Namuliska, czyli Największe Dziwności Wśród Roślinności

5 sierpnia 2024 Wyłączono przez admin

Głowa w palącym, letnim słońcu, nogi znużone w chłodnym, wybitnie żyznym mule na osuszonym dnie zbiornika wodnego, który jeszcze kilka tygodni temu był po brzegi wypełniony wodą. To właśnie w tak szybko zmieniającym się środowisku swoją niszę ekologiczną znalazła cała seria drobnych roślin o niezwykle szybkim tempie życia. Często spotkamy je na obrzeżach przydrożnej kałuży lub na środku ogromnego stawu po spuszczeniu wody. Mowa tu o roślinności namuliskowej, jednej z najbardziej oryginalnych grup rodzimej flory.

Co to jest?

Większość ludzi dobrze wie czym jest las, łąka, wielu potrafi opisać torfowisko czy wrzosowisko. Jednak gdy przychodzi do opisu roślinności namuliskowej, to niewielu potrafi dobrze scharakteryzować czymże są te namuliska. Pod tą niezbyt ładną nazwą kryje się prawdziwie ukryte królestwo. Mało znane bo ukazujące się ludzkim oczom przez krótki czas. Do tego roślinność wcale nie musi pojawiać się w każdym sezonie oraz o tej samej porze. Siedlisko może wykształcić się późną wiosną, albo latem lub dopiero jesienią. Sama nazwa nawiązuje do mułu, bowiem większość siedlisk z tej grupy można spotkać właśnie na odsłoniętym, mulistym dnie jezior, rzek i innych zbiorników wodnych. Ale nie jest to sztywna reguła. Często takim roślin wystarcza piaszczyste lub nawet torfowe podłoże. Często jest to zalewana niecka w kopalni piasku lub nawet kałuża na polu lub drodze!

W Polsce generalnie wyróżniamy trzy typy zbiorowisk roślinności namuliskowej. Są to:

Zbiorowiska brzegowe wód oligotroficznych z klasy Isoeto-Littorelletea. Najrzadsze zbiorowisko na Dolnym Śląsku z wymienionych tu trzech, notowane głównie w Borach Dolnośląskich. Obejmuje roślinność wyrastającą na brzegach wód ubogich w składniki odżywcze, głównie zbiorniki torfowiskowe bogate w związki humusowe, jeziora lobeliowe lub nieczynne glinianki i piaskownie.
Zbiorowiska drobnych terofitów mokradłowych z klasy Isoeto-Nanojuncetea. Roślinność tego zbiorowiska występuje głównie w nizinnej części województwa. Obejmuje zbiorowiska występujące na wilgotnych i mokrych podłożach mineralnych bogatych w składniki odżywcze, w miejscach odsłoniętych przez opadającą wodę na krótki czas. Roślinność jest przeważnie niska ale miejscami tworząca gęste dywany pokrywające całe odsłonięte dno.
Zbiorowiska terofitów nadwodnych z klasy Bidentetea tripartiti. Roślinność charakteryzuje się występowaniem na najdłużej dostępnych fragmentach, obejmujących brzegi odsłonięte często już wiosną, dzięki czemu tutejsza flora obejmuje duże i wysokie rośliny, w tym wieloletnie byliny. Tworzą one gęste kobierce składające się głównie z uczepu, komosy, rdestu, mięty oraz turzyc i traw.
W sieci Natura 2000 roślinność tą scharakteryzowano jako Oligotroficzne lub mezotroficzne zbiorniki wodne z roślinnością należącą do Littoreletea lub Isoeto-Nanojuncetea (kod 3130) oraz Zalewane muliste brzegi rzek (kod 3270)

Różne etapy roślinności namuliskowej: Górne lewe: Woda w tym stawie została spuszczona zbyt późno (dokładniej w październiku). W efekcie roślinność namuliskowa nie zdążyła wyrosnąć. Górne prawe: Siedlisko wykształcało się już od wiosny, w efekcie pokryło nieckę gęstym dywanem roślinności. Dolne lewe: Stopniowo odsłaniający się brzeg Odry, gdzie widać kilka etapów rozwoju roślinności. Dolne prawe: Roślinność namuliskowa na zalewanym stawie. Tu sezon ma się ku końcowi choć to dopiero połowa lata.

