Przeplatka maturna

Przeplatka maturna

12 czerwca 2020 Wyłączono przez admin

Jeden z kilku gatunków motyli objętych dyrektywą siedliskową w ramach systemu ochrony Natura 2000, który wymaga powoływania obszarów naturowych. Tego niewielkiego motyla o skrzydłach w ceglasto-czarny wzór charakteryzuje ścisłe powiązanie cyklu rozwojowego z występowaniem jesionu wyniosłego. Na Dolnym Śląsku znajduje się jedno z trzech głównych skupisk w Polsce.


Gromada: Owady (Insecta)

Rodzina: Rusałkowate (Nymphalidae)

Wielkość: 38-48 mm (rozpiętość skrzydeł)

Aktywność: dzień

Cykl rozwojowy: 1 sezon (rzadko 2)

Kategoria zagrożenia: brak danych


Wygląd: Jest to niewielki motyl, którego rozpiętość skrzydeł wynosi 38-46 mm. Posiada dwie pary skrzydeł o charakterystycznym, siateczkowatym wzorcu utworzonym na pokrywach. Dominuje kolor ceglastoczerwony, przechodzący miejscami w pomarańczowy lub rdzawoczerwony. Pomiędzy nim występuje seria ciemnych (czarnych i ciemnobrązowych) przepasek oraz żyłek tworzących siatkowaty wzór, który jest najlepiej rozwinięty w zewnętrznej części skrzydeł. Wewnętrzna część (bliższa tułowiowi) przeważnie pozbawiona jest symetrycznej siatki, gdzie występują jedynie pojedyncze jasne plamki pośród rozleglejszego, ciemnego zabawienia pokryw. Charakterystycznymi elementami jest środkowa przepaska o jaśniejszym odcieniu z dużymi, regularnymi plamami w kolorze ceglastym. W obrębie gatunku występuje duża zmienność w intensywności barw oraz budowie siateczki. Samce są mniejsze, dodatkowo od samic wyróżnia je ciemniejszy, bardziej regularny wzór i trójkątne w kształcie przednie skrzydła.

Gąsienica są dość charakterystyczne i trudne do pomylenia. Ciało jest ciemnej, czarniawej barwy, które posiada dwa rzędy żółtych plam rozłożonych na grzbiecie oraz po bokach wzdłuż przetchlinek. Na ciele występują też rzędy brodawek w kształcie długich, krzaczkowatych tworów, będących najbardziej rozpoznawalną cechą gąsienic.

Biologia Gatunku: Przeplatka w sezonie ma jedno pokolenie, a forma dorosła pojawia się zaledwie na kilka tygodni. Osobniki dorosłe przeważnie pojawiają się na początku lata, przy czym na Dolnym Śląsku okres ten przypada najczęściej od III dekady maja do III dekady czerwca, podczas gdy na wschodzie następuje przesunięcie (od II dekady czerwca do III dekady lipca). Należy tu jednak podkreślić iż terminy mogą ulec zmianie ze względu na warunki klimatyczne, np. przedłużająca się zima lub susza. Po odbyciu godów, samice składają jaja na liściach jesionu wyniosłego, w wyjątkowych przypadkach także na kalinie koralowej. Młode gąsienice żerują zaledwie 2 miesiące bo do końca sierpnia. Co ciekawe żerują stadnie tworząc charakterystyczne oprzędy wśród liści. Zimują gromadnie po kilka lub kilkanaście osobników w stworzonych przez siebie oprzędach złożonych z uschniętych liści. Wiosną kontynuują żerowanie a jadłospis rozszerza się o kolejne gatunki roślin, jak babka lancetowata, kalina koralowa, przetacznik bluczyszkowaty i topola osika. Przepoczwarzenie się następuje w maju, a same poczwarki typu wiszącego są podwieszone na wieńcu pod liśćmi.

Osobniki dorosłe występują głównie na terenach jasnych i słonecznych, rzadko zapuszczają się w głąb drzewostanów. Przeważnie ograniczają swój zasięg do miejsc występowania roślin stanowiących ich pokarm. W poszukiwaniu  owego pokarmu latają dosyć chaotycznie. Do głównych roślin żywicielskich należą gatunki kwitnące w czerwcu i lipcu na terenach lasów łęgowych i grądowych, tj: dereń świdwa, podagrycznik pospolity, rdest wężownik, świerzbnica polna i trybula leśna. Same motyle są mało płochliwe. Ptaki i inne drapieżniki przeważnie unikają polowania na przeplatkę, zarówno gąsienice jak i formę dorosłą, głównie z powodu nagromadzenia toksycznych irydoidów. Substancje te są pozyskiwane bezpośrednio ze spożywanych roślin żywicielskich. Dorosłe motyle często siadają na ziemi, gdzie spijają wodę z kałuż lub pobierają składniki mineralne z odchodów ssaków.


