Borowik szatański
25 września 2020Szatański grzyb, który swoją złowieszczą nazwę zawdzięcza kolorystyce, trującym właściwościom oraz nieprzyjemnemu zapachowi. Choć należy do najrzadszych krajowych borowików to jednak każdy go zna i każdy używa jego nazwy na określenie 2/3 borowikowatych. Dlaczego? Głównie z niewiedzy i powszechności plotek. A jak jest naprawdę? O tym w dalszej części artykułu.
UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „krwistoborowik szatański”
Borowik szatański (Rubroboletus satanas) należy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie wg nowej systematyki został w 2014 r. zakwalifikowany do rodzaju Rubroboletus nie posiadającego jeszcze polskiej nazwy. Pierwszy człon „rubro” pochodzi z łaciny i oznacza kolor czerwony (ruber) co ma odzwierciedlać atrakcyjne wybarwienie spodniej strony kapelusza grzybów z owego rodzaju. W ostatnich latach przeprowadzono szereg badań genetycznych co przyczyniło się do rozbicia rodzaju borowik (Boletus) na wiele nowych. Obecnie większość gatunków z dawnego rodzaju Boletus zostało przeniesione do nowych rodzajów, gdzie otrzymały własne nazwy, jednak w polskim nazewnictwie nie nastąpiły zmiany. Wszystkie gatunki przeniesione do nowych rodzajów dalej nazywane są borowikami powodując iż polska nazwa jest niespójna z nazwą łacińską. Obecnie do rodzaju Rubroboletus należy około 7-14 gatunków (zależnie od przyjętej klasyfikacji), przy czym w Polsce notowanych jest 5-6 i wszystkie są bardzo rzadkie. Omawiany borowik szatański został po raz pierwszy opisany w 1831 r. przez niemieckiego przyrodnika Haralda Othmara Lenza. Polską nazwę nadała Alina Skirgiełło w 1939 r. Dawniej grzyb ten opisywany był także jako grzyb krwisty i grzyb szatański, regionalnie także jako grzyb diabelski, diablik, diabelnik, smoczy łeb, szaleniec, truciciel a w języku potocznym nazywa się go po prostu „szatanem”.
Wygląd: Jest to stosunkowo duży grzyb, którego wysokość wyjątkowo może osiągać do nawet do 30-kilku cm, jednak przeważnie waha się pomiędzy 10-25 cm. Wg niektórych źródeł owocniki tego gatunku osiągają największe rozmiary wśród europejskich borowikowatych.
- Kapelusz, posiada typowy dla borowików o średnicy w granicach 6-30 cm. Pokryty jest on matową skórką w jasnym kolorze białoszarego, popielatego, beżowego lub białawego. Nie oddziela się ona od miąższu i często posiada różnego rodzaju zniekształcenia, wybrzuszenia, wgniecenia lub pęknięcia.
- Rurki, znajdujące się na spodniej stronie kapelusza stanowią jedną z głównych cech charakterystycznych w rozpoznawaniu borowika szatańskiego jak i całego rodzaju. Są one początkowo żółtawe i z czasem nabierają czerwonawej i krwistoczerwonej barwy aż do przebarwienia w kierunku koloru brązowoliwkowego u starych egzemplarzy. Po naciśnięciu lub uszkodzeniu rurki umiarkowanie szybko sinieją.
- Trzon, jest bardzo gruby (jeden z najmasywniejszych trzonów wśród borowików), u osobników młodych wręcz beczułkowaty, osiąga wysokości 5-15 cm i grubość 5-15 cm, w górnej części lekko zwężony. Jest w kolorach intensywnej czerwieni, różnowoczerwonego lub karminowego. W górnej części jaśniejszy, często z żółtymi przebarwieniami sięgającymi nawet połowy wysokości trzonu. Częściowo pokryty delikatną siateczką o wypukłościach tworzących okrągławe wzorki.
- Miąższ, jest zwarty (u starych owocników gąbczasty), w kolorach zbliżonych do skórki, tj. białawy, jasnożółty. W kontakcie z powietrzem powoli błękitnieje, zarówno na przeciętych tkankach jak i zgniecionych, w trzonie sinienie szybko ustępuje i miąższ powraca do swojego oryginalnego koloru.
- Zarodniki, są kolorze oliwkowym, gładkie, elipsoidalnie o wymiarach 10 × 16 x 5–7 μm.
Jego zapach jest początkowo słaby, później nieprzyjemny, określany jako zapach zgniłej cebuli lub padliny. Borowik szatański należy do grupy grzybów trujących.
Rubroboletus satanas f. crataegi, jest to odmiana barwna borowika szatańskiego określana jako forma odbarwiona (xanthoid form) charakteryzująca się częściowym lub całkowitym brakiem czerwonego barwnika w tkankach kapelusza oraz trzonu. Owocniki mają żółtobrązowe zabarwienie z żółtymi i beżowymi przebarwieniami. Z powodu braku czerwonego zabarwienia owocniki tej formy są ciężkie do identyfikacji i często brane za inny gatunek, głównie za borowika ponurego mającego siateczkę oraz podobną kolorystykę. Różni się on jednak inną powierzchnią kapelusza (bardziej zamszową) oraz cieńszym trzonem. Forma odbarwiona notowana jest w Górach Kaczawskich, m.in. na Bukowej Górze.
