Borowikowiec tęgoskórowy

Jest to jeden z najbardziej niezwykłych borowików o jednocześnie bardzo przeciętnym wyglądzie. Ze względu na pasożytniczy tryb życia można go spotkać jedynie w czasie pojawu owocników jego żywiciela, którym jest tęgoskór cytrynowy. Jest to także rzadki przykład pasożytnictwa, gdzie zarówno pasożyt, jak i żywiciel należą do grupy wyższych grzybów wielkoowocnikowych.

UWAGA: W 2021 Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego zarekomendowała używanie nazwy „borowikowiec tęgoskórowy”. 

Podgrzybek tęgoskórowy (Pseudoboletus parasiticus) należy do rodziny borowikowatych (Boletaceae), gdzie w 1990 r. został przeniesiony z rodzaju podgrzybek (Xerocomus) do rodzaju Pseudoboletus nie posiadającego jeszcze wtedy polskiej nazwy. W 2021 r. nadano rodzajowi polską nazwę „borowikowiec”. Do omawianego rodzaju przynależą zaledwie dwa gatunki, drugim jest występujący w Japonii Pseudoboletus astraeicola, który pasożytuje na owocnikach grzybów z rodzaju promieniak (Astraeus). Sklasyfikowanie borowika do nowego rodzaju Pseudoboletus było spowodowane badaniami mikroskopowymi, badaniami porównawczymi oraz badaniami filogenetycznymi. Sytuacja ta dotknęła całą rodzinę borowikowatych, których większość nazwa polskich i łacińskich do 2021 była niespójna. Gatunek po raz pierwszy został opisany już w 1790 r. przez francuskiego mykologa Jean Baptiste Bulliard pod nazwą Boletus parasiticus (dosłownie Borowik pasożytniczy). W polskiej nomenklaturze pierwotnie nazywany był jako podgrzybek pasożytniczy, następnie w 2003 zmieniono nazwę na bardziej adekwatną, czyli podgrzybek tęgoskórowy, a w 2021 dokonano kolejnej korekty aby nazwa łacińska i polska były spójne.

Wygląd: Jest to niewielki grzyb o mało wyróżniającym się wyglądzie, którego owocniki osiągają 5-8 cm wysokości. Kapelusz w początkowej fazie jest mocno zaokrąglony (poduchowaty) i z czasem nabiera parasolowatego lub talerzowatego kształtu o średnicy do 7-8 cm. Skórka kapelusza jest w kolorze szarożółtym lub oliwkowoszarym z żółtymi lub nawet lekko rdzawymi przebarwieniami, na brzegach kolory są przeważnie jaśniejsze. Powierzchnia sucha, zamszowa, z wiekiem lub w okresie suszy może być spękana. Rurki jasnożółte lub kremowobiałe z wiekiem ciemnieją. Całość wyrasta na stosunkowo cienkim trzonie o barwie żółtobrązowej lub brudnożółtej i długości 2-6 cm. Często trzon jest łukowato wygięty z powodu wyrastania spod owocników tęgoskóra.  Miąższ podgrzybka jest lekko twardawy i włóknisty w trzonie, w kolorze jasnożółtym. Nie sinieje po uszkodzeniu, jedynie w niektórych miejscach może lekko ciemnieć. Ma słaby grzybowy zapach i łagodny smak. Wysyp zarodników w kolorze oliwkowobrązowym. Są gładkie, w kształcie cylindrycznym do wrzecionowatego, wymiary 12 – 18 x 4 – 7 µm. Warto nadmienić, że choć borowikowiec na pierwszy rzut oka wyglądem przypomina podgrzybki, w szczególności podgrzybka zajączka (Xerocomus subtomentosus) jednak należy do znacznie starszej linii ewolucyjnej borowikowatych.

Występowanie: Podgrzybek występuje we wschodniej części Ameryki Północnej oraz w Europie, gdzie w wielu krajach znajduje się na listach gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem. Stwierdzony m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, południowej Skandynawii, krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W Polsce liczba stanowisk systematycznie rośnie, głównie dzięki rozwojowi technologii i związanym z tym szybkim przepływem informacji. Jeszcze w latach 60-tych XX wieku borowikowiec znany był z zaledwie kilkunastu stanowisk, których liczba na przełomie stuleci wzrosła do około 50. W 2010 r. zinwentaryzowano niemal 90 lokalizacji a zaledwie dekadę później liczba wzrosła łącznie do około 150 stanowisk. Najczęściej notowany jest w południowej części kraju, jednak rozproszone populacje stwierdzono niemal w całej Polsce za wyjątkiem rejonów północno-wschodnich (Warmia, Mazury, Podlasie) oraz wyższych położeń w Sudetach i Karpatach. Na Dolnym Śląsku gatunek podawany był z co najmniej kilku lokalizacji obejmujących okolice Wrocławia (Malin, Oborniki Śląskie, Uraz), Szklary Dolne k. Lubina,  Bolesławiec, okolice Wołowa, Ruszowa, Legnicy, Węglińca i Żmigrodu. Część stanowisk została stwierdzona na obszarach chronionych jak Uroczysko Wrzosy w Parku Krajobrazowym Doliny Jezierzycy czy Stawy Milickie (kompleks Ruda Sułowska) w Parku Krajobrazowym Doliny Baryczy. My znaleźliśmy owocniki borowikowca w okolicy miejscowości Uraz i Oborniki Śląskie, stanowisk tych nie znaleźliśmy wymienionych w żadnej dostępnej literaturze co może tylko wskazywać, że pełna mapa rozmieszczenia borowikowca wciąż jest daleka od rzeczywistej sytuacji.

