Borowik (Masłoborowik) królewski

Jeden z najpiękniejszych borowików, który w pełni zasługuje na swoją nazwę. Posiada jasnożółty trzon zakończony dużym kapeluszem w karminowoczerwonych barwach. Jest to także jeden z najrzadszych gatunków, który do niedawna notowany był zaledwie z 2 stanowisk w Karpatach. Ostatnie poszukiwania wykazały stanowiska także z Dolnego Śląska w regionie Pogórza Zachodniosudeckiego i Ziemi Kłodzkiej. Z powodu rzadkości należy on do grupy zaledwie trzech borowików objętych ochroną. Jego owocników nie wolno zbierać ani niszczyć.

Masłoborowik królewski (Butyriboletus regius) należy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie został pierwotnie opisany jako borowik królewski (Boletus regius) w 1832 r. przez niemieckiego mikologa J.V. von Krombholza. Nazwę polską nadała w 1960 r. Alina Skirgiełło i jest ona dosłownym tłumaczeniem nazwy łacińskiej (regius = królewski). Grzyb ten ma dyskusyjną przynależność systematyczną. W ostatnich latach przeprowadzono szereg badań genetycznych co skutkowało rozbiciem rodzaju Boletus na wiele nowych. W 2014 roku gatunek został przeniesiony do rodzaju Butyriboletus, któremu  Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mikologicznego nadała nazwę masłoborowik. Jest ona dosłownym tłumaczeniem nazwy naukowej. W niektórych źródłach opisywany tu grzyb jest uznawany za podgatunek masłoborowika żółtobrązowego i nosi nazwę borowik żółtobrązowy podgat. królewski (Boletus appendiculatus subsp. regius). Pod tą nazwą występuje w rozporządzeniu o gatunkach chronionych z 2004 i 2014 r. Jednak w większości prac naukowych uznawany jest za osobny gatunek.

Wygląd: Jest to jeden z większych grzybów borowikowatych, którego wysokość może wynosić nawet 25 cm, jednak przeważnie waha się pomiędzy 10-20 cm. Posiada typowy dla borowików kapelusz o średnicy dochodzącej do 8-20 cm. Jest on pokryty jest zamszową skórką w bardzo charakterystycznym kolorze, który określany jest jako różowoczerwony, krwistoczerwony lub purpurowoczerwony. Dodatkowo występuje zmienne nasilenie barwy tworząc różnokształtne plamki i żyłki. Powierzchnia kapelusza jest z początku zamszowa, później staje się gładka. Pod spodnią stroną występują bladożółte rurki, które z wiekiem nabierają cytrynowego a następnie oliwkowożółtego koloru. Trzon jest gruby, u osobników młodych wręcz baryłkowaty, osiąga wysokość 5-12 cm i grubość do 5 cm. W kolorze jest zbliżony do kolorystyki porów, z tymże barwa nie ciemnieje z wiekiem. Miejscami mogą występować niewielkie różowe plamki. Na trzonie występuje delikatna żółta siateczka. Często jest ona prawie niewidoczna z powodu tej samej kolorystyki co reszta trzonu, jedynie u nasady może się bardziej wyróżniać. Miąższ jest zwarty i jędrny, w jasnych kolorach tj. cytrynowy lub jasnożółty. W kontakcie z powietrzem atmosferycznym nie zmienia barwy. Świeży miąższ zawiera aż 90% wody. Wysyp zarodników w kolorze oliwkowobrązowym. Są one gładkie, elipsoidalno-wrzecionowate w kształcie i osiągają 13 – 17 x 4 – 5 µm. Jego zapach jest przyjemny, lekko grzybowy a smak łagodny i przyjemny. Jest to grzyb jadalny, określany przeważnie jako smaczny.