Występowanie: Gatunek posiada rozproszone stanowiska niemal w całej Europie, sięgając na północ po Finlandię i na wschód po Azję Centralną oraz Góry Ałtaj. W samej Europie notowany jest głównie w części środkowej i północno-wschodniej, tj. Polska, Węgry, Słowacja, kraje nadbałtyckie, Szwecja oraz Finlandia. W Europie Zachodniej znacznie rzadszy, m.in. Irlandia, południowo-zachodnio Anglia, wyspowo we Francji i południowych Niemczech. Pojedyncze stanowiska występują w Szwajcarii, Austrii, Czechach i Bułgarii. Na południu kontynentu bardzo rzadki.

W Polsce rozmieszczenie stanowisk jest bardzo nierównomierne, ograniczone do trzech większych skupisk oraz kilku pojedynczych i izolowanych stanowisk na wschodzie. Wspomniane wcześniej skupiska obejmują obszary dolnośląskiego odcinka Odry wraz z jej dopływami (Jezierzyca, Oława, Bystrzyca, Ślęza, Widawa), a także Kotlinę Biebrzańską oraz Puszczę Białowieską. Poza tym rozproszone stanowiska występują na Pogórzu i Przedgórzu Sudetów, na Ziemi Lubuskiej, Podkarpaciu, Mazowszu i na Lubelszczyźnie (okolice Chełmia i Białopola).

Dolny Śląsk stanowi największy jednolity obszar występowania przeplatki w kraju, który w dużym stopniu skupiony jest wokół stolicy województwa i powiatów ościennych. Przeplatka została stwierdzona głównie w obrębie doliny Odry rozciągającej się na odcinku od granicy z województwem opolskim aż po powiat wołowski. Obejmując swoim zasięgiem dolinę przecinającą powiat oławski, wrocławski, miasto Wrocław, powiat średzki, trzebnicki i wołowski. Poza tym przeplatka występuje także w dolinach rzek wpływających do Odry, tj. Jezierzyca, Bystrzyca, Ślęza, Oława i Widawa. W obrębie województwa gatunek został objęty ochroną w serii obszarów sieci Natura 2000: Dębiańskie Mokradła, Dolina Widawy, Grądy w Dolinie Odry (Lasy Ryczyńskie na wschód od miasta Oława), Las Pilczycki, Lasy Grędzińskie, Łęgi Odrzańskie (Lasy Odrzańskie pomiędzy Prawikowem i Malczycami), Łęgi nad Bystrzycą, Przeplatki nad Bystrzycą i Zagórzyckie Łąki.

Siedlisko: Jest to gatunek związany z wilgotnymi i eutroficznymi lasami, głównie olsy i łęgi wiązowo-jesionowe, rzadziej notowany jest w grądzie środkowoeuropejskim i łęgu olszowo-jesionowym. W Sudetach stwierdzony także w podgórskim łęgu jesionowym. Należy tu także zaznaczyć, iż motyle nie zasiedlają zalewowych łęgów, które charakteryzuje długotrwały okres podtopień jesiennych i wiosennych. W środowisku takim nie jest możliwe odbycie całego cyklu rozwojowego motyli. Dorosłe owady przeważnie zasiedlają widniejsze fragmenty drzewostanów o ekspozycji południowej i wschodniej, gdzie występują liczne prześwity i luki, takie jak śródleśne polany, zarastające zręby i pasy zieleni wzdłuż szerokich leśnych dróg, które są na tyle szerokie iż tworzą luki w zwartych koronach drzew. Często motyle zasiedlają także obrzeża lasu oraz sąsiadujące z nimi łąki lub zarastające wały przeciwpowodziowe i groble. Najczęściej przeplatki występują w obszarach, gdzie docierają promienie słoneczne oraz występują kwitnące w tym czasie rośliny stanowiące pokarm dla dorosłych osobników, tj. krzewy derenia jadalnego, kwiatostany trybuli, podagrycznika i rdestu.


