Borowik (Krasnoborowik) ceglastopory

Borowik (Krasnoborowik) ceglastopory

28 października 2019 Wyłączono przez admin

Ceglak, siniak, szatan. Pod tymi wszystkimi kryje się jeden gatunek, mianowicie borowik ceglastopory, któremu niesłusznie przypisuje się trujące właściwości oraz jeszcze nie słuszniej myli z borowikiem szatańskim. Jest to drugi co do pospolitości rodzimy borowik, któremu warto bliżej się przyjrzeć albowiem jest on nie tylko bardzo ładny ale także jadalny. Jego czerwono-żółty trzon utrzymujący brązowy kapelusz jest bardzo charakterystyczny i łatwo rozpoznawalny w ściółce leśnej, gdzie często towarzyszy znanemu i lubianemu prawdziwkowi. 



UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „krasnoborowik ceglastopory”

Borowik ceglastopory (Neoboletus erythropus) przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae). w wyniku najnowszych badań filogenetycznych rodzaju borowik (Boletus), został przeniesiony do rodzaju Neoboletus nie mającego do niedawna polskiej nazwy, obecnie rodzaj ten nosi nazwę krasnoborowik. Rodzaj liczy kilkanaście gatunków, przy czym w Polsce stwierdzono występowanie tylko jednego, omawianego tu krasnoborowika ceglastoporego. Pierwszego opisu tego gatunku dokonał niemiecki mykolog Christian Hendrik Persoon w 1796 r. jako Boletus erythropus. Gatunkowy człon nazwy „erythropus” oznacza dosłownie „czerwononogi” i odnosi się do koloru trzonu. Jednak tu sprawa się komplikuje. Bowiem jak się okazało sam opis prawdopodobnie odnosił się do borowika gładkotrzonowego (Suillellus queletii). Dopiero w 1844 r. dokonano nowego opisu owocnika przez Friedricha Rostkoviusa jako Boletus luridiformis, którego nazwę można przetłumaczyć jako „ponuro-kształtny” gdyż człon „luridi” odnosi się do łacińskiej nazwy gatunkowej borowika ponurego (Suillellus luridus). W przypadku krasnoborowika ceglastoporego występuje jeszcze trochę komplikacji względem systematyki i klasyfikacji, ale znaliśmy, że nie są to rzeczy wybitnie ważne dla grzybiarzy, więc zostały one pominięte w artykule.

Wygląd: Jest to dość charakterystyczny grzyb o dużych różnicach w wielkości, gdzie jego wysokość waha się w granicach 5-20 cm.

  • Kapelusz w początkowej fazie jest półkolisty, stopniowo rozpościera się u osobników starszych. Dochodzi do 20-kilku cm średnicy, jednak przeważnie jest to 10-15 cm. Powierzchnię kapelusza pokrywa zamszowa (później gładka) skórka w kolorze ciemnobrązowym, czasem z jaśniejszymi przebarwieniami. Na wierzchniej stronie mogą występować zgrubienia, wcięcia lub zniekształcenia co jest efektem przeciskania się owocnika przez podłoże zawierające twarde elementy jak kamienie i korzenie.
  • Hymenofor, na dolnej stronie kapelusza występują żółte lub oliwkowożółte rurki (tzw. gąbka), które z czasem czerwienieją na kolor rdzawoczerwony. Przy uszkodzeniu lub zgnieceniu rurki bardzo szybko sinieją.
  • Trzon, ma zróżnicowaną wielkość, osiąga 5-15 cm wysokości i 2-10 cm szerokości. Początkowo baryłkowaty w kształcie, który z wiekiem wydłuża się przybierając cylindryczny lub kolumnowy kształt, często w trakcie wydłużenia wygina się łukowato. Wbrew pozorom kolor trzonu nie jest czerwony, tylko żółty. Jednak jest on pokryty cienką warstwą czerwonobrązowych lub ceglastoczerwonych strzępek (nie siatką! To cecha odróżniająca od wielu czerwonych borowików). W górnej części liczba strzępek maleje, co powoduje lepsze uwidocznienie żółtego trzonu.
  • Miąższ, po przekrojeniu widoczny jest żółty miąższ (zależnie od okazu może być bladożółty lub w kolorze soczystej żółci), który bardzo szybko sinieje w kontakcie z powietrzem na kolor granatowy.

