Borowik Szlachetny

5 października 2024 Wyłączono przez admin

Król całego grzybowego świata! Tak określa się borowika szlachetnego. Dawniej zwanego grzybem prawym lub grzybem prawdziwym, skąd wyewoluowała nazwa prawdziwek. Jest to najbardziej znany i najchętniej zbierany ze wszystkich krajowych grzybów. W mediach społecznościowych ludzie prześcigają się, kto zbierze więcej. Wstawiane są zdjęcia pełnych koszy, a często nawet bagażników wypełnionych po brzegi tym prawym grzybem. O jego walorach kulinarnych rozpisywali się już starożytni. Ale gdzie i kiedy go szukać? Jak rozpoznać? O tym w artykule.

Borowik szlachetny (Boletus edulis Bull.) przynależy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie jako jeden z niewielu rodzimych gatunków pozostał w rodzaju Boletus. Przed 2014 rokiem, do rodzaju przynależała większość grzybów, które w polskim nazewnictwie zaczynały się na słowo „borowik”. W ostatnich 2 dekadach przeprowadzono jednak szereg badań genetycznych co przyczyniło się do rozbicia rodzaju na wiele nowych. Borowika szlachetnego ominęła zmiana systematyczna, dzięki czemu jego nazwa polska i łacińska wciąż są spójne. Obecnie do rodzaju Boletus należą w Polsce jeszcze cztery inne gatunki, które w dużej mierze są do siebie podobne i często przez większość grzybiarzy wrzucane do jednego worka o nazwie „prawdziwek”. Jednak o rozpoznawaniu różnic w dalszej części artykułu.

Sam borowik szlachetny należy do najbardziej znanych i rozpoznawanych grzybów, przez co posiada bardzo długą listę lokalnych określeń. Jego nazwa naukowa „edulis” oznacza dosłownie „jadalny”. Polska nazwa, borowik szlachetny, została nadana w 1960 r. przez mykolożkę Alinę Skirgiełło. Jako jeden z niewielu borowikowatych utrzymuje nazwę niezmienioną od czasu nadania. Jak już wcześniej wspomnieliśmy, grzyb ma bardzo wiele lokalnych lub nieformalnych określeń, z których najbardziej znaną jest prawdziwek. Określenie to jest często popularniejsze od nazwy oficjalnej, a powstało poprzez zdrobnienie formy „grzyb prawdziwy”, którą dawniej określano borowika. Wśród innych zarejestrowanych określeń funkcjonuje m.in. grabak, grzyb borowik (też: borownik, borowy), grzyb jadalny, grzyb majowy, grzyb prawdziwy, grzyb sprawiedliwy, grzyb właściwy, prawdzik, grzyb prawy, prawak, prawik, przawdziwik, prawdziwiec i grzyb dębowy.

Wygląd

Jest to stosunkowo duży grzyb, którego wysokość może osiągać do nawet do 20-kilku cm, jednak przeważnie waha się pomiędzy 8-15 cm.

Kapelusz, jest typowy dla borowików o stosunkowo zróżnicowanej średnicy 6-20 cm, czasem dochodzącej do 25 cm. Pokryty gładką, matową skórką o zróżnicowanym kolorze w różnych odcieniach brązu. Może to być jasno- jak i ciemnobrązowy, często z jaśniejszymi lub ciemniejszymi nabiegami. Niektóre osobniki, szczególnie nie do końca wyrośnięte spod ściółki, mogą być niemal białe. Powierzchnia kapelusza gładka, może mieć zmarszczenia lub nierówności związane z „przeciskaniem” się wyrastającego owocnika spomiędzy twardych elementów jak kamienie i korzenie.
Rurki mają 8-30 mm długości. Kolor u młodych owocników jest biały lub kremowy, czasem jasnoszary. Przebarwia się u starszych osobników na żółtozielony do oliwkowozielonego. Wycięte zatokowo przy trzonie. Pory drobne, koloru rurek. Nie zmieniają barwy po uciśnięciu. Hymenofor daje się łatwo oddzielać od kapelusza.
Trzon stosunkowo gruby, u osobników młodych często beczułkowaty, osiąga wysokości 5-20 cm i grubość do 10-12 cm. Jego kształt może być zmienny, od beczułkowatego po długi, niemalże kolumnowy. Im grubsza jest warstwa ściółki, tym bardziej wydłużony trzon. Kolorystyka stosunkowo mało zmienna, od białego, poprzez szarobiaławy po lekko piaskowy. U części osobników widoczny jest systemem wypukłych siateczek w kolorze białym u młodych osobników i stopniowo ciemniejących z wiekiem. Siateczka jest szczególnie dobrze widoczna u osobników z beczułkowatym trzonem.
Miąższ jest zwarty, w kolorach zbliżonych do skórki, tj. białawy, kremowy lub jasnobrązowy, często pożółkły nad rurkami. W kontakcie z powietrzem atmosferycznym nie zmienia barwy. Świeży miąższ zawiera aż 90% wody. Jego zapach jest przyjemny, lekko grzybowy lub orzechowy, a smak łagodny i przyjemny. Jest to grzyb jadalny, określany przeważnie jako bardzo smaczny, jeden z najważniejszych jadalnych grzybów w Polsce.
Zarodniki w kolorze białym, ciemnooliwkowym lub jasnobrązowym. Są one gładkie, elipsoidalnie–wrzecionowate a czasem nawet cylindrycznej.

