Modroborowik gładkotrzonowy

18 października 2024 Wyłączono przez admin

Mało znany gatunek borowika, który posiada tylko kilka udokumentowanych stanowisk w Polsce. Wyróżnia się bardzo zróżnicowaną kolorystyką stanowiącą mozaikę żółtego, pomarańczowego czy karminowego. W efekcie jest to jeden z piękniejszych krajowych borowikowatych, którego spotkać można na obszarach z ciepłolubnymi lasami dębowymi i bukowymi. Z powodu stale ocieplającego się klimatu zapewne liczba jego stanowisk będzie wzrastać, jednak na razie jest to jeden z rzadszych gatunków.

Modroborowik gładkotrzonowy (Suillellus queletii), przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae). która to w wyniku najnowszych badań filogenetycznych została mocno pozmieniania. W efekcie rodzaj borowik (Boletus), został podzielony a omawiany tu gatunek przeniesiony do rodzaju Suillellus nie mającego do niedawna polskiej nazwy, obecnie rodzaj ten nosi nazwę modroborowik. Rodzaj liczy kilkanaście gatunków, przy czym w Polsce stwierdzono występowanie trzech, omawianego tu modroborowika gładkotrzonowego , a także modroborowika ponurego (Suillellus luridus) i nieposiadającego jeszcze polskiej nazwy modroborowika Suillellus mendax.

Gatunek został stosunkowo późno rozpoznany i opisany. Nastąpiło to w 1885 roku a opisu dokonał węgierski mykolog Stephan Schulzer von Müggenburg jako Boletus queletii. Gatunkowy człon nazwy „queletii” odnosi się do nazwiska francuskiego mykologa Luciena Quéleta, który był założycielem Francuskiego Towarzystwa Mikologicznego oraz odkrywcą wielu gatunków grzybów. Początkowo polska nazwa była kalką nazwy łacińskiej, czyli borowik Queleta. nadaną w 1960 r. przez Alinę Skirgiełło. W 1988 zmieniono nazwę na borowik gładkotrzonowy, a po 2021 roku nazwa została skorygowana na obecną przez Komisję ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego. Ze względu na rzadkość oraz stosunkowo niedawne wyodrębnienie, gatunek nie ma żadnych lokalnych określeń.

Wygląd

Jest to średniej wielkości grzyb osiągający wysokość 5-20 cm, przeważnie jednak 10-15 cm.

Kapelusz kształtem typowy dla borowików średnicy w granicach 5-15 cm, czasem więcej. Pokryty jest zamszową skórką (z wiekiem zanikającą) o zróżnicowanej kolorystyce. Młode owocniki są ochrowożółte lub brązowożółte, z czasem przebarwiają się na pomarańczowobrązowy, ceglastoczerwony lub krwistoczerwony. Często z jaśniejszymi lub ciemniejszymi fragmentami, jaśniejszy szczególnie na krawędziach.
Trzon osiąga 5-15 cm wysokości, początkowo jest baryłkowaty, z wiekiem ulega wydłużeniu na cylindryczny lub kolumnowy kształt. Owocnik rzadko tworzą szeroką podstawę. Kolor zróżnicowany, dominuje pomarańczowobrązowy i brudnożółty. W górnej części (pod kapeluszem) jaśniejszy, żółty, cytrynowy lub oliwkowo-żółty. U podstawy brudnoczerwony, karminowy lub brązowoczerwony. Powierzchnia trzonu gładka lub tylko delikatnie punktowana. Brak siateczki.
Hymenofor, rurki 15-30 mm długie, początkowo jasne, złotożółte, z czasem ciemnieją na kolor oliwkowy lub ceglasty, na obrzeżach jasnożółte. Pory ciemniejsze lub o trochę intensywniejszych barwach, okrągławe, czasem o lekko kanciastych brzegach. Sinieją po uszkodzeniu.
Miąższ jest zwarty, w kolorze żółtym. U podstawy trzonu czerwonawy. Szybko sinieje po uszkodzeniu na kolor ciemnoniebieski. Ma lekki, przyjemny zapach i łagodny smak.
Zarodniki, w kolorze brązowym lub oliwkowobrązowym, wrzecionowate, gładkie o wymiarach 8–15 × 5–7 μm.

Ze względu na zmienną kolorystykę, wyróżniono kilka form i odmian, m.in.

var. lateritius z ceglasto-brązowym kapeluszem
var. rubicundus z karminowo-czerwonym kapeluszem

Występowanie

Gatunek europejski, którego główny areał występowania obejmuje Europę Zachodnią i częściowo południową (głównie Włochy, południe Francji i zachodnia część płw. Bałkańskiego). Gatunek skrajnie rzadki lub nienotowany na płw. Iberyjskim, we wschodniej części płw. Bałkańskiego oraz generalnie w Europie Wschodniej. Najdalej wysunięte stanowiska to: południowa Szwecja (w kierunku północnym), Polska (w kierunku wschodnim), Grecja (w kierunku południowym). Wg niektórych źródeł grzyb występuje także w Ameryce Północnej, Chinach i na Kaukazie. Jednak informacje te wymagają dalszej weryfikacji.

