Witeź Żeglarz
1 maja 2021Mało znany motyl, który jest odwiecznie mylony z krewniakiem o zbliżonych barwach jednak zupełnie innym wzorze oraz biologii. Witeź żeglarz, znany także pod nazwą paź żeglarz i żeglarek, należy do największych krajowych motyli oraz do specyficznej grupy zwierząt, które w ostatnich latach zwiększają areał występowania. Wszystko z powodu ocieplającego się klimatu. Witezia można spotkać na ciepłych i słonecznych stanowiskach z obfitym wystąpieniem śliwy tarniny lub innych krzewów różowatych. Przy odrobinie szczęścia można go spotkać nawet w okolicznych sadach lub przydomowych ogródkach.
Gromada: Owady (Insecta)
Rodzina: Paziowate (Papilionidae )
Wielkość: 60-90 mm (rozpiętość skrzydeł)
Aktywność: dzień
Cykl rozwojowy: 1-2 sezony
Kategoria zagrożenia: Vu (narażony)
Wygląd: Witeź należy do największych krajowych motyli, którego rozpiętość skrzydeł wynosi 60-80 mm u samców i 60-90 mm u samic. Owad posiada dwie pary skrzydeł w jasnożółtych lub kremowo żółtych barwach z czarnymi wzorem układającym się w dłuższe i krótsze przepaski, szczególnie dobrze rozwinięte w pierwszej parze skrzydeł. Tworzą one 6-7 pasków (częściowo zachodzących na drugą parę ) oraz obramowanie na zewnętrznej stronie każdego skrzydła. Od spodniej strony paski są cieńsze i mniej wyraziste. Druga para jest zwieńczona długimi ogonami oraz ma liczne barwne wzorce na zewnętrznym brzegu każdego skrzydła w postaci niebieskich półksiężyców i jednej pomarańczowej plamy ograniczonej od dołu plamą czarną z niebieską „źrenicą”. Ciało motyla pokryte jest gęstym futerkiem, od górnej strony ma ciemne zabarwienie, podczas gdy dół jest w jasnym, żółtym zabarwieniu z dwoma ciemnymi paskami ciągnącymi się wzdłuż odwłoku.
Gąsienice są dość charakterystyczne i trudne do pomylenia. Mają korpulentną budowę ciała. Świeżo wyklute osobniki są barwy ciemnej z dwoma mniejszymi i dwoma większymi zielonkawymi znaczeniami na grzbietowej stronie. Z wiekiem gąsienice nabierają zielonej lub soczyście zielonej barwy z żółtawym zabarwieniem grzbietu. Dodatkowo na każdym segmencie widoczne są liczne plami w ciemniejszych barwach. Gąsieniu, które są z pokolenia hibernującego nabierają całkowicie żółtych barw w końcowej fazie lub nawet żółtobrązowych.
Pierwotnie klasyfikowany do rodzaju paź (Papilio), stąd często figuruje w polskim nazewnictwie pod tą nazwą rodzajową. Jego obecna łacińska nazwa gatunkowa pochodzi od postaci z mitologii greckiej: Ifiklesa i Podalejriosa Mimo rozległego zasięgu u witezia wyróżniono niewiele podgatunków:
- Iphiclides podalirius podalirius (podgatunek typowy)
- Iphiclides podalirius feisthamelii
- Iphiclides podalirius persica
- Iphiclides podalirius virgatus
Podgatunek Iphiclides podalirius feisthamelii traktowany jest w niektórych publikacjach jako osobny gatunek – Iphiclides feisthamelii.