Faktyczna liczba „brązowych borowików” jest ciężka do określenia, bowiem zależnie od przyjętej systematyki wyróżnia się kilka gatunków bliźniaczych dla borowika szlachetnego, które mogą być klasyfikowane jako odmiany, formy lub podgatunki. Dotyczy to m.in.:

Borowik brzozowy (Boletus betulicola), tworzy jasnobrązowe owocniki pod brzozami, obecnie uznawany za synonim borowika szlachetnego.
Borowik szlachetny f. cytrynowa (Boletus edulis f. citrinus), posiada żółto zabarwiony kapelusz.
Borowik szlachetny f. świerkowa (Boletus edulis var. piceicola), ciemny, skórzasty kapelusz, rośnie pod świerkami.
Borowik szlachetny f. biała (Boletus edulis var. albus), występuje na glebach humusowych, pod dębami i sosnami. Owocniki są białe, pozbawione brązowego barwnika.

Poza Polską wyróżnia się kilkadziesiąt form, odmian i podgatunków. Faktyczna wartość systematyczna wielu z tych taksonów jest jednak dyskusyjna.

: Boletus edulis var. albus

: Boletus edulis var. piceicola

Występowanie

Gatunek kosmopolityczny, którego areał rozpościera się w strefie umiarkowanej i podzwrotnikowej półkuli północnej obejmującej Eurazję, Północną Afrykę i Amerykę Północną. Notowany najdalej na południe na terenach Kalifornii, południowych stanów USA, północnych Indii i południowych Chin. W Europie jest to gatunek rozprzestrzeniony na niemal całym kontynencie, za wyjątkiem dalekiej północy (Islandia, płw. Kolski). Największa koncentracja stanowisk obejmuje tereny strefy umiarkowanej i borealnej. W kierunku południowym liczba stanowisk maleje na rzecz innych ciepłolubnych gatunków jak borowik ciemnobrązowy (Boletus aereus). Jako gatunek zaleczony został stwierdzony w południowej części kontynentu afrykańskiego (RPA, Mozambik, Zimbabwe) oraz na wyspach Nowej Zelandii.

W Polsce jest to jeden z najpospolitszych borowików, notowany we wszystkich regionach kraju, od Pomorza po tereny górskie. Nie ma tak naprawdę regionu z mniejszym lub większym zagęszczeniem stanowisk. Podobna sytuacja ma się na Dolnym Śląsku, gdzie jest to gatunek pospolity na terenie całego województwa. Owocniki borowika są spotykane zarówno na terenach nizinnych jak i w reglu dolnym i górnym Karkonoszy oraz Masywu Śnieżnika. Większe skupiska borowika można spotkać w rozległych kompleksach leśnych jak Lasy Milickie w Dolinie Baryczy, Bory Dolnośląskie, Lasy Przemkowskie, Lasy wokół Obornik Śląskich oraz wszystkie pasma górskie w Sudetach. Ale pojedyncze populacje mogą tak naprawdę występować w niemal każdym lesie z odpowiednim siedliskiem.

