Okratek australijski
9 września 2019Od kilku dekad w lasach i parkach można spotkać pewne tajemnicze czerwone gwiazdy, z których wydobywa się woń padliny. Jest to gatunek przybyły do Polski z dalekiej Australii o wdzięcznej nazwie okratek. Ze względu na swój niecodzienny wygląd zawsze budzi ciekawość osób, które go spotykają na swej drodze. W Polsce szczególnie intensywnie rozszerza swój areał właśnie na Dolnym Śląsku.
Rodzaj okratek (Clathrus), zwany także jako kwiatowiec, przynależy do rodziny sromotnikowatych (Phallaceae), która obejmuje wiele charakterystycznych i oryginalnych gatunków. Wszystkie grzyby z tej rodziny cechuje wyrastanie z tzw. czarciego jaja oraz wydzielanie nieprzyjemnych woni wabiących muchy. Rodzaj Clathrus liczy ok. 22-25 gatunków, przy czym w Polsce notowane są obecnie 2 gatunki. Pospolitszy i notowany na Dolnym Śląsku jest okratek austalijski (Clathrus archeri). Grzyb ten tworzy bardzo charakterystyczne owocniki, niepodobne do żadnego innego krajowego grzyba. Rozwinięte owocniki tzw. receptaki, pękają w połowie długości na 4-6 ramion wyrastających z jaja. Są one długości 5-15 cm o lekko wygiętym kształcie i dwukolorowe. Pęknięta na oddzielne ramiona zewnętrzna część (wystająca poza osłonkę jaja) jest w kolorze krwistoczerwonym do karminowego i ma strukturę siatkowato-jamkową. Z tego powodu ramiona są bardzo kruche i łamliwe. Na jej powierzchni znajduje się śluzowata maź w ciemnobrązowym kolorze, która wydziela nieprzyjemną woń padliny. W mazi tej znajdują się zarodniki grzyba. Wewnętrzna część receptaka (tzw. trzon) nie pęka i jest w kolorze białawym lub białoszarym z porowatą strukturę tkanki. Całość wyrasta z jaja o średnicy 3-6 cm i okrągławym kształcie. Zewnętrzna część pokryta jest skórzastą i stosunkowo wytrzymałą osłoną zwaną perydium, pod którą znajduje się cienka warstwa śluzu. Warstwa ta pełni rolę amortyzującą przed uszkodzeniami i zapobiega wysychaniu tworzącego się owocnika.
Okratek jest saprofitem o stosunkowo szerokim wachlarzu siedlisk. Preferuje stanowiska wilgotne lub umiarkowanie wilgotne, na glebach żyznych, próchniczych i zasobnych w materię organiczną, w tym na glebach dobrze nawożonych. W Polsce stwierdzono go na wielu siedliskach, głównie w obszarach eutroficznych i mezotroficznych lasów liściastych (grądy, łęgi, żyzne buczyny) a także w laskach topolowych, brzozowych i olsach. Miejscami występuje także na psiarach tworzonych śmiałka darniowego i śmiałka pogiętego. Notowany jest głównie pod brzozą brodawkowatą, sosną zwyczajną, dębem szypułkowym oraz topolą osiką. Jak wiele gatunków obcego pochodzenia, okratek spotykany jest często na terenach antropogenicznych takich jak ogródki działkowe, miejskie parki czy inne tereny zielone w przestrzeni miejskiej. Owocniki wyrastają w drugiej połowie sezonu wegetacyjnego od połowy lata do później jesieni, przeważnie po okresach intensywnych opadów deszczu. W pierwszej fazie jaja znajdują się pod ziemią. Wraz z dojrzewaniem stopniowo wyrastają z gleby, przeważnie do połowy swojej wysokości. W tym czasie ramiona są mocno ściśnięte i wraz z ich wzrostem rozrywają otaczającą je osłonkę. Początkowo są zrośnięte w górnej części. Następnie ramiona rozprężają się i ulegają rozdzieleniu tworząc charakterystyczny kształt gwiazdy o silnie wygiętych ramionach, na których prezentują maź z zarodnikami wabiącą muchy.