Borowik (Gorzkoborowik) korzeniasty

Borowik (Gorzkoborowik) korzeniasty

2 sierpnia 2020 Wyłączono przez admin

Borowik o niezwykłych barwach, którego spotkać możemy latem i wczesną jesienią. Jego kremowe, jasne barwy bardzo kontrastują z ciemną ściółką leśną, dzięki czemu łatwo jest go wypatrzeć. Jednak jego owocniki wyłącznie podziwiamy. Borowik korzeniasty należy jednocześnie do gatunków niejadalnych jak i objętych ścisłą ochroną. Tak więc zamiast koszyka lepiej wziąć wyłącznie aparat fotograficzny. 


UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „gorzkoborowik korzeniasty”

Borowik korzeniasty (Caloboletus radicans) należy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie wg nowej systematyki został zakwalifikowany do rodzaju Caloboletus. Pierwszy człon nazwy „calo” pochodzi z greki i oznacza „ładny” co ma odzwierciedlać atrakcyjne wybarwienie większości grzybów z owego rodzaju. W ostatnich latach przeprowadzono szereg badań genetycznych co przyczyniło się do rozbicia rodzaju borowik (Boletus) na wiele nowych. Obecnie większość gatunków z dawnego rodzaju Boletus zostało przeniesione do nowych rodzajów, gdzie otrzymały własne nazwy, jednak w polskim nazewnictwie nie nastąpiły zmiany. Wszystkie gatunki przeniesione do nowych rodzajów dalej nazywane są borowikami powodując iż polska nazwa jest niespójna z nazwą łacińską. Obecnie do rodzaju Calopus należy około 14 gatunków, przy czym w Polsce występują dwa. Omawiany tu borowik oraz borowik żółtopory (Caloboletus calopus). Borowik korzeniasty został po raz pierwszy opisany w 1801 r. przez urodzonego w RPA mykologa Christiana Hendrika Persoona. Polską nazwę nadała Alina Skirgiełło w 1939 r.

Wygląd: Jest to średniej wielkości grzyb, którego wysokość wyjątkowo może osiągać do nawet do 30-kilku cm, jednak przeważnie waha się pomiędzy 8-15 cm. Posiada typowy dla borowików kapelusz o średnicy dochodzącej do 15-30 cm. Pokryty jest on matową lub zamszową skórką w jasnym kolorze od białoszarego, popielatego, szarobeżowego lub białawego. To właśnie kolor kapelusza jest jedną z cech najbardziej rzucających się w wyglądzie tego gatunku, poza kolorem cechuje go skórka, która na brzegu jest podwinięta i wystaje poza rurki. Pory w kolorze bladej żółci, stopniowo ciemnieją do oliwkowozielonego a przy nawet najmniejszym przyciśnięciu lub uszkodzeniu szybko sinieją. Trzon gruby, u osobników młodych wręcz beczułkowaty, osiąga wysokości 5-15 cm i grubość do 18 cm. Jest w jasnych kolorach żółci lub jej pochodnych jak cytrynowożółty, jasnożółty, z wiekiem ciemniejący do oliwkowożółtego. W górnej części jaśniejszy, czasem z czerwonawymi nabiegami oraz pokryty delikatną siateczką. Miąższ jest zwarty, w kolorach zbliżonych do skórki, tj. białawy, jasnożółty. W kontakcie z powietrzem szybko błękitnieje, zarówno na przeciętych tkankach jak i zgniecionych. Wysyp zarodników w kolorze oliwkowym. Są one gładkie, elipsoidalnie–wrzecionowate o wymiarach 11,5–14 × 4–5,5 μm. Jego zapach jest początkowo słaby, później nieprzyjemny, kwaskowaty. Jest to grzyb niejadalny z powodu gorzkiego smaku.


Występowanie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na świecie, gdzie jednak notowany jest na rozproszonych i izolowanych stanowiskach, jedynie w Europie, a szczególnie w Europie Południowej posiada bardziej zwarty areał występowania. W Polsce odnotowano stanowiska na pojedynczych lokalizacjach niemal w całym kraju, zarówno na nizinach jak i niższych terenach górskich, m.in. Górny Śląsk (Gliwice, powiat Zawierciański), Pomorze Gdańskie (Gdańsk-Oliwa, Lipice, Dolina Strzyży), Pomorze Zachodnie (Puszcza Bukowa), Podkarpacie (Krosno) i Wielkopolska (Poznań). Na Dolnym Śląsku notowany przynajmniej w trzech regionach: Dolina Baryczy, miasto Wrocław (parki miejskie jak Park Szczytnicki, Park Leśnicki) oraz Góry Kaczawskie. Chroniony w niektórych rezerwatach przyrody jak Łężczok i Zielona Góra w śląskim oraz Góra Miłek i Stawy Milickie w dolnośląskim. Ze względu na postępujące ocieplanie się klimatu, gatunek ten prawdopodobnie będzie zwiększał areał występowania, co jest już widoczne w Europie Środkowej.

