Paź Królowej
29 lipca 2022Jest to jeden z najbardziej znanych i rozpoznawalnych motyli, który wiosną i latem intensywnie szybuje nad łąkami i nasłonecznionymi murawami. Paź królowej należy do największych krajowych motyli. Jego ogromne żółto-czarne skrzydła z niebieskimi plamkami widać już z daleka. Niestety jest to prawdziwy wróg aparatu, motyle te są bowiem niemal w ciągłym ruchu, szczególnie w okresie zalotów gdy wszystkie intensywnie szybują nad ciepłymi łąkami. Choć nie jest gatunkiem wymierającym, to jednak nie można go zaliczyć do pospolitych. Pazie znajdują się gdzieś po środku tej stawki. Przy odrobinie szczęścia można go spotkać nawet w okolicznych sadach lub przydomowych ogródkach.
Gromada: Owady (Insecta)
Rodzina: Paziowate (Papilionidae )
Wielkość: 65-85 mm (rozpiętość skrzydeł)
Aktywność: dzień
Cykl rozwojowy: 1-2 sezony
Kategoria zagrożenia: LC (Najmniejszej Troski)
Wygląd: Paź królowej (Papilio machaon) należy do największych krajowych motyli, którego rozpiętość skrzydeł wynosi 65-85 mm, przy czym pokolenie wiosenne osiąga mniejsze rozmiary a w pokoleniu letnim dominują osobniki większe. Owad posiada dwie pary skrzydeł w jasnożółtych lub kremowo żółtych barwach z czarno-niebieskim wzorem układającym się w dłuższe i krótsze przepaski. W pierwszej parze wzór jest wyłącznie w czarnych barwach. Druga para skrzydeł jest mniejsza, zakończona charakterystycznym ogonem. Wzdłuż zewnętrznej krawędzi biegnie czarny pas z 6 niebieskimi oczkami i siódmym oczkiem o barwie czerwonej z niebieskimi przebarwieniami naokoło. Długość ciała wynosi 34-45 cm, jest ono ciemne, pokryte żółtymi i czarnymi włoskami oraz charakterystycznym ciemnym i szerokim pasem biegnącym po plecach od czubka głowy po końcówkę odwłoku. Dymorfizm płciowy jest słabo zaznaczony, samice są nieco większe i posiadają grubsze odwłoki.
Gąsienice są dość charakterystyczne i trudne do pomylenia z innymi gatunkami. W ostatnim stadium osiągają do 45 mm długości, jednak po urodzeniu mają zaledwie 5-6 mm. Początkowo są czarno-pomarańczowe, z czasem nabierają barwy zielonej. Na każdym segmencie ciała mają pomarańczowo-czarny wzór złożony z nieregularnych plamek. Dodatkowo za głową posiadają czerwone wypustki o widelcowatym kształcie określane jako osmeterium, które na co dzień są schowane. Gąsienica wypuszcza je w momencie zaniepokojenia lub zagrożenia aby odstraszyć potencjalnego drapieżnika. Wydzielają one jednocześnie nieprzyjemną woń opartą na związkach terpenowych.
Nazwa rodzajowa Papilio w łacinie oznacza dosłownie motyla. Natomiast nazwa gatunkowa machaon wywodzi się z greckiej mitologii i została nadana na cześć Machaona, syna greckiego boga Asklepiosa. Po raz pierwszy nazwy tej użył Karol Linneusz w 10 edycji Systema Naturae z 1758 roku. Ze względu na bardzo szeroki areał występowania paź królowej posiada liczne podgatunki, których rozpoznano aż 41. Ich liczba może być zmienna ze względu na rozbieżności w klasyfikacji poszczególnych form. W Polsce występuje podgatunek nominatywny Papilio machaon machaon. Najwięcej podgatunków wyróżniono we wschodniej Azji oraz Ameryce Północnej. W Europie rozpoznano kilka, m.in.
- P. m. britannicus (Wyspy Brytyjskie)
- P. m. gorganus (Południowa Europa)
- P. m. lapponica (Skandynawia)
- P. m. melitensis (Malta)
Biologia Gatunku: W naszej szerokości geograficznej motyle mają w ciągu roku dwa pokolenia, wiosenne (V-VI) i letnie (VIII-IX). Jednak w rejonach północnych (Skandynawia, Syberia, Kanada) występuje jedno pokolenie, a na terenach południowych (Afryka, południowa Azja) mogą być nawet trzy pokolenia w sezonie. Motyle zimują w formie poczwarki, z której wychodzą wiosną. Zależnie od temperatur, może to być koniec kwietnia lub początek maja. Dorosły owad żyje kilka tygodni, przeważnie 2 tygodnie i kilka dni. Jednak wszystko zależy od warunków pogodowych i ogólnego stanu zdrowia motyla. W tym czasie szuka partnera. Po kopulacji samica składa pojedynczo jajeczka na roślinach z rodziny baldaszkowatych: biedrzeniec, gorysz, kminek, koper, przewiercień, sierpnica i pietruszka. Czasem także na dyptamie i rucie zwyczajnej.
