Relacje z Ponidzia, cz.1 – Wyżyna Miechowska
23 maja 2022Ponidzie … pod tą mało znaną nazwą ukryty jest rozległy teren na pograniczu województwa małopolskiego i świętokrzyskiego, który pokrywa się z regionem geograficznym o nazwie Niecka Nidziańska. Centralnym punktem jest rzeka Nida tworząca szeroką i płaską dolinę poprzedzielaną garbami oraz wzgórzami zbudowanymi z mezozoicznych i permskich osadów po prehistorycznym morzu. Tymi osadami są margle, wapienie oraz gipsy i to właśnie dzięki wszechobecności zasadowych skał Ponidzie stanowi prawdziwy raj dla botaników. Jak bowiem świat długi i szeroki, wszędzie bioróżnorodność jest wyższa na glebach zasadowych. Po prostu kwiatki lubują się w wapieniu. Ze względu na rozległy teren, relacje z Ponidzia będą podzielone na kilka części. W pierwszej odsłonie prezentujemy Wyżynę Miechowską!
Wyżyna Miechowska, określana czasem jako Miechowszczyzna, jest najbardziej na południe wysuniętym fragmentem Ponidzia, gdzie jednocześnie znajduje się najwyższy szczyt całego regionu. Mowa tu o Białej Górze (416 m n.p.m.), na zboczach której powołano niewielki ale wybitnie cenny rezerwat przyrody. Jeden z dziewięciu, bowiem Miechowszczyzna usiana jest serią rezerwatów przyrody. Każdy wybitnie cenny, w każdym znajdziemy całą serię rzadkich lub chronionych gatunków i siedlisk. Chronią one murawy kserotermiczne, żyzne buczyny i ciepłolubne warianty lasów liściastych (grądy, dąbrowy). Wśród rarytasów jakie można napotkać na wyżynie należy dziewięćsił popłocholistny, dzwonek syberyjski, dzwonecznik wonny, dwulistnik muszy, kosaciec bezlistny, obuwik pospolity, len włochaty, len złocisty, przytulia stepowa, storczyk purpurowy i wężymord stepowy.
Kalina-Lisiniec
Jest to stosunkowo niewielki obszar Natura 2000 o powierzchni 5,68 ha utworzony w 2008 r. Obejmuje fragment zbocza o ekspozycji południowo-zachodniej na Wyżynie Miechowskiej zbudowanego z margli górnej kredy, na których wykształciły się płytkie rędziny. Całość stanowi jeden z najbogatszych i najcenniejszych florystycznie miejsc na Ponidziu oraz prawdziwą mekkę miłośników storczyków. Do najważniejszych siedlisk należą kwieciste murawy kserotermiczne scharakteryzowane jako zespół omanu wąskolistnego (Inuletum ensifoliae). Murawy okalane są przez ciepłolubne zarośla, z którymi w wielu miejscach tworzą mozaikę.
Na obszarze występuje 220 gatunków roślin, w tym kilkadziesiąt to gatunki chronione lub rzadkie. Do najbardziej rozpoznawalnych należą storczyki, których stwierdzono aż 13 gatunków. Oprócz ogólnie rozpowszechnionych storczyków jak gółka długoostrogowa, kruszczyk szerokolistny, podkolan zielonawy i storczyk męski, stwierdzono tu także gatunki bardzo rzadkie: obuwik pospolity, dwulistnik muszy, storczyk blady i storczyk kukawka. Dziwną osobliwością jest populacja buławnika wielkokwiatowego. Storczyk ten kojarzony jest głównie z lasami bukowymi, tu jednak świetnie sobie radzi na suchej i wypalonej od słońca kserotermie. Z innych gatunków roślin warto wspomnieć: dzwonek syberyjski, goryczka krzyżowa, len włochaty, len złocisty, miłek wiosenny, ostrożeń pannoński, przytulia stepowa, turzyca Michela, zaraza wielka i zawilec wielkokwiatowy.
Wały
Kilka kilometrów na południow-wschód od omawianej Kaliny-Lisiniec znajduje się niewielki rezerwat przyrody o wydłużonym kształcie, który chroni strome zboczę zbudowane z wapieni oraz margli wieku kredowego i trzeciorzędowego. Zajmuje on powierzchnię 5,81 ha, a utworzono go ponad pół wieku temu, w 1958 r. Wzdłuż rezerwatu wiedzie lokalna droga, która przecina go w jednym miejscu. Warto dodać, że obiekt w całości pokrywa się z obszarem Natura 2000 o tej samej nazwie. Ów obszar dodatkowo chroni murawy rozciągające się na wschód od rezerwatu i łącznie zajmuje powierzchnię 9,25 ha.
