Przeplatka aurinia
12 lutego 2025Drobny gatunek motyla, który jednak wyróżnia się pięknymi kolorami oraz unikalnym wzorkiem na skrzydłach. Gatunek naturowy, którego cykl rozwojowy w toku ewolucji został ściśle powiązany z łąkami trzęślicowymi i rosnącymi na nich czarcikęsami, roślinami żywicielskimi. Na Dolnym Śląsku zlokalizowane jest jedno z głównych skupisk tego motyla w Polsce. Część dolnośląskich łąk i polan dzieli ze swoim bliskim krewniakiem, przeplatką maturną.
Gromada: Owady (Insecta)
Rodzina: Rusałkowate (Nymphalidae)
Wielkość: 36-40 mm (rozpiętość skrzydeł)
Aktywność: dzień
Cykl rozwojowy: 1 sezon
Ochrona: ochrona ścisła. II i IV dyrektywa siedliskowa
Wygląd
Jest to niewielki motyl, którego rozpiętość skrzydeł osiąga 36-40 mm. Przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia) ma 2 pary skrzydeł. Ich wierzchnia strona jest w kolorze rdzawożółtym w różnych odcieniach. Na całej powierzchni widnieje siateczkowaty wzór złożony z ciemnych przepasek o różnej grubości, z których poziome pasy środkowe są grubsze, a pasy pionowe znacznie cieńsze. Tło pomiędzy przepaskami ma różną intensywność, dotyczy to szczególnie przepasek w środkowej części skrzydeł.
Wewnętrzna część drugiej pary skrzydeł (bliższa tułowiowi) przeważnie pozbawiona jest symetrycznej siatki, gdzie występują jedynie pojedyncze jasne plamki pośród rozleglejszego, ciemnego zabawienia pokryw. Występuje tu także rząd kropek umiejscowionych w najbardziej zewnętrznym polu. Jest to cecha charakterystyczna dla tego gatunku, odróżniająca od innych przeplatek. Spodnia powierzchnia skrzydeł jest w jasnych, ochrowożółtych barwach, miejscami niemalże białych, z podobnym rysunkiem, ale bledszym.
Gąsienica ma ciało w ciemnych, czarniawych barwach, które posiada podłużne, srebrzyste pręgi na bokach i grzbiecie. Na ciele występują też rzędy brodawek w kształcie długich, krzaczkowatych tworów, będących najbardziej rozpoznawalną cechą gąsienic.
Biologia Gatunku
Przeplatka ma w sezonie jedno pokolenie, a forma dorosła pojawia się zaledwie na kilka tygodni. Osobniki dorosłe przeważnie rozpoczynają loty na początku lata, przy czym na Dolnym Śląsku okres ten przypada najczęściej od III dekady maja do III dekady czerwca, podczas gdy na wschodzie następuje przesunięcie (od II dekady czerwca do I dekady lipca). Należy tu jednak podkreślić iż terminy mogą ulec zmianie ze względu na warunki klimatyczne, np. przedłużająca się zima lub susza.
Po odbyciu godów samice szukają na łąkach okazów czarcikęsa łąkowego (Succisa pratensis), będącego rośliną żywicielską dla gąsienic przeplatki. Literatura podaje także inne gatunki roślin (driakiew gołębia Scabiosa columbaria, babka Plantago spp. oraz przetacznik Veronica spp.), jednak obserwacje jasno wskazują, że czarcikęs stanowi główną i najważniejszą roślinę żywicielską. Po odnalezieniu dorodnej kępy samica składa na spodniej stronie liścia pakiet jajeczek, który może liczyć nawet 300 sztuk.
Po kilku tygodniach (najczęściej na początku lub w połowie lipca) wylęgają się młode gąsienice. Początkowo żerują one gromadnie tworząc jednocześnie gęste oprzędy nici mające stanowić ochronę przed potencjalnymi drapieżnikami oraz pełnić funkcję termoregulacyjną. Wraz z rozwojem gąsienic, oprzęd także ulega rozbudowie. Staje się gęstszy i mocniejszy, ściśle oplatając liście i łodygi czarcikęsa.
