. przedłużająca się zima lub susza oraz od wysokości nad poziomem morza (w wyższych górach sezon zaczyna się później). Po odbyciu godów, samice składają jaja w pobliżu roślin żywicielskich. Gąsienice zimują wewnątrz jaj i rozpoczynają wyklucie wraz z nastaniem wiosny (luty-marzec). W tym okresie intensywnie żerują na rozchodnikach przechodząc pięć stadiów rozwojowych. Tempo żerowania i aktywności jest ściśle powiązane z temperaturą, w dni chłodne gąsienice stają się mało aktywne oraz pobierają niewiele pokarmu. Przepoczwarzenie następuje w czerwcu i trwa około 2 tygodni. Po tym czasie wykluwają się dorosłe motyle (postać imago), które żyją 20-25 dni.
Aktywność motyli także jest uzależniona od warunków pogodowych. Są znacznie bardziej aktywne przy ciepłej i bezwietrznej pogodzie, kiedy to intensywnie żerują na kwiatach. Nie są w tym względzie wybredne i żerują na większości kwitnących latem roślin, szczególnie z rodzaju ostrożeń (Cirsium), oset (Carduus ), chaber (Centaurea), cieciorka (Coronilla), goździk (Dianthus), świerzbnica (Knautia) czy wierzbówka (Chamaenerion). W tym czasie samce rozpoczynają loty w poszukiwaniu znacznie mniej ruchliwych samic, które często przesiadują na ziemi. Ze względu na rozmiary motyle charakteryzuje ciężki lot, w którym przy bliższej odległości słychać nawet łopotanie skrzydłami. Dodatkowo z powodu rozmiarów niepylaki odbywają przeważnie krótkie loty na niewielkich odległościach co powoduje, że słabo rozprzestrzeniają się na nowe terytoria. Motyle te cechuje także kontrolowane opadanie z dużych wysokości i poderwanie do lotu dopiero w momencie osiągnięcia dna doliny. Taka technika opadania ma na celu zaoszczędzenie znacznych pokładów energii. Mimo rozmiarów nie należą one do gatunków płochliwych co w przeszłości było powodem ich łatwego wyłapywania do celów kolekcjonerskich.
Występowanie: Gatunek euroazjatycki o rozproszonych stanowiskach rozsianych po niemal całym kontynencie. Do obszarów o dużej koncentracji stanowisk należy północna i wschodnia Hiszpania, tereny alpejskie (południowo-wschodnia Francja, Szwajcaria, północne Włochy, Austria, południowe Niemcy) a także Słowacja, Grecja oraz południowe Bałkany (Czarnogóra, Macedonia, Serbia i zachodnia Bułgaria). Poza tym rozproszone stanowiska notuje się w południowej Skandynawii (południowa Norwegia, Szwecja, Finlandia, Gotlandia), Karpatach, południowej Hiszpanii oraz w środkowej części europejskiej Rosji i na południowym Uralu. Skrajne stanowiska obejmują Sycylię na południu i republikę Komi w Federacji Rosyjskiej na północy. Na części stanowisk uznany za wymarły (niepotwierdzony po 1980 r.), dotyczy to głównie rejonów w południowej i środkowej Skandynawii, środkowych Niemczech, w Sudetach, Karpatach praz na Uralu. W Azji posiada wyspowe stanowiska rozsiane głównie w północnej i środkowej Azji (Syberia, Kaukaz, Mongolia, Ałtaj, okolice Bajkału oraz Kazachstanu).
