Ekspansja Halofitów na Dolny Śląsk
6 maja 2025Znad morza aż na Dolny Śląsk. Drobne, nierzucające się w oczy rośliny rozpoczęły cichą kolonizację. Stosują przy tym bardzo przebiegłą taktykę solonej ziemi, a właściwie solonych szlaków komunikacyjnych. Wykorzystują bowiem to, co dla przyrody jest generalnie szkodliwe, czyli masowe stosowanie soli drogowej. Rozbudowana sieć autostrad jest dla nich idealnym miejscem, nie tylko mają prostą drogę do opanowywania kraju, to jeszcze człowiek stworzył halofitom idealne warunki do rozwoju.
Czym Są Halofity?
W dużym skrócie, halofity to rośliny przystosowane do życia na mniej lub bardziej zasolonych siedliskach, takich jak wybrzeża morskie, słone bagna czy słonorośla (słone łąki). Wykształciły one szereg adaptacji umożliwiających przetrwanie w warunkach, które dla większości roślin są niekorzystne lub po prostu śmiertelne.
Pod względem fizjonomii halofity często charakteryzują się mięsistymi, grubymi liśćmi i łodygami (sukulentowatość), co pozwala na magazynowanie wody. Wiele z nich ma zredukowaną powierzchnię liści lub są one przekształcone w łuski, co skutecznie zmniejsza transpirację.
Halofity radzą sobie z zasoleniem na kilka sposobów:
- Wykluczanie soli przez korzenie, które działają jak filtry
- Wydalanie nadmiaru soli przez specjalne gruczoły solne
- Magazynowanie soli w wakuolach komórkowych
- Utrzymywanie wysokiego ciśnienia osmotycznego w komórkach
W Polsce roślinność solniskowa występuje głównie na Pomorzu, jednak pojedyncze słonorośla występują także w głębi kraju, głównie na terenie województwa wielkopolskiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego i świętokrzyskiego. Dwa śródlądowe solniska objęto ochroną rezerwatową, jest to rezerwat przyrody Owczary w świętokrzyskim i Ciechocinek w kujawsko-pomorskim.
Do typowych gatunków solniskowych należą przedstawione poniżej: soliród zielny (Salicornia europaea), aster solny (Tripolium pannonicum) i babka nadmorska (Plantago maritima).
Dolnośląskie Solniska?
Dolny Śląsk jest jednym z tych województw, gdzie nie stwierdzono żadnych naturalnych słonorośli czy innych siedlisk związanych z silnie zasolonymi obszarami. W systemie Natura 2000 wyróżniono dwa typy siedlisk notowanych w głębi lądu, są to:
- 1310 Śródlądowe błotniste solniska z solirodkiem
- 1340 Śródlądowe słone łąki, pastwiska i szuwary
Niestety oba siedliska stwierdzono w północnych i środkowych regionach kraju, daleko od Dolnego Śląska. Brak słonorośli jest rekompensowany jednak występowaniem kilku gatunków nadmorskich. Część z nich to gatunki nowe, które przybyły tutaj z powodu ludzkiej działalności, a tempo ich rozprzestrzeniania się jest niezwykle szybkie!
-
- Nadmorskie Solnisko
Jak Następuje Ekspansja?
Skąd nagle w regionie mającym do morza setki kilometrów pojawiły się gatunki typowo nadmorskie? Sprawcą jest oczywiście człowiek. Gatunki solniskowe występują na glebach bogatych w sól, często w wysokim stężeniu. Takie warunki zapewnia regularne posypywanie dróg solą, która następnie spływa wraz z deszczem na pobocza. Przydrożne gleby ulegają silnemu zasoleniu niwelując większość gatunków nieprzystosowanych do takich warunków i tworząc niszę dogodną dla halofitów.
Tutaj warto także zauważyć, że większość nowo odkrytych stanowisk niemal zawsze występuje wzdłuż autostrad i dróg krajowych, czyli miejsc posypywanych solą wyjątkowo intensywnie by móc zapewnić przejezdność po nawet najmniejszym opadzie śniegu. Jak na ironię widać, że autostrady stanowią szybkie drogi do transportu nie tylko aut ale także nasion. W efekcie takie gatunki jak babka pierzasta (Plantago coronopus) notowane są już niemal na wszystkich drogą szybkiego ruchu, od Szczecina po Kraków!