Krasnoborowik posiada stosunkowo szeroką kolorystykę, ale wśród wielu form najbardziej wyróżnia się, tzw. krasnoborowik żonkilowy (Neoboletus luridiformis var. junquilleus) posiada on jasnobrązowy kapelusz i cytrynowy lub biało-żółty trzon. Dawniej uważany za osobny gatunek, jednak najnowsze prace z zakresu genetyki wykluczają ową odrębność. Może on przypominać z wyglądu inny gatunek grzyba o nazwie piaskowiec modrzak (Gyroporus cyanescens), który jednak posiada bardziej pastelowe/blade kolory oraz występuje jedynie na glebach piaszczystych.

Występowanie: Borowik ceglastopory notowany jest w całej Europie oraz miejscami w Azji i Ameryce Północnej (głównie w zachodniej części od Kalifornii po Alaskę). Spotykany jest znacznie częściej w Polsce południowej oraz na terenach górskich i podgórskich, jednak pojedyncze stanowiska usiane są na terytorium całego kraju. Na Dolnym Śląsku, po borowiku szlachetnym, jest to najpospolitszy borowik spotykany w zasięgu całego województwa, zarówno w górach jak i na obszarach nizinnych. Notuje się go na bardzo wielu obszarach chronionych, w tym we wszystkich parkach krajobrazowych, obu parkach narodowych i wielu leśnych rezerwatach przyrody chroniących głównie bory iglaste lub siedliska buczyn (Góra Miłek, Góra Radunia, Jodłowice, Nowa Morawa, Puszcza Śnieżnej Białki). Ze względu na stosunkową pospolitość, spotykany jest nawet w miejskich laskach i parkach, m.in. liczna populacja występuje m.in. we wrocławskim Parku Szczytnickim.

Odmiana żonkilowa jest bardzo rzadka na terytorium kraju, z tego powodu znalazła się na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski, gdzie ma nadany status E, tj. gatunek wymierający. Znajduje się na czerwonych listach gatunków zagrożonych także w kilku krajach europejskich, m.in. w Austrii, Czechach, Niemczech, Anglii, Norwegii, Holandii, Szwecji i Słowacji W kraju formę żonkilową stwierdzono na kilku stanowiskach, m.in. zachodniopomorskie (Puszcza Bukowa pod Szczecinem, okolice Kołobrzegu) i małopolskie (Puszcza Niepołomicka z tamtejszym rezerwatem przyrody Lipówka). W przypadku Dolnego Śląska stwierdzono stanowiska w Górach Sowich oraz w Paśmie Krowiarek. Po czeskiej stronie stwierdzono stanowiska w Górach Orlickich (Hnátnice) oraz w Górach Izerskich. Być może forma żonkilowa występuje jeszcze gdzieś w województwie lecz po prostu nie została jeszcze odkryta. Sami znaleźliśmy bardzo wiele stanowisk rzadkich lub chronionych gatunków, które to stanowiska nie widnieją w żadnych dostępnych pracach lub publikacjach naukowych.


Siedlisko: Borowik jest grzybem mikoryzowym żyjącym w symbiozie głównie ze świerkiem pospolitym, jodłą pospolitą, bukiem  zwyczajnym i dębami. Posiada dość szerokie spektrum siedliskowe albowiem spotykany jest w wielu typach lasów, zarówno liściastych jak i iglastych, na różnego rodzaju typach gleb głównie próchnicze lub gliniaste, żyzne z grubą warstwą ściółki, oraz o różnym odczynie (kwaśne, obojętne, zasadowe). Najczęściej spotykany jest w borach świerkowych, kwaśnych dąbrowach oraz różnych typach lasów bukowych (żyzne buczyny, kwaśne buczyny), jednak występuje także w innych formach lasów, w tym lasy gospodarcze (monokultury borów iglastych) a także miejskich parkach o dobrze rozwiniętym drzewostanie.