W Polsce dokładniejsze dane prowadzone były od początków XX wieku, kiedy to populacje niepylaka stwierdzono wyłącznie z terenów górskich, dokładniej obszarów Karpat (Bieszczady, Tatry, Pieniny, Beskid Niski, Beskid Sądecki, Beskid Śląski, Pogórze Śląskie) oraz Sudetów (Karkonosze, Pogórze Karkonoskie, Góry Kamienne, Góry Stołowe i Góry Sowie, Masyw Śnieżnika oraz Pogórze Wałbrzyskie). Na niemal wszystkich górskich stanowiskach wymarł do pierwszej połowy XX wieku. W Tatrach populacja niepylaka do niedawna była uznawana za wymarłą (choć do 1950 notowano ponad 30 stanowisk), jednak w 2010 r. odnaleziono niewielką populację na terenie wapiennej dolinki. Natomiast w Pieninach prowadzi się obecnie restytucję gatunku, dzięki czemu tamtejsza populacja utrzymuje się na stałym poziomie. Prowadzona jest m.in. na obszarze rezerwatu przyrody Wąwóz Homole. W Sudetach ostatni podgatunek niepylaka wymarł w początkach XX wieku. Dopiero w latach 90. rozpoczęto pierwsze próby przywrócenia motyla w Sudetach, gdzie reintrodukcja odbywała się na terenie rezerwatu Kruczy Kamień w Górach Kamiennych a następnie w II dekadzie XXI rozpoczęto wypuszczanie motyli w okolicach zamku Chojnik w Karkonoszach.
Siedlisko: Motyl preferuje stanowiska otwarte, dobrze nasłonecznione i ciepłe. W przeważającej części zasiedlone obszary stanowią górskie łąki, kwietne murawy kserotermiczne, nawapienne murawy alpejskie oraz piarżyska wapienne. Przeważnie podstawowym warunkiem występowania na danym stanowisku jest obecność rośliny żywicielskiej z rodzaju rozchodnik. W przypadku populacji pienińskich jest to rozchodnik wielki, w Tatrach jest to rozchodnik biały a w przypadku populacji poza obszarem polskich Karpat jest to rozchodnik karpacki. Na stanowiskach reintrodukcji w Sudetach występuje zarówno rozchodnik biały jak i rozchodnik wielki. Występowanie niepylaka głównie na obszarach górskich może sugerować górski charakter motyla co jest założeniem błędnym. Motyle te w przeszłości występowały także na nizinach, jednak tamtejsze łąki i murawy uległy zanikowi znacznie szybciej niż ma to miejsce w przypadku gór, gdzie w większości górskich rejonów siedliska łąkowe utrzymują się naturalnie bez ingerencji ludzkiej. Warto też zaznaczyć iż gatunek najczęściej występował w rejonach gór zbudowanych z wapieni i dolomitów, których kolor zbliżony był do koloru skrzydeł motyla. Niepylak siadając na owych skałach wtapiał się w otoczenie, co maskowało go przed potencjalnym atakiem drapieżników.
Zagrożenia i ochrona: Gatunek objęty ścisłą ochroną. Zamieszczony również w załączniku IV dyrektywy siedliskowej. Było to także pierwszy bezkręgowiec jaki znalazł się na liście Konwencji CITES z 1973 r. o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Polska czerwona księga zwierząt określa stopień zagrożenia jako CR (krytycznie zagrożony). Jeszcze w XIX w. niepylaka notowano zarówno w górach jak i sporadycznie na nizinach. Niestety w ciągu kolejnych dekad gatunek ten całkowicie wycofał się z obszarów nizinnych oraz niemal całkowicie wyginął w górach. Do głównych powodów takiej sytuacji były drastyczne zmiany środowiska naturalnego w postaci porzucenia pasterskiej gospodarki rolnej, która bezpośrednio skutkowała zarastaniem łąk i muraw przez drzewa i krzewy. Powodowało to wycofywanie się rozchodników, stanowiących jedyne źródło pokarmu gąsienic. Dodatkowo wiele muraw przekształcono w pola uprawne zbóż i kukurydzy oraz rozpoczęto stosowanie chemikaliów i sztucznych nawozów na niespotykaną do tej pory skalę. Wszystko to spowodowało iż motyl ten stracił większość siedlisk na nizinie oraz w wielu obszarach górskich. Dodatkowo w górach w XX w. wiele muraw zostało zniszczonych w czasie celowych nasadzeń kosodrzewiny.