Biologia Gatunku: Motyle mają w roku przeważnie jedno pokolenie, w wyjątkowo ciepłym sezonie mogą wystąpić dwa pokolenia, a w krajach o cieplejszym klimacie nawet trzy. Owady dorosłe latają późną wiosną (połowa maja) do końca czerwca. W przypadku drugiego pokolenia motyle pojawiają się w sierpniu i na początku września. Należy tu jednak podkreślić iż terminy mogą ulec zmianie ze względu na warunki klimatyczne, np. przedłużająca się zima lub susza oraz od wysokości nad poziomem morza (w wyższych górach sezon zaczyna się później). Po odbyciu godów samice składają pojedynczo jaja na wierzchniej stronie liści rośliny żywicielskiej. Świeżo wyklute gąsienice od razu rozpoczynają żerowanie by szybko zwiększyć swoją masę. Przeważnie żerują na górnej stronie liści (mają kolory maskujące) wzdłuż głównych żyłek. Odnotowano, że gąsienice przędą cieniutką nić tworzącą swoistą ścieżkę od miejsca stałego spoczynku do miejsc żerowania. Dodatkowo w przypadku występowania wielu gąsienic na jednym krzewie, każda potrafi odróżnić swoje ślady od śladów innych osobników. Głównymi roślinami żywicielskimi są krzewy z rodziny różowatych, przede wszystkim śliwa tarnina, głóg, czereśnia, wiśnia, jabłoń, grusza, brzoskwinia, morela, migdałowiec, czeremcha i jarząb.
W trakcie fazy poczwarki mogą wystąpić dwie formy barwne. Zielona poczwarka rozwijają się przeważnie jako pokolenie jednoroczne, którego cały rozwój zamyka się w jednym sezonie. Podczas gdy forma brązowa powstaje przy poczwarkach hibernujących (zimujących). Ma to prawdopodobnie związek z odpowiednim kamuflażem. Poczwarki niezimujące przepoczwarzają się są na roślinach żywicielskich. Mają one w tym okresie zielone liście. Po okresie letnim powstają poczwarki hibernujące, które rozwijają się na ściółce. Ta w okresie jesiennym jest pełna opadłych liści, stąd brązowy kolor umożliwiający odpowiednie wtopienie się w szaro-brązowe tło. Prawdopodobnie różnica w kolorach obu pokoleń poczwarek zależna jest od naświetlenia. Czas trwania fotofazy lub okresu światła wydaje się być mechanizmem dyktującym drogę rozwoju poczwarki oraz jej pigmentacji.
Aktywność dorosłych motyli uzależniona jest ściśle od warunków pogodowych. Są one znacznie bardziej aktywne przy ciepłej i bezwietrznej pogodzie, kiedy to intensywnie żerują na kwitnących roślinach. Nie są w tym względzie jakoś bardzo wybredne i żerują na większości roślin kwitnących w okolicy. W tym czasie samce rozpoczynają loty w poszukiwaniu znacznie mniej ruchliwych samic, które często przesiadują na roślinach lub nawet na ziemi. Mimo dużych rozmiarów motyle aktywnie latają i są niemal w ciągłym ruchu, tylko czasami przysiadając w celu odpoczynku. Ze względu na występowanie na otwartych terenach motyle często korzystają z ciepłych prądów powietrznych umożliwiających pokonywanie dużych odległości przy minimalnym zużyciu energii. Z tego względu areał występowania witezia jest tak rozległy. Często silniejsze wiatry zawiewają osobniki do Wielkiej Brytanii i Szwecji, gdzie jednak klimat jest niesprzyjający do powstania trwałej populacji.
Występowanie: Gatunek rozprzestrzeniony w zachodniej Palearktyce, gdzie zwarty areał rozprzestrzenia się od Europy Zachodniej poprzez basen Morza Śródziemnego wraz z tamtejszymi wyspami, południową część Europy Środkowej i Europy Wschodniej, płw. Bałkański, Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Kaukaz aż po tereny zachodniego i północnego Iranu oraz stepy północnego i środkowego Kazachstanu. Najdalej na wschodzie notowany w północno-zachodnich Chinach (prowincja Sinciang). Podgatunek spp. feisthamelii występuje na terenach płw. Iberyjskiego oraz w Afryce Północnej (Maroko, Algieria, Tunezja). Pojedyncze stanowiska notowane są także w północnej części Europy Środkowej, Skandynawii i krajach nadbałtyckich. W Europie północna granica zasięgu przebiega w przybliżeniu wzdłuż 53 równoleżnika, jednak ze względu na postępujące ocieplanie klimatu, areał występowania witezia ulega stopniowemu rozszerzaniu w kierunku północnym, stąd mapa zasięgu może ulegać zmianom w kolejnych latach i dekadach.