Gatunek występuje tam, gdzie występują tęgoskóry cytrynowe. Jednak nie jest to żelazna zasada bowiem same tęgoskóry są grzybami o bardzo szerokim spektrum siedliskowym. Oznacza to że rosną w bardzo wielu siedliskach, podczas gdy owocniki borowikowca notowano jedynie w części tych siedlisk. Przeważnie grzyby omawianego tu gatunku zostają odnalezione w ciepłolubnych i świetlistych siedliskach leśnych charakteryzujących się glebą średniożyzną (mezotroficzną) lub ubogą (oligotroficzną), piaszczystą i lekko kwaśną. Warunki takie występują w siedliskach ciepłolubnego wariantu kwaśnej dąbrowy lub w gospodarczych lasach dębowych, sosnowych (w tym monokultury sosnowe) i dębowo-sosnowych. Wg niektórych opracowań spotykany jest także na torfowych glebach wilgotnych w borach bagiennych i grądach a nawet na wrzosowiskach i innych obszarach o piaszczystym podłożu. Wiek drzewostanów i poziom ich naturalności nie odgrywają większej roli albowiem owocniki są lokalizowane zarówno w lasach o charakterze naturalnym jak i przy sosnowych młodnikach. Warto nadmienić, że mimo pasożytniczego trybu życia, borowikowiec wytwarza grzybnię mikoryzową z korzeniami sosny pospolitej.

Rozwój: Jest to grzyb pasożytniczy, a przynajmniej pasożytnictwo stanowi część jego rozwoju. Strzępki borowikowca atakują grzybnię tęgoskóra, przede wszystkim tęgoskóra cytrynowego (Scleroderma citrinum), rzadziej pozostałych gatunków z tego rodzaju. W pewnym momencie strzępki podążają poprzez system ryzomorfów w kierunku dojrzewającego owocnika tęgoskóra i czerpią z niego składniki odżywcze aby móc wytworzyć i rozwinąć swoje własne owocniki. Przeważnie pojaw owocników następuje od drugiej połowy lata do początków października, przy czym jest to uzależnione głównie od momentu wyrastania tęgoskórów a więc i warunków pogodowych. Owocniki borowikowca wyrastają u podstawy owocnika-żywiciela przeważnie w ilości 1-6 sztuk, rzadziej więcej. Liczba zależna jest od wielkości tęgoskórów a więc i zasobności w składniki odżywcze. W początkowej fazie wzrostu na powierzchnię wyrasta kulisty kapelusz, który mocno przylega do równie pękatego trzonu. Wraz z upływem czasu brzegi kapelusza unoszą się tworząc parasolowaty kształt. W tym samym czasie trzon również rośnie i przeważnie wygina się łukowato ze względu na wyrastanie spod szerokiego tęgoskóra. W końcowej fazie u starych owocników brzegi kapelusza odginają się tworząc niemal płaski kształt z dobrze wyeksponowanymi (wybałuszonymi) rurkami a tkanki przybierają ciemnoszarego lub nawet brązowego koloru. W jednej lokalizacji zainfekowany może zostać zarówno jeden owocnik tęgoskóra jak i kilkanaście. Liczba oraz moment pojawu borowikowca jest bardzo zmienny i w każdym sezonie mogą ulegać one dużym wahaniom. Poza fazą pasożytniczą grzybnia borowikowca tworzy związki mikoryzowe z korzeniami sosny pospolitej.

Inne: Gatunek dawniej objęty był ścisłą ochroną, obecnie przeniesiony do ochrony częściowej. Wpisany na Czerwoną listę roślin i grzybów Polski ze statusem R (rzadki). Do głównych zagrożeń należą zmiany siedliskowe, m.in. poprzez wycinki drzewostanów wpływające negatywnie na ustabilizowane siedliska (szybsze wysychanie ściółki, wnikanie roślinności porębowej i nitrofilnej), które w efekcie powodują zanik gatunku żywicielskiego. Dodatkowo owocniki mogą być zbierane przez niedoświadczonych grzybiarzy, którzy nie wiedzą że ten „podgrzybek” jest gatunkiem rzadkim i objętym ochroną prawną. Ze względu na występowanie wyłącznie w bezpośrednim otoczeniu owocników tęgoskóra cytrynowego, trudno jest pomylić borowikowca z innymi gatunkami podgrzybków i innych borowikowatych.

Badania wskazują, że rodzaj Pseudoboletus, razem z rodzajem maślaczek(Chalciporus) i złociec (Buchwaldoboletus), należy do jednych z najwcześniej oderwanych linii ewolucyjnych w obrębie rodziny borowikowatych. Od pozostałych borowików wyróżniają się m.in. sterylną powierzchnią łodygi (nie ma kaulocystyd) pokrytą włóknistą trichodermą oraz kilkoma różnicami w budowie trzonu i ornamentacji zarodników. Jak więc widać borowikowiec tęgoskórowy mimo bardzo przeciętnego wyglądu jest niezwykły nie tylko ze względów biologicznych ale także ewolucyjnych.

Blibliografia:

• Chachuła P. i in. (2020) Grzyby objęte ścisłą ochroną gatunkową: Kujawa A., Ruszkiewicz-Michalska M., Kałucka I.L.. (red.) Grzyby chronione Polski. Rozmieszczenie, zagrożenia, rekomendacje ochronne. Wyd. Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań 43-236
• Tajer C.J. (2015) Chrońmy Przyrodę Ojczystą Tom 71, nr 3. Podgrzybek tęgoskórowy Xerocomus parasiticus w Parku Krajobrazowym „Dolina Baryczy”. S.216-220,tab.,fot.,map.,bibliogr.
• Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland = Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany. Polish Academy of Sciences, 2006
• Dz.U. z 2014 r. poz. 1408 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
• https://nagrzyby.pl/atlas?id=311
• https://grzyby.pl/gatunki/Xerocomus_parasiticus.htm