Kolejną grupą zagrożeń są naturalne czynniki związane z samym motylem. Jest to gatunek słabo migrujący, szczególnie w okresie niszczenia siedlisk oraz korytarzy migracyjnych umożliwiających przedostanie się pomiędzy populacjami. Z tego powodu zaczął tworzyć szereg małych izolowanych populacji. Sytuacja taka doprowadzała do inbredu (chowu wsobnego) oraz znacznego pogorszenia się puli genetycznej a tym samym kondycji i zdrowotności poszczególnych stanowisk i samoistnego wymierania. Wzrost zanieczyszczenia środowiska oraz zanik siedlisk dodatkowo potęgował wymieranie małych populacji. Trzecim czynnikiem był człowiek a dokładniej kolekcjonerzy, którzy stanowi poważne zagrożenie w przypadku bardzo wielu rzadkich gatunków. Ze względu na wysokie walory dekoracyjne oraz rozmiary, niepylak był chętnie odławiany do celów kolekcjonerskich co nieraz powodowało duże straty w małych izolowanych populacjach. Skala wyłapywania w niektórych rejonach była nieprawdopodobnie wysoka. Przykładowo w latach 30 XX w. w Austrii wyłapywano nawet 10 000 osobników w sezonie a w Polsce notowano kolekcjonerów wyłapujących 100-200 osobników w ciągu dnia! Dotyczyło to oczywiście okresu sprzed I połowy XX w. jednak tylko te cząstkowe dane ukazują na jaką skalę wyłapywano niepylaka. Warto zaznaczyć iż niepylak apollo należy do najszybciej wymierających motyli w Europie.
Mimo iż gatunek niemal całkowicie wymarł to w Polsce kilkukrotnie podejmowano próby reintrodukcji oraz restytucji niepylaków. Pierwsze próby restytucji rozpoczęto w 1991 r. Proces ten polegał na kontrolowanym schwytaniu części dzikiej populacji a następnie namnożeniu i wypuszczeniu wyhodowanych motyli z powrotem do środowiska naturalnego. Dzięki takiej metodzie populacja pienińska, która w 1989 liczyła niespełna 30 osobników, systematycznie powiększała się do ponad 300-500 motyli. W Karpatach próby reintrodukcji (przywróceniu gatunku całkowicie wymarłego na danym obszarze) podejmowano także na Pogórzu Karpackim w dolinie Ropy, która niestety zakończyła się niepowodzeniem. Jednocześnie w 1994 r. rozpoczęto próby reintrodukcji w Sudetach, gdzie niepylaki były wypuszczane w rezerwacie Kruczy Kamień. Motyle utrzymywały się na stanowisku przez ponad 10 lat. Kolejne próby reintrodukcji w Sudetach podjęto w I i II dekadzie XXI w. kiedy to rozpoczęto hodowlę w ramach projektów Fundacji EkoRozwoju, Karkonoskiego Parku Narodowego, Parku Narodowego Gór Stołowych i Arboretum w Sycowie. Motyle w 2019 i 2020 r. zostały wypuszczone w okolicach Chojnika oraz Kruczego Kamienia, gdzie będzie prowadzony stały monitoring. Ze względu na to iż jest to wydarzenie nowe warto śledzić stronę parku, gdzie dostępne są aktualne dane na temat prób reintrodukcji. Każdy wypuszczony motyl został oznaczony indywidualnym numerem widocznym na prawym skrzydle.
Niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne), jest to krewny niepylaka apollo i drugi gatunek z tego rodzaju występujący w Polsce. Charakteryzuje się dużymi skrzydłami w białym kolorze z parą czarnych plam na każdym przednim skrzydle oraz wyraźnie zaznaczonymi żyłkami. Motyl ten jest skrajnie zagrożony wyginięciem, gdzie pierwotnie notowano go w Karpatach i Sudetach na słonecznych śródleśnych polanach i łąkach graniczących z lasem. Obecnie niepylak mnemozyna jest obserwowany na pojedynczych stanowiskach w Beskidzie Niskim, Bieszczadach, Tatrach i Pieninach. W Sudetach wymarł niemal całkowicie i obecnie stwierdzono jego występowanie jedynie na polanach wokół góry Bukowiec w Górach Kamiennych. Mimo rzadkości tereny sudeckiej populacji nie są objęte żadną ochroną poza powołaniem obszaru Natura 2000 Góry Kamienne.