Etap gąsienicy trwa 3-6 tygodni. Gąsienice rozpoczynają żerowanie od samego momentu wyklucia. Na pierwszy posiłek wybierają otoczkę jaja. Dopiero potem przerzucają się na roślinę. Warto zauważyć, że w czasie spożywania liścia gąsienice zawsze zaczynają od samego czubka, nigdy od środka czy podstawy liścia. Ta strategia podyktowana jest głównie z powodu budowy liści u roślin baldaszkowatych. Rodzina ta w większości posiada silnie pierzaste, drobne listki o igiełkowatym kształcie. Jeśli gąsienica zaczęłaby zjadać od środkowej części lub podstawy to cały liść powyżej uschnąłby. W efekcie zmarnowałaby się duża część bazy pokarmowej, której generalnie jest niewiele na roślinie. Dzięki tej strategii gąsienica może efektywnie pożywiać się mając odpowiednio duże zapasy pokarmu aż do przepoczwarzenia. W momencie rozpoczęcia budowy kokonu, gąsienica ustawia się w pozycji stojącej (głową do góry) i owija jedwabną nicią.
Po przepoczwarzeniu samce rozpoczynają loty godowe, określane mianem hill-topping (brak polskiej nazwy). Polega ono na lataniu możliwie jak najwyżej na nasłonecznionych wzniesieniach. Tak wybrane terytorium samiec broni przed innymi konkurentami. Samica wybiera samca, który lata najwyżej, co prawdopodobnie oznacza, że ów osobnik jest najsilniejszy i ma najlepsze geny. Same gody wyglądają dosyć nietypowo. Mimo, że to samica wybiera kandydata, to jednak nie podlatuje ona do niego tylko wrzuca się w ucieczkę. Samiec musi ją dogonić, często lecąc ze znaczą prędkością kilkadziesiąt metrów w dół. Gdy do tego dojdzie osobniki sczepiają się odwłokami i dochodzi do kopulacji. W tym czasie inne samce rozpoczynają walkę o zajęcie nasłonecznionego wzgórza.
Aktywność dorosłych motyli uzależniona jest ściśle od warunków pogodowych. Są one znacznie bardziej aktywne przy ciepłej i bezwietrznej pogodzie, kiedy to intensywnie żerują na kwitnących roślinach. Nie są w tym względzie jakoś bardzo wybredne i żerują na większości roślin kwitnących w okolicy, choć osobiście zauważyliśmy że częściej żerują one na kwiatach w kolorach fioletowych, różowych i niebieskich. Wśród rodzimych roślin chętnie odwiedzają macierzanki, firletki, czyśćce, bukwice, ostrożenie i osty. Natomiast na gatunkach ogrodowych często możemy je zaobserwować na budlei, przetaczniku, facelii czy pysznogłówce. Poza nektarem kwiatowym stanowiącym główną część diety, motyle wodę pobierają z porannej rosy a sole mineralne z ekskrementów. Mimo dużych rozmiarów pazie królowej aktywnie latają i są niemal w ciągłym ruchu, tylko czasami przysiadając w celu odpoczynku. Ze względu na występowanie na otwartych terenach często korzystają z ciepłych prądów powietrznych umożliwiających pokonywanie dużych odległości przy minimalnym zużyciu energii.
Występowanie: Gatunek rozprzestrzeniony w znacznej części Palearktyki, obejmując swoim zasięgiem niemal całą Europę, większość Azji oraz północne i środkowe regiony Ameryki Północnej. W Europie gatunek występuje we wszystkich krajach za wyjątkiem Irlandii i Islandii. Na północy zwarty dochodzi do linii koła podbiegunowego, jednak pojedyncze stanowiska notowano powyżej tej linii, w północnej Skandynawii i na półwyspie Kolskim. W Azji stanowiska pazia są rozmieszczone dosyć nieregularnie i obejmują one południową Syberię, Azję Środkową, Bliski Wschód, Kaukaz, wschodnie i północnej Chiny, Japonię i obie Koree. Pojedyncze i rozproszone populacje notowane są także na południu Azji dochodząc swoim zasięgiem do Omanu, Jemenu, Pakistanu, Birmy, Tajwanu, Nepalu czy północnych prowincji Indii (Asam, Sikkim, Arunchal Pradesh). W Afryce gatunek występuje w jej północnej części obejmującej góry i wybrzeża wokół Morza Śródziemnego.
W Polsce motyl został stwierdzony na terenie niemal całego kraju, gdzie stanowiska są rozlokowane bardzo równomiernie. Nie ma tutaj regionów ze znacząco większą lub mniejszą gęstością stanowisk. Patrząc na ogólny zarys inwentaryzacji przyrodniczych oraz obserwacji po 2000 roku, pazia królowej najczęściej obserwowano w południowo-zachodniej i południowej części kraju obejmującej Małopolskę oraz Górny i Dolny Śląsk. Gatunek notowany w większości parków narodowych oraz w wielu rezerwatach przyrody obejmujących łąki i polany.