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy okratek jest gatunkiem obcego pochodzenia. Jego ojczyzną są obszary na południowej półki, głównie Tasmania, Australia, Nowa Zelandia, Mauritius, Archipelag Malajski i obszary Afryki Południowej. Wraz z rozwojem handlu morskiego rozprzestrzenił się w wielu zakątkach świata. W Europie został odnotowany po raz pierwszy w 1914 r. z pasma Wogezów we wschodniej Francji. Do Polski dotarł ponad pół wieku później, a przynajmniej jego oficjalne znaleziska datowane są na lata siedemdziesiąte XX wieku. Na Dolnym Śląsku pierwsze populacje znaleziono w 1973 r. w pobliżu Wzgórz Krzyżowych na Przedgórzu Sudeckim skąd stopniowo rozprzestrzenił się na inne fragmenty regionu. Generalnie gatunek notowany jest głównie w południowej Polsce (Dolny Śląsk, Małopolska, Lubelszczyzna) oraz w okolicach większych aglomeracji. W województwie dolnośląskim stwierdzony w bardzo wielu miejscach, przy czym najbardziej znane i często publikowane w mediach obejmują głównie Masyw Ślęży (więcej w fotorelacji). Poza tym gatunek notowany na pojedynczych stanowiskach w niższych partiach Sudetów (Góry Sowie, Wzgórza Strzelińsko-Niemczańskie, Kotlina Kłodzka, Pogórze Kaczawskie, Pogórze Wałbrzyskie, Kotlina Jeleniogórska) oraz na wielu stanowiskach na nizinie, m.in. okolice Wojnowic, Dolina Bystrzycy, Jawor a także Wrocław. W stolicy Dolnego Śląska występują bardzo liczne populacje w miejskich parkach w Leśnicy i na Kozanowie a także we wrocławskich lasach. Obecnie gatunek stwierdzony w kilku rezerwatach przyrody (Łąka Sulistrowicka, Mszana i Obłoga, Stawy Milickie).
Po niemal 50 latach od pierwszego odnotowania okratka na terenie kraju, gatunek ten wciąż ogranicza się do południowych obszarów. Na północy nie został do tej pory stwierdzony poza kilkoma większymi aglomeracjami. Jednak ze względu na łatwość rozprzestrzeniania się zarodników oraz szeroki wachlarz siedlisk gatunek ten zapewne stopniowo będzie kolonizował pozostałe regiony, szczególnie w dobie ocieplającego się klimatu. Grzyb został zawleczony także do obu Ameryk i równikowej Afryki, głównie z powodu globalnego handlu morskiego i przewożonych towarów (ziemia, podłoże w doniczkach). Dodatkowo sromotnikowate mają bardzo efektywny sposób rozsiewu zarodników za pomocą owadów. Zarodniki znajdują się w cuchnącej mazi na owocniku, która spożywana jest przez zwabione smrodem muchy i inne owady. Roznoszą one w ten sposób zarodniki i deponują wraz z wydalanym kałem, często dziesiątki kilometrów od owocnika. Mimo ekspansji nie wykazano dotychczas jednoznacznych dowodów negatywnego wpływu gatunku na rodzime grzyby lub pozostałe elementy rodzimej przyrody. Przeważnie owocniki występują w liczbie kilku-kilkunastu okazów, które nie zagłuszają sąsiednich gatunków roślin czy też grzybów. Jedynie na glebach silnie nawożonych notuje się masowy pojaw owocników w liczbach osiągających kilkadziesiąt osobników. Na szczęście dotyczą one głównie miejskich kwietników niemających nic wspólnego z rodzimymi siedliskami. Na chwilę obecną jedyne co można stwierdzić to niezwykłość grzyba. Okratek jest gatunkiem, który mimo swojego obcego charakteru wciąż budzi duże zainteresowanie grzybiarzy i przyrodników, szczególnie za sprawą swojego niezwykłego wyglądu. Póki nie ma jakichkolwiek dowodów na jego szkodliwość, cieszmy się niezwykłym widokiem. Jest bowiem co podziwiać.
Bibliografia:
- https://grzyby.pl/gatunki/Clathrus_archeri.htm
- https://nagrzyby.pl/atlas/166
- Halama M., Reczyńska K.. 2010. Nowe stanowiska Clathrus archeri (Berk.) Dring (Basidiomycota, Phallales) na Dolnym Śląsku. Przyroda Sudetów 14: 93-98.
- Szczepańska K. 2004. Nowe stanowisko Clathrus archeri (Berk.) Dring (Basidiomycetes, Phallales ) na DolnymŚląsku. Acta Botanica Silesiaca, 1: 188-191.
- Szczepkowski A., Obdziński A., Obce gatunki sromotnikowatych Phallaceae w lasach Polski, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 14. Zeszyt 33 / 4 / 2012