Endemity w Polsce

Endemity świata roślin to gatunki występujące wyłącznie na ograniczonym obszarze geograficznym, stanowiące unikatowe dziedzictwo przyrodnicze każdego regionu. In wyższa bioróżnorodność, tym większa liczba endemitów. Polska, mimo swojego stosunkowo młodego, postglacjalnego charakteru, posiada ponad setkę endemitów, głównie na terenach górskich. Te rzadkie gatunki są żywym świadectwem ciągle postępujących procesów ewolucyjnych i wymagają szczególnej ochrony.

---

Co to jest endemit?

Endemitem lub gatunkiem endemicznym określamy organizm, którego areał występowania ma wyraźnie zakreślone granice poza którymi nie jest stwierdzany. Definicja ta jest bardzo ogólnikowa, bowiem może dotyczyć zarówno gatunków o faktycznie ograniczonym areale np. ograniczonym do fragmentu niewielkiego pasma górskiego, jak i obejmować całe kontynenty. Wszak kangury, dziobaki czy kukabury uznawane są za endemity Australii, a ta jest kontynentem. Wprawdzie najmniejszym ale jednak kontynentem. Z tego względu określanie części gatunków jako endemity można uznać za swego rodzaju nadużycie do celów promocji lokalnej bioróżnorodności.

Endemity powstają w różny sposób. Jednym z najpowszechniejszych jest izolacja geograficzna, która uniemożliwia wymianę genów z resztą populacji tworząc taksony przystosowane do nowych warunków. Dotyczy to głównie gatunków wyspiarskich i górskich. Kolejną przyczyną jest naturalna specjalizacja w toku ewolucji do konkretnego typu siedliska, które występuje w jednym tylko regionie. Czasem nowy gatunek powstaje poprzez rozmnażanie się bez zapłodnienia (tzw. apomiksja), które zachodzi tylko w populacji na niewielkim areale. Tu dobrym przykładem są jeżyny. Mimo braku wyraźnych barier geograficznych, w samej tylko Polsce wyróżniono 9 endemicznych gatunków.

---

Endemity Polski

Oficjalnie w Polsce rozpoznano 169 gatunków endemicznych roślin (H. Pięknoś-Mirkowa, Z. Mirek, 2010), z czego znaczna większość (140 gatunków) to gatunki ograniczone do jednostek geobotanicznych współdzielonych z sąsiadującymi krajami, głównie Czechami i Słowacją. Tylko około 30 gatunków to endemity polskie, czyli występujące jedynie na terenie naszego kraju. W obu przypadkach lwią część endemitów stanowią drobne, krewniacze i ciężkie do rozpoznania gatunki z rodzaju jastrzębiec Hieracium, jeżyna Rubus, przywrotnik Alchemilla i mniszek Taraxacum. Często wiele z nich ma status dyskusyjny a ich odrębność taksonomiczna budzi wątpliwości. Liczba taksonów jest częściowo zawyżona ze względu na wliczanie do endemitów nie tylko gatunków ale także form niższych jak podgatunki, odmiany i ekotypy, których w Polsce stwierdzono około 40. W efekcie liczba faktycznych endemitów może być niższa niż podawana.

Sama liczba jest stosunkowo niewielka w porównaniu do krajów z cieplejszych stref geograficznych lub typowo górzystych. Ma to ścisły związek z położeniem naszego kraju. Jeszcze 12 000 lat temu większość terytorium Polski pokrywał lodowiec. Po jego ustąpieniu nastąpiła stopniowa kolonizacja przez rośliny z południa. Niestety okres 12 tys. lat jest zbyt krótki na wytworzenie licznej grupy nowych gatunków. Dodatkowo Polska to kraj nizinny, bez większych barier geograficznych, które są głównym czynnikiem do powstawania endemitów.

---

Endemity grupowane są w nieformalne zbiory nazwane od regionu geograficznego. W Polsce wyróżniamy następujące grupy endemitów:

Endemity Karpackie

Występują w paśmie Karpat i ich pogórza. Tu wyróżnia się wiele grup i podgrup zależnie od fragmentu tego rozległego pasma. Łącznie w graniach Polski naliczono 108 gatunków i form niższych taksonomicznie endemitów karpackich.