Gąsienice IV stadium pod koniec lata schodzą na ziemię by u podstawy rośliny stworzyć kolejny oprzęd, w którym to spędzą zimę. Zimują także gromadnie. Dopiero wiosną następnego roku gąsienice rozchodzą się i prowadzą samotny tryb. Od tego momentu żerują i intensywnie przybiegają na wadze aby w połowie maja zejść na uschnięte dolne liście czarcikęsa. Wśród tych liści następuje przepoczwarzenie.
Występowanie
Przeplatka jest gatunkiem euroazjatyckim, którego populacje notowane są od Hiszpanii po Koreę. Najwięcej udokumentowanych stanowisk przypada na Europę Zachodnią i Południowo-Zachodnią, w szczególności obszar Irlandii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji i krajów alpejskich (Szwajcaria, Austria, południowe Niemcy, północne Włochy). W kierunku wschodnim i północnym liczba stanowisk gwałtownie maleje, gdzie najdalej wysunięte stanowiska notowane są w środkowej Szwecji, południowej Finlandii, Estonii i w Ukrainie.
W Polsce gatunek ma bardzo nieliczne i wyspowe rozmieszczenie stanowisk, które koncentrują się w regionie Puszczy Białowieskiej, na Kielecczyźnie, Polesiu i wokół aglomeracji Wrocławia. Poza tym pojedyncze populacje stwierdzono także w Wielkopolsce (okolice Poznania), na Mazowszu (Warszawa i okolice), w Puszczy Solskiej i na Roztoczu. Dawniej występował także na Pomorzu i w innych regionach Wielkopolski, gdzie jednak od dawna nie został potwierdzony. Łącznie prace inwentaryzacyjne wykazały 110 stanowisk na terenie kraju.
Dolny Śląsk stanowi jedno z czterech głównych zagłębi występowania przeplatki aurinii w Polsce. Obecnie jest notowany na szeroko rozumianych terenach wokół Wrocławia obejmujących sąsiadujące z miastem powiaty: średzki, trzebnicki, wołowski, oławski i wrocławski oraz na stosunkowo nowo odkrytym obszarze w Sudetach Zachodnich (Góry i Pogórze Izerskie). Przeplatka została potwierdzona głównie w regionach przylegających do doliny Odry oraz na obszarze Wzgórz Trzebnickich i Wysoczyzny Rościsławskiej, m.in. obszary Natura 2000: Skoroszowskie Łąki, Zagórzyckie Łąki oraz Łąki Gór i Pogórza Izerskiego. Stanowiska z Doliny Baryczy oraz północnych regionów województwa prawdopodobnie można uznać za wymarłe.
Siedlisko
Jest to gatunek obszarów otwartych, obejmujących przede wszystkim łąki trzęślicowe (Molinion) lub zbiorowiska o zbliżonej roślinności, w której występują rośliny żywicielskie. Preferuje wilgotne i dobrze nasłonecznione łąki bogate w roślinność kwiatową, w szczególności gatunki kwitnące w okresie fazy imago (czerwiec, lipiec). Przeplatka była jednak notowana także w innych siedliskach obejmujących także torfowiska węglanowe, moczary oraz siedliska mozaikowe obejmujące zarastające łąki wraz z podrostem krzewów i drzew.
W Polsce notowana głównie na obszarach nizinnych i wyżynnych, wyjątek stanowią górskie populacje w Sudetach Zachodnich. W pozostałych regionach Europy gatunek ten spotykany jest równie często w górach jak i na obszarach nizinnych.