Występowanie: Gatunek szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej, gdzie jednak nigdzie nie jest grzybem częstym a same stanowiska są silnie rozrzucone, często o charakterze izolowanym lub wyspowym. Notowany w całej Europie za wyjątkiem dalekiej północy i północnego-wschodu. Liczba stanowisk zwiększa się w kierunku południowym, gdzie najwięcej jest w obszarze śródziemnomorskim oraz na płw. Bałkańskim. Gatunek stwierdzono także w Azji Wschodniej (Chiny, Korea, Japonia) oraz na pacyficznym wybrzeżu Ameryki Północnej (od Alaski po Kalifornię). W Polsce masłoborowik jest rzadki. Jednak prawdziwy areał występowania prawdopodobnie nigdy nie zostanie dokładnie poznany. Głównym powodem jest niezgłaszanie odnalezionych owocników, powodując wiele białych plam na mapie. Do niedawna jedyne znane stanowiska podawane były z Polski południowo-wschodniej, dokładniej z Podkarpacia. M.in. tereny przysiółka Józefów k. Folusza na Pogórzu Jasielskim oraz na leśnych terenach wokół miasta Sanok. Kilka lat temu odnaleziono także duże stanowisko na Dolnym Śląsku, na południe od Dobromierza (Pogórze Wałbrzyskie). W 2022 r. znaleziono owocniki koło miejscowości Kłonice i Siedmica na obszarze Parku Krajobrazowego Chełmy (Pogórze Kaczawskie) oraz na obszarze Gór Kaczawskich (Stara Kraśnica). Warto także nadmienić stanowiska niepotwierdzone, a więc takie, które nie posiadają dokumentacji fotograficznej lub okazu zielnikowego. Dotyczy to doniesień z okolic Piskorzowa (Góry Sowie), gminy Stare Bogaczowice (Pogórze Wałbrzyskie) oraz kilku miejsc w Górach Bystrzyckich (Paszków, Stara Łomnica, Nowa Łomnica, Lasowice).

Siedlisko: Gatunek ciepłolubny, który zasiedla widne i ciepłe lasy liściaste, zagajniki oraz miejskie parki, na glebie wapiennej lub przynajmniej o odczynie obojętnym. Przeważnie spotykany w różnego rodzaju termofilnych siedliskach jak buczyny storczykowe, ciepłolubne dąbrowy, żyzne buczyny oraz widne fragmenty grądu środkowoeuropejskiego i ciepłolubnego wariantu kwaśnej dąbrowy. Masłoborowik nie jest wybitnie skoncentrowany na jednym rodzaju drzew i spotyka się go przy wielu gatunkach. Jednak najczęściej tworzy mikoryzę z drzewami dębowymi i bukowymi oraz różnymi drzewami iglastymi (w Ameryce Północnej głównie z daglezją). Masłoborowik nie przywiązuje także większej uwagi do rodzaju runa leśnego. Wyrasta zarówno na ściółce z bogatą szatą roślinną (głównie trawy), jak i na ściółce pozbawionej roślinności zielnej, np. wśród warstwy opadniętych liści, na dobrze rozwiniętej warstwie mszystej lub po prostu na odsłoniętej nagiej ziemi. Na terenach górskich także pośród skalnego rumoszu. Na terenach górskich owocniki pojawiają się głównie na łagodnych stokach, w Polsce gatunek ten nie był na razie notowany na stromych skarpach. Dolnośląskie stanowiska można scharakteryzować jako:

