Relacje z Ponidzia, cz. 3 – Dolina Nidy

Relacje z Ponidzia, cz. 3 – Dolina Nidy

5 sierpnia 2022 Wyłączono przez admin

Ponidzie … pod tą mało znaną nazwą ukryty jest rozległy teren na pograniczu województwa małopolskiego i świętokrzyskiego, który pokrywa się z regionem geograficznym o nazwie Niecka Nidziańska. Centralnym punktem jest rzeka Nida tworząca szeroką i płaską dolinę poprzedzielaną garbami oraz wzgórzami zbudowanymi z mezozoicznych i permskich osadów po prehistorycznym morzu. Tymi osadami są margle, wapienie oraz gipsy i to właśnie dzięki wszechobecności zasadowych skał Ponidzie stanowi prawdziwy raj dla botaników. Jak bowiem świat długi i szeroki, wszędzie bioróżnorodność jest wyższa na glebach zasadowych. Po prostu kwiatki lubują się w wapieniu. Ze względu na rozległy teren, relacje z Ponidzia będą podzielone na kilka części. W trzeciej odsłonie prezentujemy tereny wokół Doliny Nidy.


Jest to trzecia i ostatnia odsłona pięknych terenów Ponidzia, w której to skupimy się na pojedynczych ale cennych miejscach rozrzuconych wokół samej Nidy, od której zresztą nazwę wziął cały ten region. Omawiane obiekty przynależą do różnych fragmentów Ponidzia jednak ich wspólną cechą jest ulokowanie we względnym sąsiedztwie rzeki. Mowa tu o wzgórzach Garbu Wodzisławskiego i Niecki Soleckiej opadających w kierunku Nidy jak i obszarach ulokowanych bezpośrednio nad samą rzeką. Tytularna Dolina Nidy stanowi centralny fragment większego makroregionu o nazwie Niecka Nidziańska, którą to rzeka przecina na dwie części. Stanowi ona dolinę o podmokłym i płaskim charakterze, jednak z zachowanymi piaszczystymi tarasami o wysokości 12-15 m. Stanowią one dobre punkty widokowe na rozległe terasy zalewowe poniżej. Mimo wysokich walorów krajobrazowych oraz bogatej przyrody tereny te nigdy nie stały się miejscem popularnym w kwestii ogólnie pojętej turystyki. Jednak samo Ponidzie jest jednym z kilku najważniejszych miejsc w Polsce dla miłośników turystyki przyrodniczej, zwłaszcza dla pasjonatów roślin z rodziny storczykowatych. Oprócz serii rezerwatów i użytków ekologicznych, najcenniejsze fragmenty doliny Nidy zostały objęte ochroną w ramach sieci obszarów Natura 2000, m.in. Ostoja Nidziańska i Ostoja Szaniecko-Solecka.

Skorocice

Jest to jeden z najcenniejszych rezerwatów w regionie a nawet kraju, głównie ze względu na pewne dwa gatunki roślin o których dokładniej opowiemy za chwilę. Rezerwat położony jest na granicy Niecki Sołeckiej i Garbu Pińczowskiego w środowej części Nidziańskiego Parku Krajobrazowego. Został powołany w 1960 r. i obejmuje 7,15 ha terenu o wybitnych walorach krajobrazowych. Przez jego centralną część biegnie kręty i wąski wąwóz wyerodowany w gipsach trzeciorzędowych. Występuje tu wiele urwistych i malowniczych ścian oraz interesujących form krasowych w postaci jaskiń, naturalnych korytarzy, mostów skalnych, ponorów, grzęd, wertepów, lejów i zapadlisk. Inwentaryzacje geologiczne wykazały istnienie 26 jaskiń. Jednak oprócz wysokich wartości geologicznych, rezerwat stanowi także bardzo ważną ostoję roślinności stepowej i kserotermicznej. To właśnie tutaj do niedawna swoje jedyne znane stanowiska w kraju miały dwa gatunki: sierpik różnolistny i jaskier illiryjski, jednak w ostatnich latach odnaleziono po jednej nowej populacji dla każdego z tych gatunków. Mimo tego obie rośliny wciąż są zagrożone wyginięciem a ochrona w formie rezerwatu jest dla nich jedyną formą spokojnej egzystencji. Wśród innych roślin wartych uwagi należy gęsiówka uszkowata, miłek wiosenny, ostnica Jana, ostnica włosowata, przetacznik wczesny, sesleria błotna, śniedek cienkolistny, sesleria błotna i zawlec wielkokwiatowy.