Jak jednak nadmorskie rośliny trafiły na autostrady? Tutaj jest wiele teorii. Prawdopodobnie część nasion mogła zostać przeniesiona przez ptaki, które buszowały na solnisku i do ich pierza wczepiły się drobne nasiona babki czy muchotrzewu. Następnie w czasie lotu pojedyncze nasiona uwolniły się i spadły na zasolone pobocze dając początek nowej populacji. Kolejnym etapem było rozprzestrzenianie się wzdłuż dróg poprzez przyczepianie się do kół i podwozia samochodów. Tak naprawdę sposobów roznoszenia nasion może być kilka, jednak wszystkie łączy jedno – zasolone pobocza polskich autostrad.
Muchotrzew Solniskowy
Muchotrzew solniskowy (Spergularia salina), jest drobną jednoroczną rośliną określaną jako obligatoryjny halofit, oznacza to roślinę, która jest całkowicie uzależniona od wysokiego stężenia soli w glebie i nie może przetrwać bez niego. Gatunek wyróżnia się zgrubiałymi liśćmi oraz gruczołowato owłosionym kwiatostanem. Posiada drobne (5-6 mm średnicy) kwiaty o białoróżowych płatkach i 3-5 pręcikach. Tworzy początkowo wzniesione, intensywnie zielone łodygi, które następnie pokładają się.
Pierwotnie muchotrzew znany był tylko z wybrzeża oraz kilku śródlądowych stanowisk. Obecnie obserwowana jest coraz intensywniejsza kolonizacja wzdłuż autostrad, szczególnie dobrze udokumentowana jest jego droga na autostradzie A4 i na jej odnogach (m.in. autostrada A18 i A8 oraz jej kontynuacja-droga S8). Muchotrzew znajduje dogodne warunki w rowach odwadniających, albowiem gatunek ten potrzebuje nie tylko zasolenia ale także dużej wilgotności podłoża.
Babka Pierzasta
W przeciwieństwie do swojego poprzednika, babka pierzasta (Plantago coronopus), bardzo dobrze znosi suszę i rozprzestrzenia się wzdłuż autostrad nie tylko w wilgotnych rowach odwadniających ale także na suchych i spieczonych od słońca poboczach. Jest to roślina o bardzo ciekawej historii. W drugiej połowie XXI wieku jedynym znanym stanowiskiem gatunku była populacja na Krasiborskiej Kepie w Świnoujściu. W efekcie roślina uznawana była za zagrożoną wyginięciem co skutkowało wpisaniem babki na listę gatunków objętych ścisłą ochroną.
Polska była jednak swego rodzaju wyjątkiem, bowiem generalnie babka pierzasta w skali globalnej jest gatunkiem pospolitym wzdłuż europejskich i śródziemnomorskich wybrzeży. Miejscami wręcz uznawana jest za uciążliwego chwasta. Po prostu w naszym kraju brakowało odpowiednich siedlisk … więc przypadkiem babce pomógł człowiek. Roślina znalazła bardzo dogodne warunku wzdłuż polskich autostrad. Obecnie najlepiej udokumentowane stanowiska posiada na autostradach w zachodniej i południowo-zachodniej części kraju, gdzie najwięcej jest ich na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie.
Co Dalej?
Z powodu szybkiej i niemal niekontrolowanej ekspansji powstaje pytanie co dalej należy robić w tej sytuacji? Czy stanowiska gatunku objętego ochroną ścisłą można niszczyć podczas remontów autostrad jeśli stanowiska te są ewidentnie antropogeniczne? Czy należy rozważyć status gatunków uznawanych wcześniej za rzadkie i zagrożone wyginięciem?
Sama sytuacja raczej nie wpłynie negatywnie na dolnośląską florę. Jak już wcześniej wspomnieliśmy, oba gatunki potrzebują zasolonych gleb, które na Dolnym Śląsku występują jedynie wzdłuż dróg. Dodatkowo muchotrzew jest drobną rośliną, która nie stanowi gatunku silnie konkurencyjnego. Babka pierzasta wprawdzie może występować masowo, a jej szerokie rozety utrudniają wzrost innym roślinom, to jednak one także ograniczają się do poboczy, gdzie występuje wiele innych gatunków synantropijnych o równie bujnym i szybkim wzroście.
Być może halofity na Dolnym Śląsku będą występować tak długo jak długo będziemy stosować sól na drogach. Ale na to potrzeba dokładniejszych badań.