Zagrożenia i Ochrona
Gatunek objęty ścisłą ochroną. Zamieszczony również w załączniku II i IV dyrektywy siedliskowej. Polska czerwona księga zwierząt określa stopień zagrożenia jako CR tj. gatunek krytycznie zagrożony, natomiast Czerwona lista motyli Europy (1999) jako VU (gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie). Z powodu izolowanego i dużego ograniczenia areału występowania, krajowa populacja jest oceniania jako zagrożona, a status samego gatunku wymaga dalszych badań.
Na większości stanowisk populacje utrzymują stały poziom liczebności a w przypadku obszaru Dolnego Śląska stwierdza się nawet wzrost. Mimo tego istnieje wiele zagrożeń, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych, które mogą doprowadzać do wymierania i zaniku lokalnych populacji przeplatki. Dotyczy to szczególnie izolowanych stanowisk, gdzie brak wymiany materiału genetycznego może stopniowo zubażać pulę genową, a tym samym osłabiać populację. Dodatkowo izolacja jest szczególnie groźna w przypadku niekorzystnego przekształcenia siedliska lub jego zaniku, kiedy to motyle nie mają alternatywnego miejsca do zasiedlenia.
Głównym zagrożeniem zmian siedliskowych jest zanik łąk z czarcikęsem łąkowym, rośliną żywicielską dla gąsienic. Łąki trzęślicowe powstają na podłożu mineralnym zasilanym wodami gruntowymi lub na osuszonych torfowiskach. Dodatkowo w ich utrzymaniu potrzebne jest prowadzenie specyficznego sposobu gospodarki łąkowej polegającej na koszeniu runi łąkowej najwyżej raz w roku, przeważnie późną jesienią. To właśnie porzucenie tego typu gospodarki spowodowało zanik łąk trzęślicowych, co bezpośrednio skutkowało zanikiem populacji motyla. Przeważnie dochodziło do zmiany użytkowana ziemi obejmującego zaoranie łąk i stworzenie pola uprawnego.
Obecnie około 1/4 stanowisk przeplatki zlokalizowanych w parkach narodowych lub rezerwatach przyrody. Wiele jest także objętych ochroną w ramach obszarów Natura 2000. Na większości tego typu obszarach ze stwierdzonymi stanowiskami przeplatki aurinii konieczne jest wdrażanie programów ochrony, mających utrzymać odpowiednie warunki siedliskowe lub zapobiec ich potencjalnej degeneracji.
Monitoring gatunku w latach 2023-2025 wykazał, że stan około 60% populacji oceniono jako właściwy. W tym samym czasie jednak spadły oceny siedlisk i perspektywy ochrony. Wśród głównych przyczyn wymieniono m.in. dużą izolację, zarastanie łąk przez drzewa, intensyfikacja użytkowania kośnego, intensyfikacja zabudowy i obniżenie wód gruntowych. Monitoring podkreśla, że dla ponad połowy stanowisk perspektywy utrzymania populacji nie są zbyt optymistyczne. W przyszłości istnieje prawdopodobieństwo do rezygnacji z monitoringu na kilku stanowiskach.
Przeplatka maturna
Przeplatka maturna (Euphydryas maturna) to niewielki krewniak, którego rozpiętość skrzydeł wynosi 38-46 mm. Posiada dwie pary skrzydeł o charakterystycznym, siateczkowatym wzorcu utworzonym na pokrywach. Dominuje kolor ceglastoczerwony, przechodzący miejscami w pomarańczowy lub rdzawoczerwony. Jest to częstszy motyl, notowany w wielu regionach Polski, jednak to Dolny Śląsk stanowi największy jednolity obszar występowania przeplatki w kraju. W dużym stopniu populacje skupione są wokół stolicy województwa i powiatów ościennych. Maturna preferuje śródleśne polany oraz widne i świetliste lasy. Jest to gatunek związany z wilgotnymi i eutroficznymi lasami, głównie olsy i łęgi wiązowo-jesionowe. Główną cechą odróżniającą jest brak czarnych kropek na zewnętrznym rzędzie siateczki, które to występują u przeplatki aurinii.