Występowanie: Gatunek znany jest z rozproszonych i izolowanych stanowisk z terenów Europy i basenu Morza Śródziemnego, a szczególnie z Europy Południowej, gdzie posiada bardziej zwarty areał występowania. Na północy najdalsze stanowiska borowika notowane są w południowej Skandynawii i wyspach w obrębie Morza Bałtyckiego, podczas gdy wschodnia granica sięga po Cypr, Izrael i Turcję, jednak są podejrzenia iż może sięgać aż po góry w Iranie. Dawniej uważano iż występuje także w Ameryce Północnej, jednak dokładniejsze badania wskazały, że tamtejsze populacje nalezą do innego gatunku Rubroboletus eastwoodiae. W Polsce jest to grzyb skrajnie rzadki. Do początków XXI wieku w literaturze znany był tylko z jednego stanowiska w rezerwacie Góra Miłek w Górach Kaczawskich, gdzie notowany jest na południowych i południowo-zachodnich stokach masywu. W dobie szybkiego przepływu informacji drogą internetową, udało się znaleźć dane o stanowiskach rozproszonych w kilku regionach w południowej części Polski. Od 2000 r. borowika szatańskiego odnotowano m.in. z terenów Niecki Nidziańskiej, Beskidu Żywieckiego, Wyżyny Śląskiej, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz z kolejnych stanowisk w Górach Kaczawskich. Można stąd wnioskować, że borowik w Polsce występuje na terenach wyżynnych i podgórskich. Jednak pomimo owych odkryć, tylko populacja z rezerwatu Góra Miłek pozostaje jedyną znaną populacją na obszarze chronionym. Ze względu na postępujące ocieplanie się klimatu, gatunek prawdopodobnie będzie zwiększał areał występowania, co jest już widoczne w Europie Środkowej. Wiele borowików znanych jest z występowania w miejskich parkach ze względu na dobrze zachowane drzewostany parkowe obfitujące w starodrzew, dotyczy to także wielu gatunków z rodzaju Rubroboletus, jednak do tej pory w Polsce nie stwierdzono występowania borowika szatańskiego na terenie któregokolwiek miejskiego lub podworskiego parku.
Borowik szatański preferuje stanowiska ciepłe (gatunek termofilny), wyłącznie na glebach wapiennych w widnych lasach liściastych typu żyzne buczyny, buczyny storczykowe, świetlista dąbrowa oraz wyjątkowo grąd środkowoeuropejski w wariancie ciepłolubnym. Jako gatunek mikoryzowy, występuje przede wszystkim pod bukiem pospolitym, dębem szypułkowym, dębem bezszypułkowym i grabem pospolitym, rzadziej notowany jest pod innymi drzewami jak lipa drobnolistna i leszczyna pospolita. W południowej Europie rośnie także pod kasztanami a na Cyprze pod endemicznym gatunkiem dębu olcholistnego (Quercus alnifolia). Przeważnie wyrasta na ściółce o grubej warstwie butwiejącego listowia pozbawionego roślinności zielnej, często także na dobrze rozwiniętej warstwie mszystej lub po prostu na odsłoniętej nagiej ziemi. Na terenach górskich także pośród wapiennego rumoszu. Owocniki wyrastają zarówno na płaskim terenie jak i na stromych stokach, wydaje się iż poziom nachylenia nie ma tu większego znaczenia. Stanowisko z Gór Kaczawskich występuje na stromych i umiarkowanie stromych zboczach o wystawie południowej, gdzie gleba bogata jest w rumosz wapienny oraz grubą warstwę listowia. Drzewostan zdominowany przez buki, w tym w warstwie podszytu.
Rozwój: Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-5 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Owocniki pojawiają się od późnej wiosny aż do jesieni, z czego w Polsce szczyt sezonu przypada przeważnie na sierpień i wrzesień po obfitych opadach deszczu oraz następujących po tym ciepłych i słonecznych dniach. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa bardzo pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i tworząc zwężenie pod kapeluszem. Kolory rurek ulegają przyciemnieniu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc niemal płaski kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami a tkanki przybierają kolor ciemnoszary lub nawet brązowawy. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia. Grzyby te są bardzo chętnie jedzone przez ślimaki, przez co często już nawet młode osobniki są mocno przez nie ponadgryzane.
Inne: Gatunek objęty ścisłą ochroną, jako jeden z zaledwie trzech „borowików”. Wpisany na Czerwoną listę roślin i grzybów Polski ze statusem E (wymierający, krytycznie zagrożony). Do głównych zagrożeń należą zmiany siedliskowe, m.in. wycinki starodrzewia bukowego i dębowego oraz postępujące osuszanie się klimatu. Całość powoduje zanik drzew z którym grzyb ten jest powiązany mikoryzą oraz wpływa negatywnie na ustabilizowane siedliska (szybsze wysychanie ściółki, wnikanie roślinności porębowej i nitrofilnej). Dodatkowo owocniki mogą być zbierane przez niedoświadczonych grzybiarzy lub celowo niszczone. Wiele osób celowo niszczy „szatany” ze względu na ich trujące/niejadalne właściwości.