W Polsce gatunek został stwierdzony z różnych części kraju, gdzie pierwotnie najliczniej notowany był w obszarach wysuniętych najbardziej na zachód i południe oraz na terenach wybitnie termofilnych. Do głównych regionów występowania, gdzie motyl wciąż jest aktualnie podawany należą Karpaty (Podhale, Pieniński Pas Skałkowy, Beskid Niski, Bieszczady, Góry Sanocko-Turczańskie), północne i środkowe Mazowsze (Warszawa i okolice, dawne województwo ostrołęckie), pas wyżyn południowopolskich (Wyżyna Kielecka, Niecka Nidziańska) a także zachodnia część województwo dolnośląskiego i województwo lubuskiego. Pojedyncze stanowiska notowano także z Ziemi Kłodzkiej, Dolinek Krakowskich, Suwalszczyzny, powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego (Wielkopolska) i południowej części województwa łódzkiego. Jednak areał występowania ulega zmianom ze względu na postępujący klimat, czego objawem jest notowanie gatunku coraz bardziej na północ.
Na Dolnym Śląsku znajduje się jedno z głównych centrów występowania w kraju, gdzie motyl notowany jest przede wszystkim z części zachodniej obejmującej powiaty bolesławiecki, głogowski, legnicki, lubiński, polkowicki, zgorzelecki i złotoryjski. Wszystkie one zlokalizowane są w dużej mierze na terenie Borów Dolnośląskich i Pogórza Zachodniosudeckiego. Dodatkowo motyl ten notowany był przed 2000 r. także na Ziemi Kłodzkiej, Wzgórzach Trzebnickich, w Dolinie Baryczy oraz na rozległej Nizinie Wrocławskiej, skąd jednak brak jest aktualnych danych. My osobiście spotkaliśmy pazia żeglarza na terenie Pogórza Kaczawskiego (okolice Czartowskiej Skały), na terenie projektowanego użytku ekologicznego Rudniański Łęg w sercu Parku Krajobrazowego Dolina Jezierzycy, w okolicach rezerwatu przyrody Odrzysko, na terenie obszaru Natura2000 Dolina Widawy oraz w Dolinie Łachy (gmina Wińsko). Wymienione lokalizacje charakteryzuje bogate wystąpienie zarośli śliwy tarniny oraz terenów wybitnie termofilnych.
Siedlisko: Motyl preferuje stanowiska dobrze nasłonecznione i ciepłe. W przeważającej części owe obszary stanowią kwietne murawy kserotermiczne, wszelkie ciepłolubne zarośla okrajkowe z klasy Rhamno-Prunetea (zarośla tarniny, derenia, berberysu, szczodrzeńca, ligustru itp), śródpolne zarośla a na południu Europy także murawy stepowe. Przeważnie podstawowym warunkiem występowania na danym stanowisku jest obecność roślin żywicielskich stanowiących krzewy i drzewa z rodziny różowatych, głównie śliwy tarniny. Z powodu zamiłowania do drzewek owocowych, motyl ten pospolicie występuje także w sadach owocowych i przydomowych ogrodach, szczególnie w cieplejszych regionach Europy. Jest to gatunek preferujący obszary nizinne i wyżynne, na terenach górskich spotykany sporadycznie. W Alpach notowany do wysokości 2000 m n.p.m.