• Endemity i subendemity ogólnokrapackie, do tej grupy zaliczono 32 gatunki m.in.: chaber miękkowłosy (Centaurea mollis), lepnica karpacka (Silene nutans subsp. dubia), przymiotno węgierskie (Erigeron hungaricus), pszonak Wittmanna (Erysimum wittmannii), tojad wschodniokarpacki (Aconitum lasiocarpum), wiechlina babiogórska (Poa babiogorensis) – jedyny endemit babiogórski o niejasnej pozycji systematycznej, żywiec gruczołowaty (Dentaria glandulosa).
• Endemity tatrzańskie, należy tutaj około 23 gatunków i 4 podgatunki, m.in.: brodawnik tatrzański (Scorzoneroides pseudotaraxaci), koniczyna biała podgat. alpejska (Trifolium repens ssp. orbelicum), rogownica Raciborskiego (Cerastium tatrae), rutewska mniejsza podgat. tatrzański (Thalictrum minus ssp. carpaticum), skalnica darniowa (Saxifraga moschata ssp. kotulae), świetlik bezostny (Euphrasia exaristata), warzucha tatrzańska (Cochlearia tatrae),  wiechlina granitowa (Poa granitica ssp. granitica), wiechlina tatrzańska (Poa nobilis), złocieniec alpejski podgat. tatrzański (Leucanthemopsis alpina ssp. tatrae) a także kilka „drobnych” gatunków przywrotników i jastrzębców.
  
• Endemity pienińskie: bylica piołun odm. wapienna (Artemisia absinthium var. calcigena), chaber barwny odm. pienińska (Centaurea triumfettii var. pieninica), mniszek pieniński (Taraxacum pieninicum), pszonak pieniński (Erysimum pieninicum) – takson o dyskusyjnej systematyce, uznawany za synonim pszonaku węgierskiego, jednocześnie jest to gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000, rozchodnik ostry odm. wapienna (Sedum acre var. calcigenum).
• Endemity zachodniokarpackie, około 30 gatunków m.in.: goździk lśniący (Dianthus nitidus) – gatunek wymarły w Polsce, mak tatrzański (Papaver tatricum) – dawniej uznawany za endemit tatrzański, śnieżyca wiosenna karpacka (Leucojum vernum subsp. carpaticum).
• Endemity wschodniokarpackie, do tej grupy należy m.in.: tojad bukowiński (Aconitum bucovinense), tojad wiechowaty (Aconitum degenii), tojad czarnohorski (Aconitum × czarnohorense), tojad Gayera (Aconitum × gayerii), tojad karłowaty (Aconitum × nanum), goździk kartuzek skalny (Dianthus carthusianorum subsp. saxigenus), szczaw górski karpacki (Rumex alpestris subsp. carpaticus), przywrotnik turkulski (Alchemilla turkulensis), pszeniec biały (Melampyrum saxosum).

---

Endemity Sudeckie

Łącznie endemitów sudeckich naliczono 33 gatunki i formy niższe taksonomicznie, z czego 24 to „drobne” gatunki z rodzaju jastrzębiec (Hieracium):

Endemity karkonoskie:

• biedrzeniec mniejszy podgat. skalny (Pimpinella saxifraga subsp. rupestris)
• dzwonek karkonoski (Campanula bohemica subsp. corcontica), gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.
• gnidosz sudecki (Pedicularis sudetica ssp. sudetica), gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.
• jarząb sudecki (Sorbus sudetica)
• mniszek karkonoski (Taraxacum alpestre)
• pierwiosnek lekarski podgat. karkonoski (Primula elatior ssp. corcontica)
• przywrotnik karkonoski (Alchemilla corcontica)
• skalnica darniowa podgat. bazaltowa (Saxifraga moschata subsp. bazaltica).
• Dodatkowo wyróżniono kilkanaście endemicznych roślin z rodzaju jastrzębiec (Hieracium).

Endemity Sudetów Wschodnich:

• jastrzębiec śnieżnicki (Hieracium nivimontis)
• tojad sudecki podgat. gruczołowy (Aconitum plicatum ssp. sudeticum)

Endemity ogólnosudeckie i sudecko-hercyńskie:

• fiołek porfirowy (Viola porphyrea), pierwotnie uznawany za endemiczny gatunek występujący wyłącznie na terenie rezerwatu Kruczy Kamień (Góry Kamienne), jednak dalsze badania spowodowały, że obecnie traktowany jest jako forma morfologiczna fiołka pagórkowatego lub jego podgatunek (Viola collina ssp. porphyrea). W wielu opracowaniach rezerwatu wciąż powielany jest endemiczny charakter fiołka, co jest dużym błędem merytorycznym.
• przytulia sudecka (Galium sudeticum), gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.
• tojad Kluzjusza (Aconitum clusianum), przez część botaników uznawany za formę tojadu sudeckiego jako Aconitum plicatum ssp. sudeticum var. clusianum
• tojad sudecki podgat. typowy (Aconitum plicatum ssp. plicatum var. plicatum)
• Dodatkowo wyróżniono kilka endemicznych roślin z rodzaju jastrzębiec (Hieracium).

