Koronica ozdobna

Jeden z ciekawszych gatunków o oryginalnym kształcie przypominającym biało-fioletowe bańki, który w pewnym momencie pęka i tworzy piękną oraz oryginalną koronę. Grzyb o bardzo charakterystycznym wyglądzie i ciężki do pomylenia z jakimkolwiek innym rodzimym gatunkiem. Przynależy do specyficznej grupy gatunków bytujących w wapiennych buczynach.

Rodzaj koronica (Sarcosphaera spp.) przynależy do rodziny kustrzebkowatych (Pezizaceae), w której możemy znaleźć bardzo wiele grzybów o charakterystycznym czarkowatym lub miseczkowatym kształcie. W Polsce notowany jest tylko jeden gatunek z tego rodzaju mianowicie koronica ozdobna (Sarcosphaera coronaria), z wyglądu jest to bardzo charakterystyczny grzyb, ciężki do pomylenia z innymi gatunkami. Dojrzałe owocniki nie posiadają trzonu i są różnej wielkości, przeważnie w granicach 5-20 cm średnicy. Mają kulisty kształt o lekko nieregularnej powierzchni z niewielkimi wgłębieniami lub wypukleniami. Zewnętrza powierzchnia nie ma jednakowego koloru, część świeżych owocników jest barwy jasnoszarej z fioletowymi przebarwieniami. Wraz z upływem czasu skórka nabiera brązowych, beżowych lub cielistych kolorów. Dojrzały owocnik pęka w w górnej części na 4-8 części i wywija płatki na zewnątrz nadając całości gwiaździsty kształt. W tej fazie widoczna jest wewnętrzna część o gładkiej, białawej powierzchni, która wraz z upływem czasu przebarwia się w odcienie fioletu, brązu i brudnożółtego. W końcowej fazie owocniki nabierają brązowych i  ciemnobrązowych kolorów, zupełnie nieprzypominających świeżych okazów. Sam miąższ jest biały i bardzo kruchy o grubości 2-5 mm. Czasem zdarzają się także osobniki czysto białe lub albinotyczne o utrwalonych cechach. W początkowej fazie (przed rozwinięciem korony) kuliste owocniki mogą być błędnie brane za purchawki, zwłaszcza przez niedoświadczonych grzybiarzy.

Grzyb powszechnie uważany jest za saprotrofa, który pobiera składniki odżywcze z martwych szczątków organicznych. Jednak nowsze badania sugerują iż może on tworzyć związki mikoryzowe z pobliskimi drzewami. Jest to gatunek typowo naziemny, preferujący żyzne gleby wapienne o dużej warstwie próchnicy, często z bogatym rumoszem skalnym. Występuje głównie w żyznych lasach bukowych, jednak notowany jest także w innych siedliskach lasów liściastych, rzadziej iglastych. Owocniki początkowo dojrzewają pod ziemią, jednak z czasem powoli i systematycznie wyrastają ponad powierzchnię. Część koronic wychyla owocniki spod ziemi tylko w niewielkiej części, inne natomiast niemal całkowicie. Grzyby pojawiają się głównie na przełomie wiosny i lata w okresie maja, czerwca i lipca. Najczęściej po obfitych opadach deszczu, po których następują słoneczne i upalnie dni. Same owocniki mogą pojawiać się na różnym podłożu, zarówno na płaskich fragmentach jak i na bardzo stromych zboczach, gdzie występuje liczny rumosz skalny. We fragmentach o dużej warstwie ściółki często nie są widoczne mimo iż owocnik całkowicie wyrósł z gleby, dotyczy to zwłaszcza lasów bukowych, w których gruba warstwa opadłych liści jest zjawiskiem powszechnym. Same koronice zazwyczaj pojawiają się gromadnie, po kilka-kilkanaście owocników razem lub w kilkumetrowych odległościach. Rzadko spotykane są pojedyncze okazy. Na tym samym miejscu mogą pojawiają się przez kilka lat. Naukowa nazwa rodzajowa „Sarcosphaera ” jest pochodzenia greckiego i oznacza w wolnym tłumaczeniu „mięsną kulę”. Nazwa gatunkowa „coronaria” ma pochodzenie łacińskie i oznacza koronę. Jak więc widać, polska nazwa rodzajowa „koronica” wzięła się od nazwy gatunkowej jednego z gatunków. 😉