Siedlisko

Borowik szlachetny swoją powszechność występowania zawdzięcza głównie szerokiemu wachlarzowi siedliskowemu. Grzyb ten może rosnąć w bardzo wielu typach lasów. Dotyczy to zarówno składu gatunkowego jak i rodzaju podłoża. Borowiki występują głównie w lasach określanych przez gospodarkę leśną jako bór mieszany świeży (BMśw), bór świeży (Bśw) i bór suchy (Bs). W pozostałych typach lasów borowiki pojawiają się rzadziej. Gleby w tych lasach są przeważnie ubogie lub średnio-żyzne określane jako bielicowe, brunatne lub płowe, cechujące się przepuszczalnym podłożem. Z obserwacji można zauważyć, że prawdziwek częściej występuje na glebach kwaśnych lub o pH obojętnym, unika natomiast gleb wapiennych (zasadowych). W przeważającej części lasy takie są budowane przez następujące rodzaje drzew: sosna pospolita, świerk pospolity, buk pospolity i dęby (dąb szypułkowy i bezszypułkowy).

Borowiki spotykane są głównie w kwaśnych i ciepłolubnych lasach dębowych, kwaśnych lasach bukowych, brzezinach (las brzozowy) a także w świerczynach i borach sosnowych. Dotyczy to zarówno lasów naturalnych jak i sztucznych nasadzeń tworzących tzw. monokultury. A jako, że monokultury (szczególnie sosnowe i świerkowe), stanowią większość lasów w Polsce, borowik ma stosunkowo duży areał siedliskowy do rozwoju. Gatunek ten unika żyznych i ciężkich gleb, które są porośnięte przez lasy łęgowe i grądowe, w tych siedliskach próżno jest szukać owocników borowika. Zależnie od typu siedliska owocniki pojawiają się na nagim podłożu, z występującą warstwą mchów lub z grubą warstwą butwiejących liści. Grzyb rzadko pojawia się w runie zdominowanym przez roślinność lub o gęstej runi traw, borówek lub innych roślin.

Rozwój

Jest to grzyb mikoryzowy, pojawiający się jedynie w okolicy drzewa z którym żyje w mikoryzie, przeważnie 1-2 m od pnia, zależnie od rozpiętości systemu korzeniowego. Szacuje się, że grzyb ten ma aż 30 gatunków mikoryzowych drzew (m.in. dęby, liczne gatunki sosny, świerki, buki, daglezje, jodły, kasztany). Co ciekawe, aby grzybnia połączyła się z korzeniami drzew, w podłożu muszą występować bakterie z rodzaju Pseudomonas. Owocniki pojawiają się przeważnie od drugiej połowy lata, rzadko wcześniej. Szczyt wysypu przypada na przełom września i października, a owocniki mogą pojawiać się aż do wystąpienia pierwszych trwałych przymrozków. Przeważnie występuje pojedynczo lub w niewielkich grupach po 2-6 owocników w odległości 0,5-2 m od siebie. Czasami w pobliżu wyrastają także inne borowiki, jak borowik usiatkowany i borowik ceglastopory.

W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega i częściowo zakrywa równie pękaty trzon. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt jednak cały czas zachowując grubość kapelusza, nie staje się on płaski lub cienki. W tym samym czasie trzon również rośnie wydłużając się i nabierając bardziej kolumnowego kształtu, często o lekkim przechyleniu. U części osobników widoczna jest siateczka, szczególnie w górnej części trzonu. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc kielichowaty kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami. Przeważnie okazy takie są już silnie zarobaczone z początkami pleśnienia i zupełnie nienadające się do konsumpcji.

Prędkość z jaką rosną owocniki wynosi około 21 mm na dobę. Jednak szybkość wzrostu jest ściśle zależna od wysokiej wilgotności i odpowiedniej temperatury. Przy wilgotności powietrza wynoszącej poniżej 40%, wzrost zahamowuje się. Dochodzi do zniekształcenia owocników oraz spękania brzegów kapelusza i trzonu. Co ciekawe kształt grzyba może zależeć także od grubości ściółki. Jeśli owocnik wyrasta na nagiej glebie, często jest niski i szeroki o beczułkowatym pokroju z szerokim kapeluszem. Natomiast owocniki, które muszą przedostać się przez grubą warstwę ściółki lub mchu mają długie i wąskie trzony oraz stosunkowo mały kapelusz.