Zagrożenia i Ochrona: Gatunek objęty ścisłą ochroną. Zamieszczony również w załączniku II i IV dyrektywy siedliskowej oraz w II załączniku Konwencji Berneńskej. Polska czerwona księga zwierząt określa stopień zagrożenia jako LR tj. gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia, natomiast Czerwona lista motyli Europy (1999) jako VU (gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie). Mimo dużego ograniczenia areału występowania, krajowa populacja nie jest oceniania jako zagrożona, a status samego gatunku wymaga dalszych badań. Na większości stanowisk populacje utrzymują stały poziom liczebności a w przypadku obszaru Dolnego Śląska stwierdza się nawet wzrost. Mimo tego istnieje wiele zagrożeń, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych, które mogą doprowadzać do wymierania i zaniku lokalnych populacji przeplatki. Dotyczy to szczególnie izolowanych stanowisk na wschodzie kraju, gdzie brak wymiany materiału genetycznego może stopniowo zubażać pulę genową a tym samym osłabiać populację. Dodatkowo izolacja jest szczególnie groźna w przypadku niekorzystnego przekształcenia siedliska lub jego zaniku, kiedy to motyle nie mają alternatywnego miejsca do zasiedlenia.

Do najpoważniejszych zagrożeń należy przekształcanie i zanik siedlisk. Wśród szczególnie ważnych elementów wymieniane jest zachowanie łęgów jesionowych wraz z wieloma przestojami i zakrzaczeniami oraz śródleśnymi polanami. Niestety z powodu pojawiającej się choroby jesionów, w wielu regionach zrezygnowano z upraw tego gatunku a wiele połaci zostało wyciętych, szczególnie istotne jest likwidacja zbiorowisk okrajkowych z zaroślami jesionu i olchy oraz przebudowa drzewostanów z nastawieniem na eliminację jesionów. Sama choroba jesionów związana jest z atakiem grzyba Chalara fraxinea, która powoduje usychanie młodych pędów wierzchołkowych, hamuje wzrost oraz związany jest z zamieraniem pędów oraz sadzonek i siewek. Najprawdopodobniej niedostatek jesionów może w przyszłości okazać się kluczowym zagrożeniem dla utrzymania stabilnych populacji. Z tego powodu w wielu regionach oraz obszarach Natura 2000 prowadzi się nasadzenia drzewek jesionowych, m.in. w nadleśnictwie Wołów i Oborniki Śląskie na terenach Łęgów Odrzańskich oraz w Dolinie Widawy.

Ze względu na zasiedlanie bardzo konkretnych obszarów lasu, a dokładniej jasnych i świetlistych fragmentów, ważne jest ich odpowiednie zachowanie. W wielu miejscach może dochodzić do naturalnej sukcesji w zwarte zbiorowiska leśne powodujące wzrost zacienienia oraz wycofywanie się gatunku. Ważne jest zachowanie mozaikowego charakteru lasów, w których stwierdzono występowanie przeplatki. Zbyt intensywne rębnie powodują zbyt duże przerzedzenia drzewostanów oraz wnikanie gatunków nitrofilnych. Dodatkowo wiele siedlisk zlokalizowanych jest na terenach antropogenicznych jak zbocza wałów przeciwpowodziowych, okolice rowów melioracyjnych a nawet obrzeża miejskich parków. Wszystkie te miejsca stanowią obszary dużej ingerencji ludzkiej, które w sposób znaczący mogą naruszyć wykształcone tam siedliska i spowodować zanik populacji. Tak więc na wszystkich obszarach ze stwierdzonymi stanowiskami przeplatki maturny konieczne jest wdrażanie programów ochrony, mających utrzymać odpowiednie warunki siedliskowe lub zapobiec ich potencjalnej degeneracji.


Przeplatka aurinia (Euphydryas aurinia), jest to bliski krewniak maturny o zbliżonym wyglądzie. Do głównych różnic należy seria czarnych kropek na zewnętrznym rzędzie siateczki, które nie występują u przeplatki maturny. Gatunek jest także znacznie rzadszy. Występuje na silnie rozproszonych stanowiskach, m.in. Kielecczyzna, Lubelszczyzna, Puszcza Białowieska, okolice Poznania, Pomorze Zachodnie oraz Mazury. Na Dolnym Śląsku stwierdzona w kilku lokalizacjach, okolice Wrocławia, dolina Odry na wysokości powiatu wołowskiego oraz dolina Widawy na odcinku powiatu oleśnickiego. Gatunek związany z wilgotnymi i podmokłymi łąkami trzęślicowymi oraz bagiennymi siedliskami o charakterze mozaiki (zakrzaczenia, okrajki, skraje lasów). Objęty ochroną ścisłą. Zamieszczony również w załączniku II i IV dyrektywy siedliskowej.