Dolny Śląsk należy do regionów, gdzie stwierdzono bardzo dużo obserwacji. Do obszarów o największej koncentracji należą tereny wokół doliny Odry obejmując nadodrzańskie powiaty (lubiński, wołowski, średzki, wrocławski i oławski), a także tereny Wzgórz Trzebnickich, Doliny Baryczy oraz Pogórza Zachodniosudeckiego (Pogórze Kaczawskie, Pogórze Bolkowskie), Gór Stołowych, Gór i Pogórza Orlickiego oraz Doliny Bobru. Bardzo mało lub brak obserwacji odnotowano w południowo-wschodniej części województwa (powiat ząbkowicki i strzeliński), oraz w rejonie zachodnim (powiat legnicki, polkowicki, bolesławiecki). Część stanowisk jest chroniona w obu dolnośląskich parkach narodowych oraz niektórych rezerwatach przyrody i użytkach ekologicznych obejmujących tereny łąkowe (Dolina Juszki, Łąka Sulistrowicka, Stawy Milickie).
Siedlisko: Motyl nie ma zbyt wygórowanych preferencji co do siedlisk. Gatunek ten zasiedla wszelkie otwarte, ciepłe i nasłoneczniony tereny, szczególnie z obfitym kwitnieniem roślin. Można go spotkać na niemal wszystkich rodzajach łąk i kwietnich muraw, od niskich i suchych muraw napiaskowych, poprzez termofilne murawy kserotermiczne, wysokie i wilgotne łąki trzęślicowe aż po typowo rolnicze ekstensywnie użytkowane łąki kośne. Pazie występują także na ciepłolubnych okrajkach, śródpolnych remizach, zakrzaczeniach, obrzeżach suchych lasów (w tym śródleśne polany i przecinki), a nawet na terenach miejskich ogródków i parków. Gatunek występuje głównie na nizinach i terenach wyżynnych, jednak notowany jest także na terenach górskich. W Azji został stwierdzony na wysokościach od 1200 m n.p.m. (indyjska prowincja Sikkim) po 4900 m n.p.m. (Garhwal w Himalajach).
Zagrożenia i ochrona: Motyl w latach 1984-2001 objęty był w Polsce ścisłą ochroną. Generalnie nigdy nie był to gatunek rzadki i zagrożony wyginięciem. Jednak ze względu na rozmiary i wybitnie dekoracyjny wygląd paź należał do gatunków najchętniej odławianych przez kolekcjonerów. W drugiej połowie XX wieku często ochroną obejmowano gatunki bezkręgowców nie tyle rzadkich co zwyczajnie wybitnie ładnych właśnie ze względu na szerzące się kolekcjonerstwo. Jednak mimo braku zagrożenia przed wyginięciem sam paź nigdy nie był motylem powszechnie występującym. Jego stanowiska są wprawdzie rozproszone w całej Polsce, jednak nigdzie nie jest tak naprawdę gatunkiem pospolitym. Do głównych zagrożeń oprócz wyłapywania dorosłych osobników, należy niszczenie miejsc żerowania zarówno postaci dorosłych jak i gąsienic. Zaorywanie łąk i intensyfikacja rolnictwa to główne bolączki dla tego gatunku. Dodatkowo chemizacja i stosowanie insektycydów na uprawach roślin baldaszkowatych przyczyniają się do wysokiej śmiertelności gąsienic. Motyle często przylatują do przydomowych ogródków warzywnych, gdzie dostępne są liczne uprawy koperku, pietruszki i marchewki. Tam również gąsienice traktowane są jako szkodniki. Jednak dzięki odpowiedniej edukacji być może działkowicze widząc zieloną gąsienicę z czerwonymi różkami zostawią ją w spokoju i odstąpią część swojego koperku aby kolejne pokolenie paziów mogło latać nad okolicznymi łąkami.
Witeź żeglarz (Iphiclides podalirius), zwany także jako paź żeglarz, to jeden z kilku rodzimych motyli z rodziny paziowatych. Jest on często mylony z paziem królowej. Jednak wyróżnia się innym wzorem na skrzydłach oraz ich kształtem. Witeź żeglarz ma czarne pasy na pierwszej parze skrzydeł, natomiast na drugiej parze niebieskie oczka w kształcie półksiężyców są inaczej umiejscowione oraz jest ich tylko 3-4. Ostatnie oczko jest w postaci pomarańczowej plamy ograniczonej od dołu czarną smugą z niebieską „źrenicą”. Witeź także ma 2 pokolenia w roku, jednak motyle pojawiają się wcześniej, bo już w kwietniu. Dodatkowo preferują one głównie sady drzewek owocowych i wszelkie ciepłolubne tereny z dużym nagromadzeniem krzewów z rodziny różowatych. Na tych krzewach bowiem żywią się gąsienice witezi. Jest to gatunek znacznie rzadszy, znany głównie z południa kraju i obszarów wokół dużych aglomeracji. Umieszczony w kategorii zagrożenia Vu (narażony) i objęty częściową ochroną (w latach 1952-2014 objęty ochroną ścisłą)