Specyficzna biologia namulisk

Większość siedlisk cechuje stabilność. Dojrzałe lasy trwają nieustannie setki lat, torfowiska mogą liczyć nawet tysiące lat, a koszone murawy trwają nieustannie od wielu dekad. Natomiast żywotność namulisk liczymy nie w stuleciach, nie dekadach czy nawet nie latach. Ich trwałość liczymy w tygodniach, góra kilku miesiącach! Roślinność namuliskowa obejmuje rozległą grupę terofitów, czyli roślin jednorocznych. Nie ma tutaj krzewów, a byliny należą do rzadkości. Czemu? Bo zwyczajnie by wyginęły. Rośliny namuliskowe mają bardzo napięty grafik. W ciągu zaledwie kilku tygodni muszą wykiełkować, urosnąć, następnie zakwitnąć i wydać nasiona. Często cały cykl trwa nie więcej niż 2 miesiące. Po tym czasie stanowisko albo całkowicie wysycha albo zostaje zalane wodą. Rośliny muszą się więc śpieszyć. Nie ma tutaj czasu na guzdranie i powolność. W efekcie roślinność namuliskową cechuje:

niski wzrost, im roślina będzie niższa, tym szybciej rozwinie kwiaty.
szybki wzrost, aby zdążyć przed zmianą warunków siedliskowych.
szybkie pojawianie się kwiatów, często już na wczesnym etapie od wykiełkowanie.
klejstogamia, czyli zawiązywanie nasion przed otwarciem kwiatów, co niweluje ryzyko niezapylenia.
brak zdrewniałych części, drewnienie tkanek zabiera za dużo czasu.
długa zdolność nasion do kiełkowania, potrafią one czekać wiele lat na sprzyjające warunki.

Ile gatunków, tyle przystosowań do przetrwania w tym niestabilnym i zmiennym środowisku. Nasiona niektórych roślin kiełkują dopiero kiedy gleba osiągnie temperaturę powyżej 20 lub nawet 30 stopni. Gdy opadnie woda i odsłoni wierzchnią warstwę podłoża, to promienie letniego słońca szybko nagrzewają glebę. W efekcie nasiona są „poinformowane”, że nie ma już wody i można kiełkować. Jeszcze inne nasiona reagują na wystawienie na promienie słoneczne lub inne czynniki atmosferyczne. Każdy radzi sobie jak może. Najważniejsze to szybko wykiełkować i przejść wszystkie cykle rozwojowe nim siedlisko zostanie ponownie zalane wodą lub całkowicie wyschnie.

Biotop

Roślinność namuliskowa ma bardzo szerokie spektrum jeśli chodzi o podłoże czy nawet typ zbiornika wodnego. Pierwotnie flora z tej grupy zasiedlała brzegi rzek i naturalnych jezior w czasie obniżania się poziomu wód, jaki następował latem i wczesną jesienią. Wysokie temperatury, palące słońce i niskie opady sprawiały, że woda odparowywała i odsłaniała skryte wcześniej dna zbiorników. W obecnych czasach florze coraz trudniej jest egzystować na naturalnych stanowiskach. Rzeki zostały zabetonowane, a szeroko rozbudowana sieć tam, jazów i innych konstrukcji reguluje poziom wody w rzekach. Jednak ludzkie stworzyli swego rodzaju miejsca zastępcze. Do miejsc zasiedlanych przez roślinność namuliskową należą także wszelkie sztuczne zbiorniki wodne (głównie stawy rybne), a także kopalnie piasku, gliny i generalnie każde miejsce, gdzie woda gromadzi się na zimę i odparowuje latem. Może to być nawet rów melioracyjny czy też zagłębienie w polu uprawnym. Przeważnie roślinność wykształca się na bardzo mokrym mule będącym efektem systematycznego nanoszenia związków organicznych. W efekcie muł ten jest wybitnie żyzny, co daje dużo składników potrzebnych do szybkiego wzrostu. Jednak roślinność wykształca się także na piaszczystych lub gliniastych podłożach. Warunkiem jest wysoka wilgotność oraz możliwe jak najlepsze nasłonecznienie.