Oba „Wały” chronią murawy kserotermiczne, ciepłolubne zarośla z zespołu Peucedano cervariae-Coryletum oraz zarośla jałowca na murawach nawapiennych. Są to gęste zakrzaczenia, które w połączeniu z kłującymi igłami jałowców tworzą prawdziwy mur obronny, odstraszający nawet najbardziej zapalonych florystów. Na wąskich płatach muraw występuje cały szereg gatunków rzadkich i chronionych, m.in. aster gawędka, dziewięćsił bezłodygowy, miłek wiosenny, len włochaty, len złocisty, ostnica Jana, storczyk kukawka, wilżyna ciernista i zawilec wielkokwiatowy. Jednak najważniejszym elementem, dla którego między innymi powołano rezerwat, jest największa krajowa populacja dziewięćsiłu popłocholistnego. Niektóre publikacje podają, że rośnie tu ponad 10 tys. osobników tej skrajnie rzadkiej rośliny.
Biała Góra
Jest to niewielki rezerwat o powierzchni 10,46 ha położony w północno-zachodniej części powiatu w pobliżu miejscowości Pogwizdów i Uniejowa-Rędziny, dokładniej obejmuje on zachodni stok Białej Góry o stosunkowo łagodnym spadku. Sam rezerwat jest bardzo stary, powołany został już w 1955 r. Ponad pół wieku później na tym terenie powołano także obszar Natura 2000 o tej samie nazwie, który objął dodatkowo kilka hektarów muraw i lasów o łącznej powierzchni 12,89 ha. Ponad 2/3 rezerwatu zajmują lasy stanowiące mozaikę żyznej buczyny i ciepłolubnego wariantu grądu środkowoeuropejskiego o trudnych do ustalenia granicach pomiędzy oboma siedliskami. W ich runie występuje wiele rzadkich i chronionych gatunków jak buławnik czerwony, buławnik wielkokwiatowy, lilia złotogłów, obuwik pospolity i wawrzynek wilczełyko.
Pozostały obszar to tereny nieleśne w południowej części rezerwatu, gdzie występuje mozaika ciepłolubnych zarośli i muraw kserotermicznych z zespołu omanu wąskolistnego (Inuletum ensifoliae). Miejsce to także obfituje w ogromną liczbę gatunków cennych jak aster gawędka, len złocisty, ostrożeń pannoński, storczyk kukawka, storczyk purpurowy i wiśnia karłowata. Na pograniczu murawy i lasu spotkać można kępy kosaćca bezlistnego, jest to skrajnie rzadki gatunek, który dawniej występował także na Dolnym Śląsku. Obecnie jednak uznany jest za gatunek zanikły a jego najbliższe populacje znajdują się właśnie na Ponidziu.
Obuwik (nie)pospolity
Ten storczyk jest znany każdemu, kto choć trochę interesuje się rodzimą florą. Dzięki unikatowemu kształtowi kwiatu, jest to chyba najbardziej rozpoznawalny storczyk. Niestety ta rozpoznawalność to także i przekleństwo. Jest to bowiem także jeden z najchętniej wykopywanych gatunków. Wyżyna Miechowska stanowi prawdziwą ostoję obuwika, którego populacja oscyluje w granicach kilka tysięcy okazów. Niektóre populacje tworzone są przez kilkudziesięciopędowe kępy. Obuwika stwierdzono w niemal wszystkich miechowskich rezerwatach przyrody oraz na wielu obszarach Natura 2000.
Wszystko to dzięki wapieniowi, który jest powszechny na Miechowszczyźnie w różnej postaci (margle, kreda, dolomit). Kwitnące pędy można spotkać na tutejszych murawach kserotermicznych, ciepłolubnych okrajkach a także w buczynach i ciepłolubnych postaciach grądów. Miejscami storczyk rośnie nawet w borach sosnowych, oczywiście nawapiennych. Porównywanie liczebności i powszechności obuwika w tym rejonie do naszych Sudeckich populacji może powodować uczucie smutku. Cała dolnośląska populacja jest mniejsza niż w jednym miechowskich rezerwacie, a dzięki działalności leśników w ostatnich latach, liczba ta zmalała do zaledwie 50-80 pędów.
Storczyk kukawka
To kolejny „pospoliciak” na Wyżynie Miechowskiej. Posiada duży i piękny kwiatostan pełen różowych kwiatów o interesujących wzorkach na warżce i płatkach. Swoją pospolitość również zawdzięcza powszechnie występującemu wapieniowi. Rośnie na kwietnych murawach kserotermicznych, ciepłolubnych okrajkach, zaroślach a także na obrzeżach widnych lasów. W przeciwieństwie do obuwika, wykazuje większą ekspansywność i spotykany jest na niemal każdym skrawku muraw w każdym zakątku Miechowszczyzny. Kukawkę stwierdzono we wszystkich rezerwatach przyrody i obszarach Natura 2000 z murawami kserotermicznymi.