Borowik korzeniasty preferuje stanowiska ciepłe (gatunek termofilny), przeważnie na glebach wapiennych w widnych lasach liściastych typu żyzne buczyny, buczyny storczykowe, świetlista dąbrowa oraz wyjątkowo grąd środkowoeuropejski. Jako gatunek mikoryzowy występuje przede wszystkim pod dębem szypułkowym, dębem bezszypułkowym i bukiem pospolitym, rzadziej notowany jest pod innymi drzewami jak lipa drobnolistna, grab pospolity i leszczyna pospolita. W południowej Europie także pod kasztanem i innymi gatunkami dębów. Przeważnie wyrasta na ściółce pozbawionej roślinności zielnej, np. wśród warstwy opadniętych liści, na dobrze rozwiniętej warstwie mszystej lub po prostu na odsłoniętej nagiej ziemi. Na terenach górskich także pośród wapiennego rumoszu. Owocniki wyrastają zarówno na płaskim terenie jak i na stromych stokach, wydaje się iż poziom nachylenia nie ma tu większego znaczenia. Grzyb często występuje na terenach urządzonej zieleni miejskiej (parki, skwery, ogrody pałacowe) ze względu na występujące tam liczne stare okazy drzew, które miejscami wykształciły mikrosiedliska nawiązujące do buczyny lub świetlistej dąbrowy. Widać to po stanowiskach notowanych w gdańskich, poznańskich i wrocławskich parkach. Dobrym przykładem jest wrocławski Park Szczytnicki obfitujący w dużą powierzchnię starych zadrzewień dębowych i bukowych, pośród których występuje liczna populacja borowika korzeniastego.

Rozwój: Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Owocniki pojawiają się latem i wczesną jesienią, z czego  w Polsce szczyt sezonu przypada przeważnie na sierpień po obfitych opadach deszczu. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając bardziej kolumnowego kształtu, a kolory powierzchni kapelusza i rurek ulegają przyciemnieniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc niemal płaski kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami a tkanki przybierają kolor ciemnoszary lub nawet brązowawy. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia.


Inne: Gatunek objęty ścisłą ochroną, jako jeden z zaledwie trzech „borowików”. Wpisany na Czerwoną listę roślin i grzybów Polski ze statusem V (gatunek narażony). Do głównych zagrożeń należą zmiany siedliskowe, m.in. wycinki starodrzewia bukowego i dębowego. Powoduje to zanik drzew z którym grzyb ten jest powiązany mikoryzą oraz wpływa negatywnie na ustabilizowane siedliska (szybsze wysychanie ściółki, wnikanie roślinności porębowej i nitrofilnej). Dodatkowo owocniki mogą być zbierane przez niedoświadczonych grzybiarzy lub celowo niszczone. Wiele osób niszczy „szatany” ze względu na ich trujące/niejadalne właściwości.

W Polsce gatunek ten może być mylony z kilkoma innymi borowikami, m.in.

  • Borowik żółtopory (Caloboletus calopus), który wyróżnia się trzonem z czerwonymi przebarwieniami oraz słabiej błękitniejącym miąższem. Dodatkowo gatunek ten rośnie na terenach górskich na glebach kwaśnych.
  • Borowik klinowotrzonowy (Boletus pulverulentus), odróżnia się wąskim trzonem oraz brakiem siateczki. Dodatkowo owocniki znacznie szybciej sinieją do koloru niemal czarnego.
  • Borowik blednący (Butyriboletus fechtneri), odróżnia się bardziej żółtym zabarwieniem kapelusza, który odbarwia się na czerwono lub brązowo. Dodatkowo nie występuje siateczka.

Ze względu na jasną barwę i sinienie gatunek ten czasem określany jest mianem „szatana” czyli wybitnie błędną nazwą, którą amatorzy stosują do określenia wszystkich niejadalnych lub siniejących borowików. Sam proces sinienia spowodowany jest zawartym w tkance barwniku atromentynie i kwasowi pulwinowemu, który powstaje z utleniania tegoż barwnika. W momencie nacisku lub uszkodzenia i rozerwania tkanki, następuje kontakt z tlenem atmosferycznym. Powoduje to rozpoczęcie procesów utleniania enzymatycznego w efekcie których powstają chinony o niebieskiej barwie. Jednak nie tylko sinienie zniechęca grzybiarzy do zbierania. Borowik korzeniasty cechuje nieprzyjemny zapach oraz gorzkawy smak. Dodatkowo zawarte w tkankach substancje po spożyciu mogą powodować poważne dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nawracające wymioty, krwawa biegunka). Jest to grzyb chroniony, który choćby był najpyszniejszym borowikiem (a nie jest!), podlega całkowitemu zakazowi zbierania i niszczenia.

 

Poniżej przykładowe siedliska borowika: nawapienna buczyna (zdj. po lewej), miejski park o cechach ciepłolubnej dąbrowy (zdj. po prawej).