Ostoje na Dolnym Śląsku

Na Dolnym Śląsku występuje wiele rejonów z licznymi miejscami, gdzie notowane są siedliska namuliskowe. Do najważniejszych należy oczywiście rzeka Odra, która na swoim dolnośląskim odcinku posiada wiele piaszczystych brzegów. Szczególnie licznie siedliska notowane są w dolnym odcinku na wysokości Głogowa, Bełcza, Chobieni, Ścinawy i Lubiąża. Generalnie Odra poniżej stopnia wodnego „Malczyce” cechuje się większymi różnicami sezonowych poziomów wody. Powyżej stopnia „Malczyce” poziom wody jest wyższy i rzadziej dochodzi do odsłonięć brzegów. Oprócz rzek, do głównych miejsc występowania należą rozległe kompleksy stawów rybnych, polderów i wszelkich zbiorników wodnych. Do najlepiej znanych należą Stawy Milickie w Dolinie Baryczy, gdzie schronienie znalazły takie rzadkości jak uwroć wodna, koleantus delikatny, lindernia mułowa i nadwodniki.

Wśród dobrze poznanych ostoi należą:

Gałuszki w Chocianowie (obszar Natura 2000)
Dolina Łachy z rezerwatem społecznym Polder
Stawy Milickie w Parku Krajobrazowym Dolina Baryczy
Dolina Baryczy, wszelkie pozostałe stawy rybne nieobjęte ochroną jako rezerwat przyrody Stawy Milickie
Stawy Przemkowskie w Przemkowskim Parku Krajobrazowym
Stawy Krośnickie koło Milicza
Stawy w Borowej (obszar Natura 2000)
Tereny Wodonośne Wrocławia
Zbiornik Mietkowski (znany bardziej z ochrony ptactwa aniżeli flory)
Zbiornik Słup na Pogórzu Kaczawskim
Użytek Ekologiczny Łęgi Głogowskie wraz z sąsiadującymi terenami

Poza tym drobne i niewielkie ostoje rozsiane są po niemal całej nizinnej części województwa. Często są to wspomniane wcześniej kałuże. Takim przykładem są zabagnione zagłębienia na zwykłym polu rolniczym koło Rzeczycy, gdzie odkryliśmy nienotowane do tej pory stanowisko lindernii mułowej oraz niewielkie zagłębie w piaskowni koło Przedmościa, gdzie ostała się ładna populacja sitniczki szczecinowatej.

Rzadkie i Wymierające

W tej grupie roślin mamy gatunki rzadkie, a przynajmniej w teorii. Czemu? Brak regularności oraz krótki czas wegetacji powoduje duże trudności w obserwacjach. Często gatunek może rosnąć na danym terenie ale jest przeoczany bo przyrodnicy odwiedzą dane miejsce akurat już po wegetacji lub w zły sezonie.

Wśród roślin namuliskowych, które są warte wymienienia należą:

Centuria nadobna (Centaurium pulchellum), jest to drobna jednoroczna roślina o jasnoróżowych kwiatach zebranych w dwuramienne wierzchotki. Gatunek charakterystyczny klasy Isoeto-Nanojuncetea jako gatunek wyróżniający dla zbiorowiska Centaurium pulchellum-Pottia. Występuje głównie na piaszczystych i żwirowych glebach, częsta na zalewanych, niskich murawach, w nieczynnych kopalniach piasku oraz na gliniankach. Notowana na rozproszonych stanowiskach m.in. w Dolinie Łachy, Górach Kaczawskich, dolinie Odry i w Dolinie Baryczy.

Gałuszka kulecznica (Pilularia globulifera), drobna paproć o długim, pełzającym kłączu oraz długich, nitkowatych liściach. Gatunek preferuje piaszczyste brzegi wysychających zbiorników wodnych, gdzie tworzy swój własny zespół Pilularietum globuliferae. Jest to gatunek objęty ochroną ścisłą, część stanowisk chroniona na obszarze Natura 2000 Gałuszki w Chocianowie.