Nawet w tych obiektach, gdzie murawy stanowią tylko maleńki fragmencik w postaci śródleśnej polanki czy skrawka na obrzeżach lasu. Tak pospolity jest to storczyk. W tym momencie znowu nasuwa nam się porównanie z dolnośląską populacją. Kukawka wymarła w latach 70. XX wieku, kiedy to ostatnie znane stanowisko zanikło na górze Połom w Górach Kaczawskich. Dopiero po niemal 40 latach odkryto jednego osobnika w Dolinie Kleśnicy w Masywie Śnieżnika. Stale monitorujemy to miejsce i po 11 latach naliczyliśmy ponad 25 kwitnących osobników. Co wskazuje, że ta jedyna dolnośląska populacja ma się na razie dobrze.
Dwulistnik muszy
To prawdziwy rarytas w świecie krajowych roślin. Gatunek ten występuje tylko na 30 stanowiskach w czterech regionach naszego kraju, w Pieninach, Tatrach, na jednym stanowisku na Polesiu i na Wyżynie Miechowskiej. Posiada drobne ciemnopurpurowo-zielone kwiaty zebrane w luźny kwiatostan, które bardzo dobrze maskują się wśród runi łąkowej. W efekcie poszukiwacze tego gatunku muszą bardzo wytężać wzrok i uważać aby go przypadkiem nie zdeptać. W przeciwieństwie do omawianych dwóch wcześniejszych storczyków, dwulistnik jest bardzo wybredny co do siedliska. Nie rośnie na każdej murawie czy okrajku, choć wydawać by się mogło, że potrzebuje on jedynie przepuszczalnej i zasobnej w wapń gleby na słonecznym stanowisku.
Spotkać go można tylko w kilku rezerwatach i obszarach Natura 2000. Najbardziej osobliwe stanowisko ulokowane jest we Wronim Dole, gdzie dwulistniki rosną w nawapiennym lasku sosnowym. W jego przypadku nie ma co porównywać z Dolnym Śląskiem. U nas ten gatunek nigdy nie występował, nawet za administracji niemieckiej. Warto jednak wspomnieć, że niedawno odkryto stanowisko innego dwulistnika, mianowicie dwulistnika pszczelego w Górach Kaczawskich. Jest to całkowicie nowy gatunek dla regionu i kraju, jego pierwsza populacja została odnaleziona ponad dekadę temu na Górnym Śląsku.
Przytulia stepowa
W kraju mamy całkiem sporo gatunków przytuli, wiele pospolitych, inne natomiast są bardzo rzadkie, w tym endemit polski i endemit Masywu Czeskiego. Na Wyżynie Miechowskiej do przytuliowych rzadkości należy przytulia stepowa. Ta drobna bylina o białych kwiatach występuje na nasłonecznionych murawach kserotermicznych ale może rosnąć także w ciepłolubnych okrajkach, zaroślach a nawet w widnym lesie. Preferuje gleby o odczynie zasadowym, ale nie muszą to być koniecznie gleby wapienne. Na dolnośląskiej Raduni gatunek rośnie na skałach serpentynitowych (skała ultrazasadowa).
Generalnie rozpoznawanie poszczególnych gatunków przytulii może sprawić wiele problemów. Naszą stepową wyróżniają m.in. wiotkie, 4-kanciaste łodygi kwiatowe, które są rozgałęzione już od dołu i wraz z liśćmi silnie owłosione, sztywne, ponad 0.7 mm średnicy. Roślina tworzy niską, luźną kępę, której zwartość zależna jest od nasłonecznienia. W miejscach silnie nasłonecznionych kępa jest bardziej zwarta. Oprócz Miechowa, gatunek występuje także na Dolnym Śląsku, na dwóch stanowiskach. Jedno chronione w rezerwacie Góra Radunia, drugie poza wszelką ochroną na Garbie Golińca koło Kłodzka.
Interesujące tereny na Wyżynie Miechowskiej:
- Rezerwat przyrody Biała Góra
- Rezerwat przyrody Dąbie
- Rezerwat przyrody Kępie na Wyżynie Miechowskiej
- Rezerwat przyrody Kwiatówka
- Rezerwat przyrody Lipny Dół k. Książa Wielkiego
- Rezerwat przyrody Opalonki
- Rezerwat przyrody Sterczów-Ścianka
- Rezerwat przyrody Wały
- Rezerwat przyrody Złota Góra
- Obszar Natura 2000 Chodów-Falniów
- Obszar Natura 2000 Giebułtów
- Obszar Natura 2000 Kalina-Lisiniec
- Obszar Natura 2000 Kalina Mała
- Obszar Natura 2000 Poradów
- Obszar Natura 2000 Pstroszyce
- Obszar Natura 2000 Widnica