Gatunek notowany na pojedynczych stanowiskach w dużym rozproszeniu na północnej półkuli, m.in. w Ameryce Północnej, Europie i zachodniej Azji (Turcja, Kaukaz, Bliski Wschód). Wszędzie jest generalnie rzadki, m.in. znajduje się na czerwonych listach 14 europejskich krajów, w tym na polskiej Czerwonej Liście Grzybów ze statusem V – narażony na wymarcie. Z tego względu został on umieszczony przez Europejską Radę Ochrony Grzybów na liście gatunków proponowanych do objęcia ochroną w ramach konwencji breneńskiej. W Polsce także jest gatunkiem bardzo rzadkim, notowanym głównie na południu w obszarach górskich i podgórskich, m.in. Sudety, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Karpaty (Tatry, Gorce, Pieniny, Babia Góra) oraz na izolowanym nizinnym stanowisku koło Elbląga. Na Dolnym Śląsku udokumentowane stanowiska pochodzą wyłącznie z obrębu Gór Kaczawskich w Sudetach Zachodnich, gdzie tamtejsze populacje stwierdzono w ciepłolubnych buczynach storczykowych m.in. z Bukowej Góry, Wapników, Połomu i ze stoków rezerwatu przyrody Góra Miłek. Być może koronice występują także w pozostałych nawapiennych regionach Sudetów (Pasmo Krowiarki, Góry i Pogórze Orlickie), jednak brakuje na ten temat jakichkolwiek informacji. W innych częściach kraju stanowiska chronione są w kilku karpackich parkach narodowych (Tatrzański, Pieniński, Babiogórski i Gorczański). W Polsce polega ścisłej ochronie gatunkowej.

Koronica powszechnie uważana jest za gatunek trujący, powodujący poważne dolegliwości żołądkowo-jelitowe, których zatrucie daje objawy podobne do objawów zatrucia przez smardzowate. W Europie odnotowano szereg zatruć przypisywanych temu gatunkowi, w tym jedno śmiertelne na obszarze Jury w 1920 r. Według literatury wielokrotne gotowanie niszczy trujące związki jednak sam grzyb nie posiada wybitnych walorów smakowych, do tego jest bardzo rzadki. W tkankach owocników stwierdzono występowanie m.in. arsenu. Jego obecność jest spowodowana fizjologią grzyba, który potrafi bioakumulować toksyczne metale ciężkie z gleby w postaci kwasu metyloarsonowego. Związek ten jest mniej toksyczny niż trójtlenek arsenu, jednak wciąż jest  bardzo niebezpieczny. Często w badanych owocnikach poziom stężenia arsenu osiągał wartości powyżej 1000 mg/kg suchej masy a wg badań z 2004 okaz zebrany z czeskiego Šternberk  miał 7090 mg arsenu w 1 kg suchej masy. Jest to najwyższa zawartość arsenu jaka była kiedykolwiek odnotowana w grzybie. Był to jednak odosobniony przypadek. Na niezanieczyszczonych terenach w większości owocników notuje się wartości poniżej 1 mg/kg. Podsumowując koronica ozdobna jest ciekawym i bardzo oryginalnym w wyglądzie grzybem, którego należy szukać mając w ręku wyłącznie aparat fotograficzny, nie zaś koszyk. Ze względu na rzadkość występowania, spotkanie koronicy należy uznać za duże szczęście. 🙂

Bibliografia:

• Borovicka J. (2004). „Nova lokalita banky velkokalisne” [New location for Sarcosphaera coronaria]. Mykologicky Sbornik (in Czech). 81 (3): 97–9.
• Cocci L, Vescovi L, Petrini LE, Petrini O (2006). „Heavy metals in edible mushrooms in Italy”. Food Chemistry. 98 (2): 277–84.
• https://grzyby.pl/gatunki/Sarcosphaera_coronaria.htm