Koleantus delikatny (Coleanthus subtilis), gatunek stosunkowo nowy dla flory Polski, odkryty dopiero w 2003 roku. Jest to drobna, jednoroczna trawa osiągająca 5-10 cm wysokości, która zasiedla żyzne, muliste dna stawów rybnych. Wszystkie krajowe stanowiska zlokalizowane są na Dolnym Śląsku (Stawy koło Borowej oraz Stawy Milickie w Dolinie Baryczy). Gatunek objęty ochroną ścisłą o znaczeniu wspólnotowym, wymagającym wyznaczania obszaru Natura 2000.

Krwawnica wąskolistna (Lythrum hyssopifolia), drobna, roczna roślina osiągająca 10-30 cm wysokości, tworząca słabo rozgałęzioną łodygę z kilkunastoma, delikatnymi kwiatami w różowo-fioletowym kolorze. Występuje na wilgotnych, zalewowych stanowiskach, głównie na polderach, brzegach jezior i na wilgotnych wrzosowiskach. Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Na Dolnym Śląsku stwierdzona m.in. nad Zbiornikiem Mietkowskim, na Stawach Milickich i w Dolinie Łachy.

Lindernia mułowa (Lindernia procumbes), drobna roślina tworząca luźne, rozesłane kępy z pojedynczymi, małymi, jasnoróżowymi kwiatami wyrastającymi z kątów liści. Występuje na mulistych i żyznych glebach, głównie na dnach wyschniętych stawów, brzegach rzek lub na śródpolnych oczkach wodnych. Jest to gatunek objęty ochroną ścisłą o znaczeniu wspólnotowym, nie wymagający wyznaczenia obszaru Natura 2000. Na Dolnym Śląsku stwierdzona m.in. w Dolinie Baryczy, na Stawach Przemkowskich i Stawach Milickich.

Mięta polej (Mentha pulegium), średniej wielkości bylina, osiągająca do 40 cm wysokości. Tworzy grzbieciste, jasnoróżowe lub jasnofioletowy kwiaty zebrane w niby-okółki. Występuje na mulistych i piaszczystych brzegach jezior i rzek. Gatunek charakterystyczny klasy Isoёto-Nanojuncetea i związku Agropyro-Rumicion crispi. Mimo rzadkości (gatunek narażony na wyginięcie) nie jest objęta ochroną.

Nabrzeżyca nadrzeczna (Corrigiola litoralis), drobna jednoroczna roślina o leżących (płożących) łodygach zakończonych drobnymi, białymi kwiatami zebranymi w wierzchotki. Jest to gatunek bardzo rzadki, znany tylko z kilku stanowisk (m.in. z okolic Głogowa w północno-zachodniej części województwa). Preferuje żwirowe i kamieniste brzegi rzek, nawet w miejscach mocno wysuszonych. Objęta ochroną ścisłą.

Nadwodniki (Elatine spp.), rodzaj drobnych roślin o płożących lub tylko lekko podnoszących się pędach. Kwiaty bardzo drobne (1-3 mm średnicy), trudne do obserwacji, wyrastają pojedynczo w węzłach liści. Budowa kwiatu jest jednym z głównych sposobów na odróżnienie poszczególnych gatunków nadwodników. W Polsce występują cztery gatunki, wszystkie objęte ochroną. Nadwodniki są charakterystyczne dla zespołu Eleocharetum ovatae. Na Dolnym Śląsku występują głównie w Borach Dolnośląskich i Dolinie Baryczy.

Namulnik brzegowy (Limosella aquatica), drobna roślina wytwarzająca rozetę liści spomiędzy której wyrastają drobne, białawe kwiaty w dzwonkowatym kształcie. Gatunek o szerokim spektrum siedliskowym, może rosnąć zarówno na mulistych dnach stawów jak i w piaszczystych kałużach. Gatunek charakterystyczny dla związku Elatini-Eleocharition ovatae. Umiarkowanie częsty, nie podlega ochronie.