Polana Polichno

Po drugiej stronie Nidy w północnej części Garbu Wodzisławskiego i jednocześnie na północnym skraju Kozubowskiego Parku Krajobrazowego leży rezerwat przyrody Polana Polichno. Powołany w 1970 r. obejmował system kilku śródleśnych polan o łącznej powierzchni 9,46 ha, jednak w 2021 ochroną objęto także okalające je lasy, dzięki czemu teren chroniony rozrósł się do 36 ha. Podobnie jak w przypadku Skorocic, tutaj także zlokalizowane jest jedyne krajowe stanowisko pewnej rośliny, mianowicie groszku pannońskiego. Byliny o luźnym pokroju, którą charakteryzuje nieoskrzydlona łodyga, brak wąsów czepnych oraz kremowożółte kwiaty. Jest to roślina dosyć pospolita w rezerwacie, rosnąca na tutejszych nasłonecznionych murawach kserotermicznych Cirsio-Brachypodion pinnati. Oprócz groszku w miejscu tym rośnie także miłek wiosenny, len włochaty, leniec pospolity, obuwik pospolity, przytulinka krzyżowa, storczyk kukawka, storczyk purpurowy, zawilec wielkokwiatowy i zimowit jesienny. Swoje zarośla tworzą tu także jałowiec pospolity i wisienka stepowa. Po powiększeniu rezerwatu o okoliczne lasy w zasięgu Polany Polichno znalazły się także ciepłolubne grądy i dąbrowy w runie których spotkać możemy buławnika wielkokwiatowego, buławnika czerwonego, buławnika mieczolistnego, miodownika melisowatego, podkolana zielonwawego i przylaszczkę pospolitą. W nowych granicach znalazły się także stanowiska naszego największego krajowego chrząszcza, jelonka rogacza.


Młodzawy

Jest to rejon dwóch wsi Młodzawy Duże i Małe, które są położone na granicy Grabu Wodzisławskiego i Doliny Nidy w niewielkiej odległości od rzeki. Pomiędzy wsiami a rzeką rozpościera się rozległa i szeroka na 2 kilometry terasa zalewowa o wybitnie płaskim terenie poprzecinana kanałami, rowami i  porośniętym szeregiem zbiorowisk roślinnych. Taki typ budowy uformował się dzięki zlodowaceniom i regularnym wylewom rzeki, która akumulowała w dolinie ogromne nakłady mułów i piasków tworząc mozaikę gleb. Dodatkowo nagromadzenie butwiejących pni i roślinności umożliwiło wytworzenie się gleb torfowych. Człowiek mało ingerował w samą Nidę, dzięki czemu jest to rzeka o stosunkowo dobrze zachowanym naturalnym korycie pełnym starorzeczy, zatok i oczek wodnych. W efekcie rozległy teren opanowały liczne siedliska roślinne tworzące prawdziwą mozaikę. Ich układ uzależniony był o rozkładu poszczególnych rodzajów gleb, wysokości wód gruntowych oraz ulokowania w strefie corocznych wylewów. Do najważniejszych zbiorowisk roślinnych należą rozległe łąki trzęślicowe (Molinion) z czarcikęsem łąkowym, kosaćcem syberyjskim, mieczykiem dachówkowatym i białymi formami żywokostów lekarskich. W miejscach z glebą torfową powstały acidofilne niskie murawy bliźniczkowe (Nardetalia) zwane także psiarami, gdzie można spotkać populację storczyka samiczego liczącą kilkaset kwitnących osobników. Do niedawna storczyk ten nie był nawet notowany na Ponidziu, obecnie ma tu jedną z największych krajowych populacji. W siedlisku tym występuje również rzadki śniedek cienkolistny i sesleria błotna tworząca rozległe kobierce wirujących na wietrze kłosów.


Storczyk samiczy

Jest to niewielki ale przeuroczy storczyk osiągający 15-20 cm wysokości, rzadziej więcej, o fioletowo-różowych kwiatach z zielonkawymi nabiegami na płatkach i warżce. Liczba jego stanowisk uległa dramatycznemu spadkowi w ciągu ostatniego półwiecza, gdzie z około 300 liczba ta spadła do około 60. Najwięcej ostało się na południu w Karpatach i na Śląsku. Niecka Nidziańska do tej pory nie była miejscem o dobrze udokumentowanych stanowiskach storczyka samiczego, jednak to właśnie tutaj odkryto jedną z największych populacji. W dolinie Nidy na rozległej terasie zalewowej rośnie kilkaset osobników w płatach muraw bliźniczkowych. Można tu znaleźć także osobniki albinotyczne, pozbawione fioletowego barwnika w kwiatach. Aż dziwne, że tak duże stanowisko pozostawało nieznane do początków XXI wieku.


Sierpik różnolistny

Gatunek ten jest jednym ze skarbów Ponidzia, którego wszystkie znane stanowiska w kraju ograniczają się właśnie do tego regionu a właściwie dwa stanowiska. Jedno dobrze znane od dziesięcioleci zlokalizowane w rezerwacie przyrody Skorocice na skarpach wypreparowanych w gipsowym wąwozie oraz stosunkowo nowe odkryte w 2008 roku na zboczu niewielkiego wzgórza gipsowego w sąsiedztwie stawów hodowlanych położonych na wschód od Wiślicy. Cechą charakterystyczną dla sierpika jest seria liści o różnym kształcie. Rozetowe liście ma lirowato pierzaste osadzone na ogonkach, podczas gdy górne są niepodzielone, siedzące. Ze środka rozety wyrasta jeden pęd zakończony koszyczkowatym kwiatostanem pełnym różowopurpurowych kwiatków. Ze względu na późną porę kwitnienia rośliny na zdjęciach nie pochodzą z naturalnego stanowiska.