• Dobromierz (Pogórze Wałbrzyskie): płaski teren porośnięty stosunkowo młodym lasem mieszanym o charakterze ciepłolubnego grądu z drzewostanem dębowo-grabowo-lipowym na glebie gliniasto-piaszczystej z dobrze rozwiniętą warstwą runa leśnego i bogatą warstwą mszystą. W podszycie dominuje głóg oraz młode dęby i lipy.
• Siedmica (Pogórze Kaczawskie): bezimienne wzgórze, gdzie owocniki występują na łagodnym stoku o wystawie południowej, porośniętej przez kwaśną dąbrowę z bogatą warstwą mszystą. Warstwa runa leśnego bujna ale uboga florystycznie, ograniczona głównie do traw, borówek i wrzosów. Warstwa podszytu praktycznie nie występuje.
• Kłonice (Pogórze Kaczawskie): płaskie wzgórze o wystawie zachodniej porośnięte przez podgórską dąbrowę w wariancie termofilnym (ciepłolubnym) na glebie piaszczysto-gliniastej. Warstwa podszytu dobrze rozwinięta z dominacją głogu, jarzębu i młodych dębów. Warstwa runa uboga i słabo rozwinięta, gdzie występują pojedyncze kępy traw i wrzosów rozdzielone dużymi powierzchniami z grubą warstwą listowia. Jest to stanowisko odkryte przez nas, z czego jesteśmy bardzo dumni! 🙂 

Rozwój: Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Owocniki wyrastają zarówno pojedynczo jak i w grupach po 2-5 sztuk. W Polsce masłoborowiki pojawiają się latem i wczesną jesienią. Jednak w cieplejszych regionach Europy grzyb ten notowany jest już od kwietnia. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając bardziej kolumnowego kształtu. Kolor kapelusza i trzonu pozostaje niezmienny. Dopiero w końcowej fazie u starych owocników barwa kapelusza ciemnieje i brązowieje a brzegi odginają się tworząc niemal płaski kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia.

Inne: Jest to jeden z zaledwie trzech gatunków dawnych borowików, które zostały objęte ochroną. Od 2004 r. masłoborowik królewski podlega ochronie ścisłej (rozporządzenie z 2014 podtrzymało ten status). Jego owocników nie wolno zbierać ani tym bardziej niszczyć! Na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski został umieszczony w kategorii E (gatunek wymierający). Podobna sytuacja jest także w innych europejskich krajach, gdzie gatunek został umieszczony na tamtejszych listach grzybów zagrożonych, m.in. w Austrii, Belgii, Czechach, Szwajcarii, Estonii, Anglii, Holandii i Słowacji. Jako gatunek lokalnie rzadki został uznany także w amerykańskich stanach Kalifornia, Oregon i Waszyngton. 

Mimo rzadkości, grzyb ten może być mylony z innymi gatunkami, głównie z innymi grzybami z rodzaju masłoborowik (Butyriboletus):

• Masłoborowik blednący (Butyriboletus fechtneri), młode owocniki mają karminowe przebarwienia w dolnej części trzonu, kapelusz w jaśniejszych barwach.
• Masłoborowik brązoworóżowy (Butyriboletus fuscoroseus), miąższ błękitnieje po przekrojeniu (głównie w kapeluszu).
• Masłoborowik górski (Butyriboletus subappendiculatus), posiada wyraźniejszą siateczkę na trzonie, a jego kapelusz ma bledsze kolory. Rośnie tylko pod drzewami iglastymi.
• Masłoborowik żółtobrązowy (Butyriboletus appendiculatus), posiada kapelusz w bardziej brązowych barwach oraz siniejący miąższ.

W skrajnych przypadkach za masłoborowika królewskiego niektórzy mogą uznawać nietypowo wybarwione owocniki borowika ceglastoporego, krwistoborowika lubczykowego, płowca jodoformowego lub wyjątkowo wyrośnięte owocniki podgrzybków jak parkogrzybek czerwonawy lub parkogrzybek morelowy. Jednak znając odpowiednie cechy wyglądu każda osoba jest w stanie rozpoznać tego niezwykłego i jednego z najpiękniejszych krajowych borowików. Szczególnie, że szanse na spotkane z tym grzybem są wyjątkowo niewielkie. Dlatego pamiętajmy by każde spotkanie z masłoborowikiem królewskim zgłaszać do odpowiednich stowarzyszeń mikologicznych, najlepiej z dobrze zrobionym zdjęciem przedstawiającym wszystkie typowe cechy gatunku.