W Polsce gatunek ten może być mylony z kilkoma innymi borowikami, m.in.
- Borowik żółtopory (Caloboletus calopus), który wyróżnia się mniejszymi rozmiarami, żółtymi porami, węższym trzonem a miąższ nie wydziela nieprzyjemnego zapachu. Dodatkowo gatunek ten rośnie na terenach górskich na glebach kwaśnych. Ze względu na pospolitość, grzyb ten w okresie jesiennym bardzo często jest mylnie brany za szatana. W województwie dolnośląskim dotyczy to szczególnie terenów Karkonoszy i Rudaw Janowickich, gdzie wielu grzybiarzy wrzuca zdjęcia borowika żółtoporego nazywając go szatanem.
- Borowik purpurowy (Rubroboletus rhodoxanthus), bardzo rzadki gatunek odróżniający się żółtym miąższem oraz mocniejszym sinieniem kapelusza. Notowany był na Pomorzu Gdańskim i Lubelszczyźnie, stąd jego krajowy zasięg nie pokrywa się na razie z borowikiem szatańskim.
- Borowik LeGalowej (Rubroboletus legaliae), posiada przyjemny orzechowy zapach miąższu oraz ciemniejszy kapelusz z czerwonymi i szarymi przebarwieniami. Częściej preferuje tereny pod dębami aniżeli bukami. Notowany na pojedynczych stanowiskach w południowej i zachodniej Polsce.
- wszystkie inne gatunki z rodzaju Rubroboletus, każdy różni się drobnymi szczegółami, jednak wszystkie one są bardzo lub nawet skrajnie rzadkie w Polsce, znane zaledwie z jednego lub tylko kliku stanowisk.
Borowik szatański jest skrajnie rzadkim gatunkiem ale z powodu niewiedzy należy jednocześnie do najbardziej znanych, taki paradoks. Bardzo wielu grzybiarzy mianem „szatana” określa bardzo ale to bardzo wiele gatunków, często zupełnie niepodobnych. Część osób nazywa tak gatunki niejadalne np. goryczak żółciowy (Tylopilus felleus) lub gatunki o nietypowej barwie m.in. wszelkie jasne borowiki jak borowik korzeniasty i wspomniany wcześniej borowik żółtopory. Inni mianem „szatana” nazywają wszelkiego typu siniejące borowiki, w tym jadalnego borowika ceglastoporego (Neoboletus erythropus). Sam proces sinienia spowodowany jest zawartym w tkance barwniku atromentynie i kwasowi pulwinowemu, który powstaje z utleniania tegoż barwnika. W momencie nacisku lub uszkodzenia i rozerwania tkanki, następuje kontakt z tlenem atmosferycznym. Powoduje to rozpoczęcie procesów utleniania enzymatycznego w efekcie których powstają chinony o niebieskiej barwie. Jednak nie tylko sinienie zniechęca grzybiarzy do zbierania. Borowik szatański cechuje się wybitnie nieprzyjemnym zapachem oraz gorzkawym smakiem. Dodatkowo zawiera w tkankach trującą glikoproteinę o nazwie bolesatyna, substancję mogącą po spożyciu powodować poważne dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nawracające wymioty, krwawa biegunka). Nie jest to substancja śmiertelnie trująca ale może przysporzyć wiele problemów zdrowotnych. Poza tym w tkankach wykryto muskarynę, alkaloid znany głównie z występowania u muchomorów, jednak w owocnikach borowika szatańskiego stężenie substancji jest zbyt małe by stanowiło realne zagrożenie dla życia. Jest to jeden z największych i najpiękniejszych borowików, do tego jest to grzyb chroniony, który choćby był najpyszniejszym borowikiem (a nie jest!), podlega całkowitemu zakazowi zbierania i niszczenia owocników.
Siedlisko ciepłolubnej buczyny storczykowej porastające nawapienne stoki w Górach Kaczawskich.
Bibliografia:
- https://www.first-nature.com/fungi/rubroboletus-satanas.php
- https://nagrzyby.pl/atlas/13
- https://www.grzyby.pl/gatunki/Boletus_satanas.htm
- Brzeg A., Wika S., Nowe dla Polski stanowisko borowika szatańskiego Boletus satanas Lenz w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. „Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, Seria B – Botanika”. 56, s. 39–47, 2007.
- Janda V., Kříž M. (2016): Rubroboletus satanas f. crataegi, validly publishedname for xanthoid form of Rubroboletus satanas. – Czech Mycol. 68(1): 109–110.
- Narkiewicz Cz.: Borowik szatański (Boletus satanas) i muchomor szyszkowaty (Amanita strobiliformis) w rezerwacie „Góra Miłek” w Górach Kaczawskich, Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 3, Jelenia Góra 2000, s. 69-72, ISSN 1508-6135
- Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006
Część zdjęć autorstwa: Łukasz Emski