Sitniczka szczecinowata (Isolepis setacea), drobna roślina tworząca gęste darnie z małymi kwiatami zebranymi w 1-4 kłosy. Występuje głównie w zachodniej i południowej Polsce, na bardzo zróżnicowanych siedliskach obejmujących muliste brzegi rzek, poldery lub piaszczyste dna wyrobisk. Na Dolnym Śląsku stwierdzona głównie w południowo-zachodniej części oraz w dolinie Jezierzycy, Łachy i Baryczy. Jest to gatunek charakterystyczny dla zbiorowisk terofitów z rzędu Cyperetalia fusci.

Powyżej wymieniliśmy tylko wybrane, stosunkowo rzadkie gatunki. Jednak w siedliskach roślinności namuliskowej występuje cały szereg gatunków, które spotykane są prawie na każdym namulisku i odsłoniętym brzegu rzeki czy jeziora. Spotkamy je niemal w całym województwie. Do takowych roślin należą:

Babka wielonasienna (Plantago intermedia)
Bebłek błotny (Lythrum portula)
Cibora brunatna (Cyperus fuscus)
Dziurawiec rozesłany (Hypericum humifusum)
Komosa (Chenopodium), kilka gatunków
Lenek stoziarn (Radiola linoides)
Muchotrzew polny (Spergularia rubra)
Niedośpiałek maleńki (Centunculus minimus)
Pięciornik niski (Potentilla supina)
Ponikło igłowate (Eleocharis acicularis)
Przetacznik błotny (Veronica scutellata)
Rdest (Polygonum), kilka gatunków
Rzepicha błotna (Rorippa palustris)
Sit (Juncus), kilka podobnych do siebie gatunków
Szarota błotna (Gnaphalium uliginosum)
Uczep (Bidens), kilka gatunków
Wyczyniec łąkowy (Alopecurus aequalis)

Zwiedzanie dla Zaawansowanych

Zwiedzanie namulisk nie należy do łatwych. Nie jest to łąka, gdzie można po prostu sobie hasać do woli. To nie przyjemny i chłodny las z wytyczonymi ścieżkami i szlakami. Namuliska i osuszone brzegi rzek, podobnie jak torfowiska, wymagają trochę przygotowania i doświadczenia. Każdy teren jest inny. Niektóre są równie łatwo dostępne jak łąka, do innych wymagane jest przygotowanie i kondycja, a nawet osoba asekurująca! Roślinność, która wytworzyła się na polu uprawnym lub na piaszczysto-żwirowym brzegu, należy do najłatwiejszych do zwiedzania. Podłoże jest tam przeważnie ubite lub twarde na tyle, że można chodzić w typowo turystycznym obuwiu. Aczkolwiek zawsze należy mieć na uwadze natrafienie na trochę bardziej grząski fragment.

Najtrudniejsza jest roślinność powstała na mulistych dnach stawów. Jest to podłoże wciąż wilgotne, miejscami o strukturze miękkiej plasteliny. Noga w takich warunkach wchodzi jak nóż w masło i łatwo można ugrzęznąć! Dlatego należy bardzo starannie stawiać kroki. Wybierać tylko najsuchsze fragmenty (głównie na obrzeżach). Można próbować chodzić z kijem, który stanowi podparcie i jednocześnie, w czasie wbijania w muł, wskazuje potencjalną głębokość miękkiego podłoża. Oczywiście kalosze są tutaj obowiązkowe. Chodzenie na boso czy w klapkach będzie niewygodne, a czyszczenie nóg z lepiącego mułu zajmie trochę czasu. W takich miejscach warto mieć też osobę towarzyszącą.

Jednak jeśli pokonamy pierwszy strach chodzenia po mule jeziora to otrzymamy niezapomniane widoku z ogromnym bogactwem roślinności namuliskowej. Flory, której nie spotkamy nigdzie indziej, a przy odrobinie szczęścia może natrafimy na prawdziwe rarytasy jak lindernia, dichostylis czy któregoś z nadwodników.