Trawy (Wiechlinowate)

Jedną z grup bardzo znaczących na Ponidziu obok storczyków są trawy. Dotyczy to zarówno gatunków typowo kserotermicznych jak i tych rosnących na wilgotnych, bagiennych siedliskach. Najbardziej znane są ostnice (Stipa), z których w Niecce Nidziańskiej rosną trzy gatunki: ostnica włosowata wyróżniająca się nagą ością szeroką na całej swojej długości, ostnica powabna o gładkiej ości poniżej kolanka i piórkowatym owłosieniu oraz ostnica Jana o pochwach górnych liści łodygowato gładkich. Wszystkie charakteryzują się ozdobnym, puchatymi kwiatostanami powiewającymi na wietrznych wzgórzach tworząc „morze traw”. Można je spotkać na niemal wszystkich kserotermicznych wzgórzach oraz w dolinie Nidy na gipsowym lub wapiennym podłożu. Ponidzie stanowi także jedyne miejsce występowania rzadkiej i objętej ochroną seslerii błotnej (Sesleria caerulea), którą spotkamy w dolinie Nidy na wilgotnych łąkach i alkalicznych torfowiskach.


Śniedek cienkolistny

Drobna roślina cebulowa, która wiosną wytwarza baldachogrono pełne białych kwiatów z zielonkawym paskiem po środku. Jest to rzadki gatunek znany z zachodniej Polski oraz izolowanych stanowisk na Ponidziu, gdzie można go spotkać na nasłonecznionych terasach wokół Nidy w siedlisku muraw bliźniczkowych oraz na wapiennych wzgórzach i stokach gipsowych wąwozów. Choć jest to drobny gatunek osiągający zaledwie kilkanaście cm wysokości, to dzięki jaskrawym kwiatom można je bardzo łatwo wypatrzeć pośród runi łąkowej. Roślina jest coraz rzadsza w środowisku naturalnym, gdzie wymiera w związku z niszczeniem siedlisk oraz sukcesją leśną. Z tego powodu została umieszczona w grupie gatunków narażonych na wyginięcie i objęta ścisłą ochroną.


Storczyk purpurowy

Jest to jeden z naszych najbardziej efektowych storczykowatych, który posiada duże, mięsiste liście spomiędzy których wyrasta wysoki na 30-70 cm pęd zakończony gęstym kwiatostanem pełnym fioletowo-purpurowych kwiatów z nakrapianymi wzorkami na warżce. Gatunek ten jest bardzo rzadki, notowany na kilkunastu stanowiskach rozlokowanych na wyżynnych fragmentach Polski południowo-wschodniej, przy czym najwięcej jest ich na Wyżynie Małopolskiej, głównie na terenach Wyżyny Miechowskiej i w dolinie Nidy. Większość populacji chroniona jest w ramach rezerwatów przyrody, co mogłoby sugerować dobre zabezpieczenie dla tego storczyka. Niestety wiele jego populacji zostało przetrzebionych poprzez wykopywanie kwitnących osobników. Do najsłynniejszych należy wykopanie wszystkich storczyków z Białej Góry, co na wiele lat zdziesiątkowało tamtejszą populację.


Groszek pannoński

Jest to jeden z najrzadszych gatunków, jednak ciężko mi tutaj dopisać słowo „rodzimych”, bowiem groszek pannoński ma status efemerofita. Oznacza to, że nie jest on rodzimym gatunkiem i został tutaj zawleczony. Mimo wszystko roślina ta nie jest inwazyjna i znalazła dogodne warunki w rezerwacie Polana Polichno, gdzie na tym jedynym stanowisku w Polsce egzystuje w spokoju nie zagłuszając i nie wypierając rodzimych roślin z tamtejszych polan. Jego ojczyzną są tereny południowej i wschodniej Europy oraz stepy i wyżyny w Azji, gdzie stanowi element roślinności pontyjsko-pannońskiej. Jego kremowożółte kwiaty osadzone na nieoskrzydlonych łodygach tworzą wraz z zawilcami i miłkami prawdziwy łan kwiatów na jego jedynym stanowisku.


Interesujące tereny wokół Doliny Nidy

  • rezerwat przyrody Góry Wschodnie
  • rezerwat przyrody Grabowiec
  • rezerwat przyrody Polana Polichno
  • rezerwat przyrody Przęślin
  • rezerwat przyrody Skorocice
  • użytek ekologiczny Łąka Kotlicka
  • użytek ekologiczny Słone Źródło w Szczerbakowie
  • użytek ekologiczny Umianowice
  • użytek ekologiczny Winiary
  • użytek ekologiczny [brak nazwy] chroniący gipsowe wzgórza we wsi Górki