W Polsce jest to bardzo rzadki gatunek, którego pełny areał występowania nie został do tej pory poznany. Prawdopodobnie realna liczba stanowisk nigdy nie będzie do końca poznana. Do głównych powodów takiego stanu rzeczy należy nierozpoznawanie owocników przez grzybiarzy, uznawanie ich za „ceglaki” lub „szatany” oraz niezgłaszanie odkrytych stanowisk. Mimo wszystko w dobie szybkiego przepływu informacji drogą internetową, udało się znaleźć dane o stanowiskach rozproszonych w kilku regionach m.in.: podkarpackie (powiat Sanocki), pomorskie (okolice rezerwatu Wąwóz Huzarów), świętokrzyskie (okolice Pińczowa i Buska-Zdroju) i zachodniopomorskie (Puszcza Bukowa). Na Dolnym Śląsku został przez nas odnaleziony na Pogórzu Kaczawskim w okolicach Pogwizdowa.

Siedlisko

Modroborowik jest gatunkiem termofilnym (ciepłolubnym) i preferuje stanowiska ciepłe, przeważnie na glebach gliniastych, piaszczysto-gliniastych, najczęściej wapiennych lub o odczynie obojętnym. Unika gleb kwaśnych i ciężkich. Rośnie w widnych lasach liściastych, m.in. lasy bukowe, ciepłolubna dąbrowa, świetlista dąbrowa oraz ciepłolubny wariant grądu. W południowej Europie występuje w wielu rodzajach ciepłolubnych lasów nawapiennych. Grzyb często spotykany także w miejskich parkach, miasta bowiem tradycyjnie stanowią wyspy ciepła.

Jako gatunek mikoryzowy występuje przede wszystkim pod bukami i dębami, rzadziej pod lipami oraz leszczynami. Przeważnie wyrasta na ściółce o grubej warstwie butwiejącego listowia pozbawionego roślinności zielnej, często także na dobrze rozwiniętej warstwie mszystej lub po prostu na odsłoniętej nagiej ziemi. Owocniki wyrastają na płaskim terenie lub na łagodnych stokach, unika terenów górskich. Wydaje się iż poziom nachylenia ma tutaj częściowe znaczenie. Stanowisko odnalezione przez nas obejmował nasłoneczniony skraj dębowego lasu, na glebie piaszczysto-gliniastej.

Rozwój

Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Owocniki pojawiają się od późnej wiosny aż do jesieni. Jest to gatunek ciepłolubny, więc w Polsce szczyt sezonu przypada przeważnie latem po obfitych opadach deszczu oraz następujących po tym ciepłych i słonecznych dniach. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa bardzo pękaty trzon. Jest on pokryty zamszową warstwą.

Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki, dodatkowo zanika zamszowa skórka. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i tworząc zwężenie pod kapeluszem. Kolory rurek ulegają przyciemnieniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc niemal płaski kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami a tkanki przybierają kolor ciemnoszary lub nawet brązowawy. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia. Grzyby te są bardzo chętnie jedzone przez ślimaki, przez co często już nawet młode osobniki są mocno przez nie ponadgryzane.

Pozostałe Informacje

Pomimo skrajnej rzadkości borowik nie został wpisany na listę gatunków chronionych, na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski ma status E – gatunek wymierający. O rzadkości może świadczyć występowanie borowika na czerwonych listach gatunków zagrożonych także w Czechach, Danii, Norwegii, Holandii, Szwecji, Finlandii oraz Słowacji. Do głównych zagrożeń należy zbierane owocników przez niedoświadczonych grzybiarzy lub ich celowe niszczenie, bowiem wiele osób celowo niszczy „szatany” ze względu na ich trujące/niejadalne właściwości. Gatunek ten może też być omyłkowo brany za „ceglaka” czyli borowika ceglastoporego. Oprócz zrywania owocników, populacjom zagraża także niszczenie siedlisk: wycinki, rębnie i przekształcanie drzewostanów w kierunku gatunków iglastych.

Przez grzybiarzy borowik gładkotrzonowy może być mylony z następującymi grzybami:

Krasnoborowik ceglastopory (Neoboletus erythropus), główną różnicą jest drobne punktowanie na trzonie. Dodatkowo ceglastopory wyróżnia się ciemniejszymi kolorami kapelusza. Występuje na wszelkich typach gleb, w tym na kwaśnej glebie.
Krasoborowik żółtoczerwony (Neoboletus xanthopus), rzadki gatunek, który posiada jednobarwną ziarnistość na trzonie.
Modroborowik ponury, borowik ponury (Suillellus luridus), gatunek ten posiada siateczkę na trzonie.
Krwistoborowiki (Rubroboletus spp.), seria kilku rzadkich gatunków, które posiadają siateczkę na trzonie a ich kapelusz jest przeważnie w jasnych kolorach (biały, jasnoszary, beżowy).

Same owocniki w stanie surowym lub niedogotowane są niejadalne, mogące powodować zaburzenia żołądkowe trwające w skrajnych przypadkach czasem i kilka dni. Jednak ze względu na rzadkość nie zalecamy zbierania owocników. Samo sinienie spowodowane jest zawartym w tkance barwniku atromentynie i kwasowi pulwinowemu, który powstaje z utleniania tegoż barwnika. W momencie nacisku lub uszkodzenia i rozerwania tkanki, następuje kontakt z tlenem atmosferycznym i zaczynają zachodzić procesy utleniania enzymatycznego w efekcie których powstają chinony o niebieskiej barwie.