Rozwój: Owocniki pojawiają się już wiosną, jest to jeden z najwcześniej pojawiających się borowików, którego można spotkać już w maju. Jednak najwięcej pojawów przypada na przełom lata i jesieni, głównie po obfitych opadach deszczu. Grzyb stosunkowo dobrze znosi okresy suszy i może pojawiać się nawet w czasie dłuższych przerw w opadach. Przeważnie występuje pojedynczo lub w niewielkich grupach po 4-6 owocników w odległości kilkudziesięciu centymetrów od siebie. Często w sąsiedztwie borowika szlachetnego. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając kolumnowego kształtu, często o lekkim przechyleniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc kielichowaty kształt kapelusza z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Często okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia i zupełnie nienadające się do konsumpcji.

Inne: Borowik ceglastopory należy do grupy tzw. siniaków, czyli borowików siniejących po przekrojeniu lub uszkodzeniu tkanki. Często przez wielu grzybiarzy określane są błędnie jako „szatany”. Mianem tym określane są (błędnie!) wszystkie gatunki borowików siniejących lub o czerwonych barwach. Sam borowik ceglastopory posiada wiele cech odróżniających go od innych gatunków. Najważniejszą cechą jest brak siateczki na trzonie, którą posiadają inne trujące lub niejadalne gatunki (borowik szatański, b.ponury, b.purpurowy), natomiast borowik gładkotrzonowy cechuje się słabym sinieniem po przekrojeniu. Zabarwienie grzybów nie stanowi dobrej metody identyfikacyjnej albowiem zbliżoną kolorystykę posiadają także inne gatunki borowików.

Przez początkujących grzybiarzy borowik ceglastopory może być mylony z następującymi grzybami:

  • Modroborowik ponury, borowik ponury (Suillellus luridus), gatunek ten często ma podobną kolorystykę jednak posiada wyraźną siatkę na trzonie, zwłaszcza w górnej części. Dodatkowo po usunięciu porów pod kapeluszem widoczny jest czerwonawy miąższ, podczas gdy ceglastopory ma biały miąższ po porami.
  • Modroborowik gładkotrzonowy (Suillellus queletii) cechujący się karminowym kolorem u podstawy trzonu, pomarańczowymi porami oraz tylko częściowym sinieniem tkanek po przekrojeniu.
  • Gorzkoborowik żółtopory (Caloboletus calopus), może być mylony z młodymi owocnikami ceglaka, posiada on jednak siatkę na trzonie i żółte rurki.
  • Krwistoborowik lubczykowy (Rubroboletus legaliae), skrajnie rzadki gatunek, którego prawdopodobieństwo spotkania jest bardzo nikłe. Posiada on zbliżoną kolorystykę, jednak na trzonie widoczna jest siatka a kolor kapelusza ma przeważnie różowoczerwone zabarwienie. Po przecięciu wydziela specyficzny zapach przypominający ziele lubczyku.

W Polsce borowik ceglastopory posiadał wiele lokalnych nazw, m.in. grzyb wilczy, czerwononóżka, pociec. Potocznie często nazywany jest też ceglakiem. Plotki o jego trujących właściwościach są częściowo prawdziwe. Same owocniki w stanie surowym lub niedogotowane są niejadalne, mogące powodować zaburzenia żołądkowe trwające w skrajnych przypadkach czasem i kilka dni. Aby grzyb był zdatny do spożycia należy go gotować lub dusić około 40-60 minut, suszenie nie niweluje trujących właściwości. Cechą charakterystyczną jest zanik sinej barwy po obróbce termicznej przy jednoczesnym zachowaniu jędrności miąższu, który jest chrupki. Samo sinienie spowodowane jest zawartym w tkance barwniku atromentynie i kwasowi pulwinowemu, który powstaje z utleniania tegoż barwnika. W momencie nacisku lub uszkodzenia i rozerwania tkanki, następuje kontakt z tlenem atmosferycznym i zaczynają zachodzić procesy utleniania enzymatycznego w efekcie których powstają chinony o niebieskiej barwie. To właśnie owa reakcja powoduje, że wielu grzybiarzy nie zbiera borowików ceglastoporych. Głównie z niewiedzy i strachu przypisując im miano szatańskich grzybów, choć prawdziwe szatany to zupełnie inna bajka.


Bibliografia:

  • https://grzyby.pl/gatunki/Boletus_erythropus.htm
  • http://nowaalchemia.blogspot.com/
  • Andreas Gminder: Atlas grzybów jak bezbłędnie oznaczać 340 gatunków grzybów Europy Środkowej. 2008
  • Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006