---

Pozostałe Endemity

Endemity bałtyckie:

• kozibród pajęczynowaty podgat. różnonasienny (Tragopogon floccosus ssp. heterospermus)
• lnica wonna (Linaria odora), gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.
• łoboda zdobna (Atriplex calotheca)
• niezapominajka wczesna (Myosotis praecox)
• przelot pospolity podgat. nadmorski (Anthyllis vulneraria ssp. maritima)
• rukwiel nadmorska podgat. bałtycki (Cakile maritima subsp baltica)

Endemity niżu polskiego:

• kostrzewa ametystowa (Festuca amethystina ssp. ritschlii)
• kukułka Ruthego (Dactylorhiza ruthei)
• mniszek Głowackiego (Taraxacum glowackii), notowany we wschodniej Polsce.
• mniszek podlaski (Taraxacum  podlachiacum), notowany głównie na Mazowszu i na Podlasiu.
• mniszek polski (Taraxacum polonicum), notowany głównie w Małopolsce i na Podkarpaciu.
• pięciornik śląski (Potentilla silesiaca), gatunek wymarły, notowany dawniej na Śląsku i w południowej Wielkopolsce.
• kilka gatunków z rodzaju jeżyna (Rubus)

Endemity wyżyn:

• przytulia krakowska (Gallium cracoviense), endemit wyżyn, notowany na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.
• róża Kostrakiewicza (Rosa kostrakiewiczii), gatunek o niejasnej systematyce, stwierdzona w Górach Pieprzowych, która wyróżnia się spośród innych rodzimych gatunków najmniejszymi ziarnami pyłku (Wrońska-Pilarek 2011).
• warzucha polska (Cochlearia polonica), wymarła na stanowiskach naturalnych, obecnie występuje na stanowiskach zastępczych m.in. źródliska Centurii, rezerwat przyrody Kepina oraz w okolicach przysiółka Jeziorka (część wsi Kroczyce). Gatunek o znaczeniu wspólnotowym, wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000.

---

Jastrzębiec (Hieracium)

Taksonomia tego rodzaju sprawia wyjątkowe problemy identyfikacyjne. Przyczyną są niezliczone formy drobnych, często lokalnych, gatunków i podgatunków, zdolnych do bezpłciowego rozmnażania (rozmnażania apomiktycznego) oraz stosunkowo łatwego krzyżowania w zakresie rozmnażania płciowego. Globalną liczbę jastrzębców ocenia się na 10-15 tysięcy gatunków. W praktyce do oznaczania gatunków bazowych (występujących w znacznie mniejszej liczbie niż formy pochodne) stosuje się bardzo dokładną analizę morfologiczną poszczególnych okazów. Obecnie tylko w Polsce wyróżniono kilkadziesiąt endemicznych gatunków i podgatunków, z czego najwięcej występuje w Karkonoszach i Tatrach.

Endemity ogólnosudeckie:

• jastrzębiec Englera (Hieracium engleri)
• jastrzębiec rurkokwiatowy (Hieracium sudetotubulosum)
• jastrzębiec Schustlera (Hieracium schustleri)
• jastrzębiec sudecki (Hieracium sudeticum)
• jastrzębiec Uechtritza (Hieracium uechtritzianum)
• jastrzębiec złotosłupkowy (Hieracium chrysostoloides)

Endemity karkonoskie:

• jastrzębiec atramentowy (Hieracium atramentarium)
• jastrzębiec blady (Hieracium schmidtii), gatunek o niepewnym statusie endemitu, podawany z kilku lokalizacji w Masywie Czeskim.
• jastrzębiec ciemnokoszyczkowy (Hieracium melanocephalum)
• jastrzębiec ciemnosłupkowy (Hieracium nigrostylum)
• jastrzębiec cienisty† (Hieracium umbrosum), gatunek prawdopodobnie błędnie oznaczony.  Jest to synonim dla Hieracium albinum (Kwiatkowski 2008)
• jastrzębiec czerwonawy† (Hieracium rubrum), gatunek prawdopodobnie wymarły.
• jastrzębiec Englera (Hieracium engleri), jest to takson zbiorowy grupy Hieracium carpaticum agg. (H. caesium ≥ H. prenanthoides), który w Karkonoszach reprezentowany jest przez subendemit sudecki.
• jastrzębiec jurajski (Hieracium jurassicum), takson zbiorowy którego jedynym przedstawicielem we florze czeskich i polskich Karkonoszy jest Hieracium pseudalbinum
• jastrzębiec karkonoski (Hieracium corconticum)
• jastrzębiec łabski† (Hieracium albinum), prawdopodobnie wymarły po polskiej stronie (Szeląg 2003)
• jastrzębiec Marii Bornmüller† (Hieracium mariae-bornmuelleriae), gatunek notowany w przeszłości z Kotła Łomniczki, współcześnie nie potwierdzony (Szeląg 2003). Jest to takson wielokrotnie wymieniany w opracowaniach o polskich endemicznych roślinach, jednak nie ma on do końca wyjaśnionej pozycji systematycznej (Kwiatkowski 2008)
• jastrzębiec ostrolistny (Hieracium apiculatum)
• jastrzębiec Rohleny (Hieracium rohlenae)
• jastrzębiec ryfejski (Hieracium riphaeum)
• jastrzębiec Schneidera (Hieracium schneiderianum)
• jastrzębiec skalnicowaty (Hieracium saxifragum)
• jastrzębiec zębatolistny (Hieracium glandulosodentatum)
• Hieracium boratynskii
• Hieracium lomniczkianum
• Hieracium senescens
• Hieracium sourekii
• Hieracium umbellonigritum

---

Jeżyna (Rubus)

Jeżyny charakteryzuje niezwykle wysoka zmienność gatunkowa. Źródłem tej różnorodności jest obecność, oprócz kilku typowych gatunków, licznych populacji rozmnażających się bez zapłodnienia poprzez apomiksję. Ze względów taksonomicznych ustalono zasadę nadawania rangi gatunkowej tym klonom, które wykazały swoją żywotność przez występowanie na obszarze większym niż 20 kilometrów (określane jako gatunki regionalne) lub przekraczających dystans 350 kilometrów (gatunki o rozległym zasięgu). Klony występujące na stanowiskach rozproszonych w promieniu mniejszym niż 20 kilometrów klasyfikowane są jako lokalne formy ekologiczne (ekotypy), bez nadawania im statusu gatunku. Stosując takie kryteria, na terytorium Polski wyróżnia się około stu gatunków jeżyn, w tym 9 polskich endemitów:

• jeżyna główkowata (Rubus capitulatus), notowana głównie w północnej części województwa dolnośląskiego i południowej części wielkopolskiego.
• jeżyna Holzfussa (Rubus holzfussii), notowana w południowej części opolskiego i południowo-zachodniej części śląskiego.
• jeżyna mosińska (Rubus seebergensis), notowana w środkowej i południowej Wielkopolsce, w północnej części Dolnego Śląska (powiaty wołowski, trzebnicki, milicki) oraz w Sudetach.
• jeżyna notecka (Rubus czarnunensis), notowana w dolinie Noteci i okoliy (północna Wielkopolska)
• jeżyna ostrowska (Rubus ostroviensis), notowana w Wielkopolsce.
• jeżyna Pfuhla (Rubus pfuhlianus), notowana w Wielkopolsce.
• jeżyna połyskliwolistna (Rubus lucentifolius), notowana na Ziemi Kłodzkiej i Ziemi Nyskiej
• jeżyna Spribillego (Rubus spribillei), notowana w środkowej części doliny Warty (głównie okolice Poznania).
• jeżyna trójlistkowa (Rubus oboranus), notowana na styku województwa śląskiego i opolskiego.

 

---

Polska flora endemiczna, licząca ponad 140 gatunków, podgatunków i ekotypów, stanowi bezcenny skarb naszego dziedzictwa przyrodniczego. Te unikatowe rośliny, wykształcone w wyniku tysięcy lat ewolucji w specyficznych warunkach geograficznych i klimatycznych, są niepowtarzalnym elementem krajowej bioróżnorodności.

Niestety, polskie endemity nieustannie borykają się z licznymi zagrożeniami. Zmiany klimatyczne, presja turystyczna, fragmentacja siedlisk, inwazja gatunków obcych oraz antropopresja stanowią poważne wyzwanie dla ich przetrwania. Wiele z tych gatunków balansuje na granicy wyginięcia, a ich populacje są małe i izolowane.

Ochrona endemitów roślinnych to nie tylko obowiązek wobec przyszłych pokoleń, ale także inwestycja w zachowanie unikalnego charakteru polskiej przyrody. Każdy gatunek endemiczny to żywy dowód niezwykłości naszych ekosystemów, który raz utracony, nie może zostać odtworzony. Doceniajmy i chrońmy te przyrodnicze perły jako część naszej narodowej tożsamości.