Pozostałe Informacje

Prawdziwek uchodzi za jednego z najsmaczniejszych i najbezpieczniejszych jadalnych grzybów, stąd jego naukowy przydomek „edulis„, czyli jadalny. Można go jeść na surowo lub po obróbce termicznej. Smakowitością dorównują mu jedynie inne brązowe borowiki (usiatkowany, sosnowy, ciemnobrązowy). Owocniki nadają się do suszenia, marynowania lub mrożenia. Uważany za najważniejszego jadalnego grzyba w wielu krajach Europy, szczególnie we Francji, Niemczech, Polsce i krajach byłego bloku wschodniego. Jego wysoką wartość kulinarną opisywano już w starożytności, m.in. przez Pliniusza Starszego i Marcjalisa. Smak borowików opisywany jest jako orzechowy z lekką grzybową nutą. Miąższ ma konsystencję gładką, lekko kremową o charakterystycznym aromacie przypominającym ciasto na chleb. Młode owocniki są cenione najbardziej albowiem u nich smak i aromat jest najdelikatniejszy.

Jak już wcześniej wspomnieliśmy, w Polsce występuje kilka „brązowych borowików”, które są do siebie dosyć podobne. Cechy odróżniające od borowika szlachetnego (Boletus edulis) są następujące:

Borowik ciemnobrązowy (Boletus aereus), rzadki, ciepłolubny gatunek. Posiada dobrze rozwiniętą siatkę na trzonie oraz zamszowy kapelusz w ciemnych barwach (ciemnobrązowy, ciemnoszary). Wyrasta głównie pod dębami i bukami na glebach wapiennych. Unika gleb kwaśnych.
Borowik sosnowy (Boletus pinophilus), posiada kapelusz matowy, w kolorze ciemnobrązowym, brązowoczerwonym lub ceglastobrązowym. Trzon z siateczką. Wyrasta pod sosnami i bukami na glebach kwaśnych i stosunkowo ubogich (piaszczystych). Gatunek średnio rzadki.
Borowik usiatkowany (Boletus reticulatus), drugi najczęstszy gatunek. Pojawia się już wiosną. Posiada silnie rozwiniętą siatkę na trzonie. Kolor kapelusza i trzonu często podobne. Barwy jaśniejsze, beżowy, jasnobrązowy, brązowobeżowy. Skórka kapelusza zamszowa, często spękana. Rośnie głównie w lasach liściastych na glebie wapiennej lub neutralnej. Unika gleb kwaśnych.

W przypadku innych grzybów, borowik szlachetny jest mylony z niejadalnym goryczakiem żółciowym (Tylopilus felleus), którego można rozpoznać po ciemniejszej siateczce oraz różowym zabarwieniu porów. Jednak cechy te są widoczne tylko u dojrzałych owocników. Dodatkowo kolor kapelusza i trzonu często jest taki sam. Najlepszą metodą jest metoda organoleptyczna polegająca zwyczajnie na spróbowaniu niewielkiego fragmentu poprzez naderwanie i przyłożenie do języka. Goryczak posiada gorzki (żółciowy) posmak, łatwo wyczuwalny.

Zbliżone gatunki: borowik sosnowy (Boletus pinophilus), borowik ciemnobrązowy (Boletus aereus), borowik usiatkowany (Boletus reticulatus), goryczak żółciowy (Tylopilus felleus)

Zagrożenia

Choć może to wydawać się dziwne, dawniej gatunek ten był umieszczony na „Czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce” w jej wydaniu z 1992, z kategorią zagrożenia V (gatunek zagrożony). W kolejnych wydaniach prawdziwek nie był już w niej uwzględniony. Jednak nie oznacza to, że gatunek jest bezpieczny. Borowik szlachetny należy do najchętniej zbieranych grzybów w Polsce. Mimo swojej powszechności i pospolitości zagraża mu niekontrolowany, powszechny i masowy zbiór.

Jesienią w mediach społecznościowych, niemal każdego dnia można zobaczyć dziesiątki, jeśli nie setki, zdjęć zbieraczy, który chwalą się pełnymi koszami, a nawet bagażnikami samochodów wypełnionych po brzegi owocnikami borowika. Do tego dochodzą największe w polskiej historii wycinki lasów, gdzie zręby zupełne i wszelkiego typu rębnie całkowicie niszczą grzybnię. Do tej pory nie udało się stworzyć uprawy borowików. Wszystkie oferowane w sklepach suszone i mrożone borowiki są pochodzenia z lasów, nie uprawy. W efekcie populacje borowika kurczą się pod silną presją masowego i niekontrolowanego zbieractwa oraz równie masowych wycinek lasów. Być może za kilkadziesiąt lat, gatunek ten ponownie zawita na listy gatunków zagrożonych.