Zagrożenia i ochrona: Gatunek w latach 1952-2014 objętych był w Polsce ścisłą ochroną gatunkową, obecnie podlega ochronie częściowej. W Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt został sklasyfikowany do kategorii VU (vulnerable) narażony. Jedną z głównych przyczyn zmiany statusu ochronnego jest stopniowe powiększanie się areału witezia spowodowane ocieplaniem klimatu. Jest to szczególnie widoczne w XXI w. kiedy to w Borach Dolnośląskich i na Kurpiach masowo wprowadzono czeremchę amerykańską dla wzbogacenia tamtejszych jałowych siedlisk. Ten obcy gatunek stał się dogodną rośliną żywicielską. Jednak oprócz tego jednego elementu, wszystkie naturalne siedliska motyla wciąż są w Polsce zagrożone. Zarośla krzewów, choć pospolite, są masowo niszczone w skali ogólnokrajowej. Śródpolne i przydrożne zakrzaczenia ulegają regularnym procesom wycinania lub nawet wypalania, a na obszarach sadów powszechnie stosuje się insektycydy przenikające nie tylko na drzewka w granicach sadów ale także na wszelkie okoliczne zakrzaczenia. Z tego powodu wiele siedlisk motyla jest regularnie niszczone utrudniając powiększanie areału występowania. Na szczęście wiele krajowych stanowisk jest regularnie zasilanych przez populacje z południa Europy, gdzie regionalne motyl wciąż jest bardzo powszechny. Jest on pospolity do tego stopnia, że na niektórych terenach powoduje duże szkody w sadownictwie. W niektórych krajach podlega ochronie gatunkowej: Czechy, Luksemburg, Niemcy, Rosja, Słowacja, Ukraina, Węgry i niektóre landy w Austrii.
Regionalnie powstawały programy reintrodukcji oraz namnażania osobników w niewoli, które miały na celu wzbogacenie lub utrzymanie lokalnych populacji witezia. Do najbardziej aktualnych programów wspomagających należał projekt zorganizowany na terenie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego pt. „Reintrodukcja pazia królowej i pazia żeglarza”. Prace rozpoczęły się w 2013 r. w postaci wybudowania motylarnii wraz z roślinami żywicielskimi. W kolejnym roku rozpoczęto pozyskiwanie osobników z natury i hodowlę gąsienic. Następnie osobniki dorosłe były wypuszczane w okolicy Celestynowa, gdzie znajduje się jedno z istniejących stanowisk pazia. Więcej informacji o próbie reintrodukcji można znaleźć na stornie parku (LINK1, LINK2).
Paź królowej (Papilio machaon), trochę pospolitszy krewny witezia, który choć należy do innego rodzaju jest często porównywany do opisywanego tu pazia żeglarza a nawet z nim mylony. Paź królowej jest jednak znacznie lepiej rozpoznawalnym i kojarzonym motylem o zbliżonej kolorystyce jednak zupełnie innym rozkładzie wzorów na pokrywach skrzydeł. Przede wszystkim nie posiada on półksiężycowatych pasków a jedynie podłużne plamy oraz szereg czarnych żyłek. Do tego wzdłuż brzegów przednich skrzydeł rozciąga się szeroki, czarniawy pas. Tylne skrzydła także mają niebieskie plamy, jednak są one znacznie większe, okrągławe i otoczone czarną obwódką. Szczególnie dobrze wyróżniają się gąsienice posiadające czarne i pomarańczowe plamy oraz charakterystyczne czerwone „rogi”. W przeciwieństwie do witezia, gąsienice pazia królowej żerują na roślinach z rodziny baldaszkowatych (koper, biedrzeniec, kminek, pietruszka, gorysz, przewiercień itp). Jest to duży motyl preferujący trochę inne siedliska, głównie tereny bogato ukwieconych łąk (łąki trzęślicowe, łąki kośne), a także siedliska ektonowe (obrzeża lasów, śródleśne polany). Kiedyś był bardzo pospolitym motylem, którego populacje zostały mocno przerzedzone przez kolekcjonerów i intensyfikację rolnictwa. Obecnie populacja odrodziła się na tyle mocno, że zniesiono ochronę gatunkową.